سفر رئیس‌جمهور ایران به مصر پس از ده سال، یکی از رویدادهای مهم دیپلماتیک در سال‌های اخیر بود. این سفر که روز چهارشنبه (۲۸ آذر ۱۴۰۳) برای شرکت در اجلاس سازمان همکاری اقتصادی دی-۸ انجام شد، در شرایطی رخ داد که روابط ایران و مصر پس از انقلاب اسلامی، به دلیل مسائل سیاسی، دچار سردی و التهاب شده بود. آخرین سفر رئیس‌جمهور ایران به مصر در سال ۱۳۹۱ و توسط محمود احمدی‌نژاد انجام شده بود. بنابراین، اصل حضور پزشکیان در قاهره، مهم است. اما فارغ از اهمیت «اصل حضور رئیس‌جمهور ایران در مصر» و «محتوای مطرح‌شده در اجلاس دی ۸» لنز دوربین‌ها روی حرکات بدن دیپلمات‌ها هم فوکوس سنگینی می‌کند. به عبارتی اهمیت نوع سلام و احوالپرسی یک دیپلمات با همتایش اگر از محتوای رد و بدل شده بیشتر نباشد، کمتر هم نیست. موضوعی که به نظر می‌رسد مشاوران پزشکیان چندان رغبتی برای گوشزد کردن آن ندارند.
پایان دوری ۱۲ ساله
این سفر، به‌ویژه از آن جهت که روابط ایران و مصر را پس از انقلاب اسلامی تحت تأثیر قرار داده، بازتابی از تغییرات احتمالی در روابط دیپلماتیک دو کشور به شمار می‌رود. با توجه به سابقه تاریخی، دو کشور در مقاطع مختلف تلاش‌هایی برای بهبود روابط انجام داده‌اند، اما مسائل منطقه‌ای و جهانی همواره موانعی برای دستیابی به توافق پایدار ایجاد کرده است. از جمله مواردی که موجب تنش در روابط ایران و مصر شده، پیمان کمپ دیوید میان مصر و اسرائیل است که پس از انقلاب اسلامی ایران، با مواضع جمهوری اسلامی در تضاد قرار داشت. این حضور نشان‌دهنده اهمیت نشست دی-۸ به عنوان بستری برای همکاری اقتصادی کشورهای اسلامی است. سازمان همکاری اقتصادی دی-۸، که در سال ۱۹۹۷ تأسیس شد، شامل کشورهایی چون بنگلادش، مصر، اندونزی، ایران، مالزی، نیجریه، پاکستان و ترکیه است و هدف آن تقویت همکاری‌های اقتصادی و توسعه‌ای میان اعضاست.
اما آنچه سفر پزشکیان را فراتر از یک دیدار معمول دیپلماتیک برجسته می‌کند، تأکید بر اصل حضور ایران در مصر است. این سفر، حتی اگر دستاوردهای مشخص و فوری نداشته باشد، از نظر نمادین پیام روشنی از بازگشت ایران به صحنه دیپلماسی منطقه‌ای و تلاش برای تقویت روابط با کشورهای اسلامی داشت. حضور رئیس‌جمهور ایران در مصر پس از ۱۲ سال، فرصتی برای گشودن فصل جدیدی در روابط دو کشور و بازبینی سیاست‌های گذشته است.
حرکت دستی که به «مانور قدرت» تعبیر شد
این سفر چالش‌های خاص خود را نیز به همراه داشت. یکی از مواردی که به‌سرعت در فضای رسانه‌ای مورد توجه قرار گرفت، زبان بدن مسعود پزشکیان در حاشیه نشست دی-۸ بود. تصاویر منتشرشده نشان می‌دهد که پزشکیان در هنگام گفت‌وگو با رجب طیب اردوغان، دست به سینه می‌گذارد و دیدار گرمی با او تازه می‌کند. این حرکت، اگرچه ممکن است در فرهنگ ایرانی عادی تلقی شود، اما در عرصه دیپلماسی بین‌المللی می‌تواند معانی مختلفی به همراه داشته باشد. قراردادن این قاب در کنار تحولات اخیر منطقه شدت این انتقادات را بیشتر می‌کند؛ آنچنان که رسانه‌های ترکیه‌ای این حرکت را به عنوان یک مانور قدرت برای اردوغان تعبیر کرده و سر دست می‌چرخانند.
