ساخت هوتِگ یا هوتک از زمان‌های بسیار قدیم در سیستان و بلوچستان رواج داشته؛ گودال‌هایی که به‌صورت حوضچه‌های گلی و عمیق برای جمع‌آوری آب باران حفر می‌شوند. هر هوتگ می‌تواند تا ۱۰ هزار مترمکعب آب ذخیره کند و تا یک سال بدون این‌که بارانی ببارد دوام داشته و مورد استفاده قرار بگیرد. اما در سال‌های اخیر، بارها خبرهایی از غرق شدن و جان باختن کودکان در هوتگ‌ها منتشر شده است.
به همین علت برای نخستین‌بار کارزاری از سوی برخی فعالان اجتماعی و برای نجات جان کودکان در مقابل خطر هوتک‌ها راه اندازی شده و در آن «ایجاد زیرساخت‌های آبرسانی پایدار» «کاهش نیاز به هوتک‌ها»، «ایمن‌سازی با ایجاد حصار و پوشش‌های ایمن»، «آگاهی بخشی به جوامع محلی»، «آموزش خانواده‌ها و کودکان درباره خطرات هوتک‌ها»و «جایگزینی هوتک‌ها با مخازن بهداشتی‌تر و امن‌تر» مطالبه شده است.
این کارزار که از دوم آذر سال جاری آغاز شده، به دنبال آشنا کردن افکار عمومی با فاجعه غرق شدن کودکان بلوچ در هوتک‌هاست؛ چراکه اطلاعات و آگاهی مردم محلی درباره خطر حوضچه‌های گلی که در طبیعت ساخته می‌شوند اندک است و به‌خصوص کودکان دراین‌باره چیزی نمی‌دانند. تاکنون هیچ رسانه‌ای هم دراین‌باره به‌صورت مستمر اطلاع‌رسانی نکرده است، حال این‌که تنها در ۱۰ سال گذشته دست‌کم ۴۸ کودک به دلیل سقوط به درون هوتگ‌‌های شهرستان دشتیاری در سیستان‌وبلوچستان، جان‌داده‌اند و با این حال مسئولان دولتی، همچنان حصارکشی هوتگ‌ها برای جلوگیری از سقوط کودکان را پشت گوش می‌اندازند.
هنوز نخستین کارزاری که برای نجات جان کودکان راه‌اندازی شده هزار امضا هم جمع‌آوری نکرده است، اما جای امیدواری است که با استمرار مطالبه‌گری و در راستای حفاظت از جان کودکان و پیشگیری از تکرار این نوع حوادث ناگوار، اقدامات فوری و مؤثری صورت پذیرد.
هوتِگ یا هوتَک؛ گودالی مصنوعی و یا طبیعی به عمق ۵ تا ۲۰ متر است که در زمینی با بافت ریزدانه توسط بومیان منطقه ساخته شده است و در طول سال به عنوان آب آشامیدنی و مصرف خانوارها و یا برای مصارف کشاورزی و آشامیدن حیوانات و احشام مورد استفاده قرار می‌گیرد. هوتک‌ها سیم‌کشی و سکوبندی نشده و به همین دلیل کودکان هنگام برداشتن آب یا در داخل هوتگ‌ها سقوط می‌کنند یا طعمه گاندوها می‌شوند. احشام نیز از همین گودال‌ها تغذیه می‌کنند و در بسیاری از آن‌ها گاندوها -گونه‌ای از تمساح- زندگی می‌کنند که بارها به کسانی -اغلب زنان و کودکان- که برای برداشتن آب به هوتگ نزدیک شده‌اند، حمله و با قطع دست و پا صدمات جبران‌ناپذیری به آن‌ها وارد کرده‌اند.
