به گزارش شبکه شرق، با آغاز حرکت شورشیان از استان ادلب سوریه که هدفش ساقط کردن نظام بشار اسد بود، نقش ترکیه در پشتیبانی و هدایت نیرو‌های عملیاتی تحریرالشام انکارناپذیر بود. انگیزه اردوغان از این مداخله سیاسی و نظامی چیست و سوریه چه مشکلاتی برای ترکیه ایجاد کرده بود؟

 روابط ترکیه و سوریه با بحران این کشور در سال ۲۰۱۱ وارد مرحله جدیدی شد. جایی که بعد از شدت یافتن اعتراضات سیاسی و سرکوب آنها از سوی حکومت مرکزی، هسته‌های جنگجوی نظامی برای ساقط کردن نظام بشار اسد تشکیل شد. این وضعیت بستر مناسبی را برای ورود داعش و سپس تقویت انگیزه‌های جدایی طلبانه کرد‌ها در شمال سوریه و هم مرز با ترکیه ایجاد کرد.

جایی که خط قرمز اردوغان بود و پس از آرام شدن اوضاع که ایران نقش مهمی در آن داشت، توجه ترکیه را به گسترش روابط سیاسی و اقتصادی با بشار اسد سوق داد. اما دست ردِ اسد به ترکیه و سردی روابط دو کشور و نزدیکی اسد به ایران، اردوغان را بیش از هر زمان به تغییر زمین بازی و بازیگران هدایت کرد. در چنین شرایطی او موفق شد الگوی سیاسی و اقتصادی موفقی را در استان ادلب به مردم سوریه به عنوان تصویری از فردای سقوط بشار اسد نشان دهد.

حمایت‌های او از تحریرالشام نتیجه داد و در حالی که همه حامیان بشار اسد سرگرم زمین‌های بازی جنگ غزه و اوکراین بودند، شورشیان تحت حمایتش با سرعت به سوی دمشق حرکت کردند و موفق شدند بشار اسد را ساقط کنند

در چه مسیری ترکیه و سوریه به هم می‌رسند؟ 

مسیر نزدیکی ترکیه و سوریه چیز جدیدی نیست چرا که جلوه‌های آن از سال ۲۰۲۲ آشکار شد. به ویژه پس از آغاز روابط بین دو کشور که این نزدیکی در سال ۲۰۱۷ به هدف اصلی روسیه نیز در گفتگو‌های «مسیر آستانه» تبدیل شد. مسکو گام‌های مختلفی را با هدف تسهیل بحث و گرد هم آوردن مقامات هر دو کشور برداشت. اولین دیدار رسمی در اواخر سال ۲۰۲۲ بود، زمانی که وزرای دفاع ترکیه و سوریه با همتای روسی خود در مسکو دیدار کردند تا در مورد مسائل مشترک گفتگو کنند. 

سال ۲۰۲۳، وزرای خارجه روسیه، ترکیه، ایران و سوریه بر سر نقشه راهی که مسکو برای همسو شدن منافع هر دو کشور ارائه کرده بود، به توافق رسیدند. سال ۲۰۲۴ نیز نخست وزیر عراق از مشارکت بغداد در میانجیگری بین دو کشور خبر داد، اما اراده کافی در دو طرف برای نزدیک شدن حول مسائل مشترک وجود نداشت.

چه آنکه انگیزه‌های متعددی برای نزدیکی بین دو کشور وجود داشت. از جمله این موارد می‌توان به تمایل روسیه برای تغییر وضعیت میدانی در شمال سوریه، به ویژه با توجه به جنگ در اوکراین و نیاز آن به تقویت دیپلماسی خود در خاورمیانه اشاره کرد که موضع اعلام شده خود را از زمان دخالت در بحران سوریه در سال ۲۰۱۵ مجددا تکرار کرد

علاوه بر این، سوریه مشتاق بود تا مسیر گسترش روابط منطقه‌ای خود را به ویژه پس از به دست آوردن کرسی خود در اتحادیه عرب در ۷ مه ۲۰۲۳ ادامه دهد. با این حال، روشن بود که نزدیکی روابط با سوریه موضوع فوری تری برای ترکیه است.

 این فوریت نه تنها به مسائل سیاست خارجی مربوط می‌شد، بلکه پیامد‌های محلی نیز داشت که بر سطوح امنیتی، سیاسی و اقتصادی این کشور تأثیر می‌گذاشت. ترکیه یک بحران اقتصادی را تجربه می‌کرد و در اواخر سال ۲۰۲۳، لیر ترکیه در برابر دلار به پایین‌ترین سطح تاریخی و به ۲۹.۷ سِنت سقوط کرد و حدود ۳۷ درصد از ارزش خود را از دست داد. علاوه بر این، نرخ تورم سالانه در این کشور همچنان در حال افزایش بود و در مارس ۲۰۲۴ به حدود ۶۸.۵ درصد رسید که بحران هزینه‌ها و قیمت‌های زندگی را تشدید می‌کرد و نرخ فقر را نیز ۱۴ درصد افزایش داد.