در عرصه بین‌الملل برای هر کسی کنده و جرگه نمی‌زنند
در عرصه دیپلماسی، زبان بدن به اندازه سخنان و اقدامات رسمی اهمیت دارد. هر حرکت، نگاه یا ژست می‌تواند پیامی سیاسی یا فرهنگی را منتقل کند. این نکته‌ای است که باید به آن توجه ویژه داشت. عرصه دیپلماسی، گود زورخانه نیست که مرشد داشته باشد و کنده و جرگه‌زدن برای هر کسی پسندیده تلقی شود. بلکه هر حرکت باید حساب‌شده و در راستای اهداف مقرر باشد. منتقدان معتقدند که پزشکیان باید نسبت به تأثیرات رفتارش در صحنه بین‌المللی آگاه‌تر باشد و در صورت نیاز، آموزش‌های بیشتری در این زمینه از جانب اعضای دستگاه دیپلماسی به او داده شود. در شرایطی که حتی بغض رئیس‌جمهور هم هنگام دیدن تصویر همسر مرحومش در اجلاس بین‌المللی خانواده به عنوان دستاویز سیاسی مورد انتقاد بخشی از سیاسیون قرار گرفته و برای ساختن تصویری ضعیف از او برساخته می‌شود زبان بدن نامناسب او در سطح بین‌الملل می‌تواند افکار عمومی را بیشتر درگیر این مسأله کرده و تبعات منفی داخلی و خارجی به همراه داشته باشد.
تکرار روایت زبان بدن پس از یک دهه
واکنش افکار عمومی به زبان بدن پزشکیان یادآور سفر ۱۲ سال پیش محمود احمدی‌نژاد به عربستان است. در آن زمان هم زبان بدن رئیس‌جمهور ایران مورد توجه قرار گرفت و حتی روزنامه القدس العربی (چاپ لندن) به زبان بدن احمدی‌نژاد پرداخته و آن را به‌عنوان بخشی از پیام‌های سیاسی سفر تحلیل می‌کردند. این روزنامه در سرمقاله‌ای درباره نشست سران کشورهای اسلامی در مکه در سال ۲۰۱۲ نوشت که احمدی‌نژاد هنگام ورود به سالن اجلاس، علامت پیروزی را مقابل دوربین شبکه تلویزیونی العربیه نشان داد. این حرکت او صرفاً یک ژست نبود؛ بلکه پیامی حساب‌شده به العربیه و رسانه‌های همسو با آن بود که مواضع ضدایرانی داشتند.
البته همان زمان انتقاداتی هم به این حرکت او وارد و گفته شد که این شکل از زبان بدن و نحوه تکرار مداوم آن، کار را از حالت رسمی خارج می‌کند. با این حال احمدی‌نژاد می‌خواست نشان دهد که از موضع ایران در برابر فشارهای سیاسی و تهدیدات نظامی، نه‌تنها دفاع می‌کند بلکه با اعتمادبه‌نفس پیام خود را منتقل می‌سازد. در همان نشست، تصاویر درآغوش‌گرفتن گرم احمدی‌نژاد با محمد مُرسی، رئیس‌جمهور وقت مصر و ملک عبدالله، پادشاه عربستان سعودی، نیز بازتاب گسترده‌ای داشت. این احوالپرسی‌ها از نگاه تحلیلگران نشانه‌ای از تلاش برای کاهش تنش‌های منطقه‌ای یا حتی یک مانور دیپلماتیک تلقی شد. 3القدس العربی این صحنه‌ها را بخشی از پارادوکس‌های سیاسی منطقه دانست و این سؤال را مطرح کرد که آیا چنین تعاملاتی از سر صمیمیت بود یا نمایشی برای رسانه‌ها؟ امروز پس از گذشت بیش از یک دهه، زبان بدن همچنان به‌عنوان عنصری کلیدی در تعاملات دیپلماتیک زنده مانده و پررنگ‌تر است. همان‌طور که حرکات و ژست‌ها در فرهنگ‌های مختلف معناهای متفاوتی دارند در عرصه بین‌المللی هم هر حرکت با توجه به شرایط وقت می‌تواند حامل یک پیام مهم باشد.