به گفته اداره کل مدیریت مهاجرت ترکیه، بحران‌های اقتصادی تنش‌های داخلی متعددی را ایجاد کرده بود. به ویژه در مورد پناهندگان سوری در ترکیه که تعداد آنها بیش از سه میلیون نفر شده بود و حضور این اتباع سوری در ترکیه به معضلی اساسی برای اقتصاد ترکیه تبدیل شد که بشار اسد هم برای آن راهکاری نداشت. ایران و روسیه نیز به دلیل تحریم‌های اقتصادی اروپا و امریکا، ناتوان از کمک اقتصادی یا سرمایه گذاری در این کشور بودند.

در چنین شرایطی، ترکیه به جامعه‌ای قطبی در مورد پناهندگان سوری تبدیل شد و لفاظی‌های ضد پناهندگان بر انتخابات ریاست جمهوری و پارلمانی که در ماه مه ۲۰۲۳ برگزار شد، حاکم بود. هر دو حزب اصلی، حزب عدالت و توسعه و حزب جمهوری خواه مردم، بازگرداندن پناهندگان سوری را به عنوان یک هدف اصلی در مبارزات انتخاباتی خود قرار داده بودند و ترکیه نمی‌توانست هزینه‌های آنها را بر مردم کشورش تحمیل کند. آرمان مقاومت فلسطین نیز آنچنان که برای سایر کشور‌ها معنادار است برای ترکیه معنادار نبود و اردوغان نمی‌توانست بدون چنین انگیزه‌های معنوی در مردم، هزینه‌های مادی حضور اتباع سوری را بر مردم تحمیل کند.

بنابراین، مسئله پناهندگان این نگرانی را ایجاد کرد که به اعمال خشونت اجتماعی تبدیل شود. در مرداد ۱۴۰۲، خانه‌ها و مشاغل سوری‌ها در آنکارا مورد اقدامات خشونت آمیز قرار گرفتند. در همان زمان، دولت ترکیه شاهد اقدامات خشونت آمیز علیه پناهندگان سوری و اموال و مشاغل آنها بود. همزمان یک گروه تلگرامی ترکیه به نام «شورش ترکیه» که خواستار خشونت علیه سوری‌ها بود، اطلاعات بانک گذرنامه‌ای آنها را افشا کرد که مکان بیش از ۳.۳ میلیون پناهنده سوری ساکن ترکیه را نشان می‌داد. از این رو مسئله اتباع سوری برای ترکیه به مسئله‌ای امنیتی تبدیل شد که بشار اسد به آن بی تفاوت بود و ناتوان از تغییر وضعیت اقتصادی و سیاسی سوریه.

در چنین شرایطی، توهین‌های نژادپرستانه علیه گردشگران عرب، چه فیزیکی و چه کلامی یا آنلاین، بخش گردشگری ترکیه را نیز تحت تأثیر قرار داد، زیرا گردشگران عرب که ۱۰ درصد از کل بازدیدکنندگان ترکیه را در سه ماهه اول سال ۲۰۲۴ تشکیل می‌دادند و نزدیک به ۲۳۰۰۰۰ گردشگر عرب بودند، از این اقدامات آزرده می‌شدند و امکان تحریم بخش گردشگری ترکیه از سوی آنها وجود داشت. علاوه بر این، اقدامات خشونت آمیز محلی علیه سوری‌ها توانایی ترکیه را برای حفظ نظم در مناطق تحت کنترل خود در شمال سوریه تضعیف کرد. چه آنکه در همان ایام، مناطق روستایی حلب و ادلب شاهد درگیری بین نیرو‌های ترکیه و معترضان سوری بود که علیه رفتار آنها با پناهندگان تظاهرات می‌کردند.

این در حالی بود که ترکیه می‌ترسید که اگر دمشق کنترل مناطقی را که آنکارا نقش ضامن در آن ایفا می‌کند، دوباره به دست گیرد، می‌توانست منجر به هرج و مرج و درگیری شود و به طور بالقوه موج جدیدی از پناهندگان را به ترکیه بکشاند. این نگرانی با این احتمال افزایش یافت که جناح‌های مخالف مسلح به ویژه هیئت تحریر الشام که از سال ۲۰۱۸ در فهرست ایالات متحده در فهرست سازمان‌های تروریستی قرار داشتند، هرگونه توافق ترکیه-سوری را رد کنند.

الویت‌های مخالفان داخلی اسد کاملا متفاوت از سوریه و ترکیه بود. علاوه بر این، دولت نجات سوریه، دولت جایگزین اپوزیسیون سوری در استان ادلب که مناطق تحت کنترل هیئت تحریر الشام را اداره می‌کند، شده بود و حضور یا موافقت با مصوبات نشست‌های ترکیه و سوریه در سال ۲۰۲۲ را نیز رد کرده بود و آن را تهدیدی برای جان میلیون‌ها سوری می‌دانست.

در میانه این منازعات، ترکیه در سال ۲۰۱۸ عملیات «شاخه زیتون» را برای کنترل منطقه عفرین (که زیر نظر واحد‌های مدافع خلق کٌرد بود) و عملیات «چشمه صلح» را در سال ۲۰۱۹ برای ایجاد منطقه امن در شرق فرات و جلوگیری از استقرار نهاد‌های مدنی کٌرد در مرز‌های خود آغاز کرد.

با این حال، با توجه به اصرار هر دو کشور بر پیش شرط‌های خود برای از سرگیری روابط، تمایل ترکیه برای افزودن میانجی‌های جدید به مذاکرات دنبال شد. در جریان کنفرانس مشترک ۱۴ ژوئیه بین هاکان فیدان، وزیر امور خارجه ترکیه و فیصل بن فرحان، وزیر امور خارجه عربستان سعودی، اظهار داشت که عربستان سعودی در مورد موضوعات گفتگو با سوریه با ترکیه همکاری خواهد کرد. این تغییر به دلیل ابتکارات روسیه و ایران با هدف تغییر وضعیت کنونی در مناطقی بود که نیرو‌های ترکیه با آنها کار می‌کردند و کنترل ارتش سوریه را بر آنها تحمیل می‌کرد. در مقابل، به نظر می‌رسید مدل عربی نزدیکی با دمشق، بر اساس اصل «گام به گام»، برای ترکیه مناسب‌تر بود. اما تمام تلاش‌ها برای حل و فصل اختلافات بین سوریه و ترکیه شکست خورد.

وجود اختلافات مرزی بین کرد‌ها و ترکیه، نگرانی‌های امنیتی اردوغان را دوچندان کرد و به ایجاد خلائی منجر شد که روز به روز آرمان خودمختاری کرد‌ها را تقویت می‌کرد. در چنین شرایطی هیئت تحریر الشام با انجام فعالیت‌های مستقل از آنکارا و دمشق، تحکیم دولت خود در مناطق تحت کنترل را به مثابه یک هدف تمام عیار دنبال کرد تا خود را به عنوان نماینده میانه رو مردم سوریه در جامعه بین المللی معرفی کند. در نتیجه موفقیت و تفاهمی بین تحریرالشام و ترکیه بر سر سقوط بشار اسد انجام شد تا هر دو به سوی آن حرکت کنند. توافقاتی که یک شبه حاصل نشد و زمینه اصلی آن را عدم بازسازی اقتصادی و سیاسی سوریه از سوی حامیان بشار اسد، بعد از شکست داعش سرعت داد.

علاوه بر این، سوریه مشتاق بود تا مسیر گسترش روابط منطقه‌ای خود را به ویژه پس از به دست آوردن کرسی خود در اتحادیه عرب در ۷ مه ۲۰۲۳ ادامه دهد. با این حال، روشن بود که نزدیکی روابط با سوریه موضوع فوری تری برای ترکیه است.

 این فوریت نه تنها به مسائل سیاست خارجی مربوط می‌شد، بلکه پیامد‌های محلی نیز داشت که بر سطوح امنیتی، سیاسی و اقتصادی این کشور تأثیر می‌گذاشت. ترکیه یک بحران اقتصادی را تجربه می‌کرد و در اواخر سال ۲۰۲۳، لیر ترکیه در برابر دلار به پایین‌ترین سطح تاریخی و به ۲۹.۷ سِنت سقوط کرد و حدود ۳۷ درصد از ارزش خود را از دست داد. علاوه بر این، نرخ تورم سالانه در این کشور همچنان در حال افزایش بود و در مارس ۲۰۲۴ به حدود ۶۸.۵ درصد رسید که بحران هزینه‌ها و قیمت‌های زندگی را تشدید می‌کرد و نرخ فقر را نیز ۱۴ درصد افزایش داد.

به گفته اداره کل مدیریت مهاجرت ترکیه، بحران‌های اقتصادی تنش‌های داخلی متعددی را ایجاد کرده بود. به ویژه در مورد پناهندگان سوری در ترکیه که تعداد آنها بیش از سه میلیون نفر شده بود و حضور این اتباع سوری در ترکیه به معضلی اساسی برای اقتصاد ترکیه تبدیل شد که بشار اسد هم برای آن راهکاری نداشت. ایران و روسیه نیز به دلیل تحریم‌های اقتصادی اروپا و امریکا، ناتوان از کمک اقتصادی یا سرمایه گذاری در این کشور بودند.