تعداد و انواع هوتگ‌ها بیش از اعداد و ارقام رسمی و غیررسمی
روش سنتی هوتگ‌سازی برای بهره‌برداری از سیلاب تعبیه شده است. هوتگ‌سازی در واقع یکی از طرح‌های آبخیزداری است که برای مواجهه با کمبود یا محدودیت منابع آب از آن استفاده می‌شده است. بومیان منطقه عمر هوتگ‌ها را به هزاران سال پیش‌از اسلام مربوط می‌دانند؛ دورانی که هنوز آب لوله‌کشی و روستاسازی و شهرسازی معنا و مفهوم امروزین خود را نداشته است. برخی برآوردها حکایت از آن دارد که بیش از دو هزار هوتک برای تأمین آب آشامیدنی و مصرفی روستائیان و احشام در شهرستان‌های چابهار و دشتیاری وجود دارد که هم حکم مرگ دارد هم زندگی. برخی آمارها نیز نشان می‌دهد حدود یک هزار و ۵۰۰ هوتگ در جنوب استان و یک هزار و ۷۰ هوتگ در شهرستان چابهار وجود دارد، با این حال آمار دقیقی از تعداد هوتگ‌ها در دست نیست.
فعالان اجتماعی بلوچ نیز با تأیید این موضوع که از آمار هوتگ‌ها اطلاع دقیقی در دست نیست، به «رسانه‌ها» می‌گویند: «تعداد و انواع هوتگ‌ها بیش از اعداد و ارقامی است که به‌صورت رسمی و غیررسمی اعلام می‌شود؛ هوتگ‌هایی هستند که صرفا به‌دنبال خاک‌برداری ایجاد و تبدیل به باتلاقی شده‌اند که در هنگام بارندگی می‌توانند مرگ‌آفرین باشند. تعدادی گودال نیز در جنگل‌ها به‌وجود آمده‌اند که به‌مرور زمان تبدیل به هوتگ شده‌اند. این گودال‌ها حصارکشی نشده‌اند و به سادگی می‌توانند مرگ یک کودک را رقم بزنند. بنابراین وجود هوتگ‌ها اساسی‌ترین حقوق انسانی را نقض می‌کند.»
هوتگ حق زندگی، سلامت و بهداشت مردم را در سیستان و بلوچستان به آسانی نقض و بی‌معنا می‌کند. حتی می‌توان گفت براساس کنوانسیون‌های حقوق کودک نیز، وجود هوتگ‌ها یکی از عامل‌ها و ناقض‌های حقوق کودک است. براساس آماری که «کمپین فعالین بلوچ»، یک نهاد حقوق‌بشری در بلوچستان منتشر کرده، فقط در ۶ ماه نخست سال ۲۰۲۴ میلادی، ۱۴ کودک در گروه‌های سنی مختلف براثر افتادن به داخل هوتگ‌ها، همان گودال‌های آبی که برای ذخیره آب باران ساخته شده‌اند، جان باخته‌اند.
قرارگیری هوتگ‌ها در مسیر تردد و بازی کودکان
هوتگ‌ها نه‌تنها برای کودکان مخاطره آمیز است، که بیماری‌های مختلف عفونی را نیز به‌دنبال دارد. آب جمع شده در هوتگ‌ها به دلایل مختلفی از جمله استفاده احشام و وجود گرد و غبار و فضولات آلوده است و قابل شُرب نیست.
فعالان اجتماعی بلوچ با اشاره به غیربهداشتی بودن هوتگ‌ها تأکید می‌کنند که «خیلی از آبراهه‌ها ممکن است لاشه حیوانی را با خود داشته باشند یا حتی فاضلاب را از مناطق مختلف در خود جای دهند. این گودال‌ها به‌هیچ عنوان بهداشتی نیستند و طی سالیان گذشته مردم را به بیماری‌هایی از جمله حسبه، بیماری‌های کلیوی و پوستی، بیماری‌های چشمی، هپاتیت و ضعف شدید جسمانی دچار کرده و همچنین موجب مرگ‌ومیر زنان باردار و نوزادان شده است.»
این فعالان اجتماعی تصریح می‌کنند: «مسئولان از تأمین حداقل وعده‌ها مانند حصارکشی هوتگ‌ها که می‌تواند تا حدی از افزایش روز افزون غرق شدن کودکان و زنان جلوگیری کنند، خودداری می‌کنند. یکی از مهم‌ترین عواملی که به جان باختن کودکان منجر می‌شود، این است که بسیاری از هوتگ‌ها در مسیر تردد و بازی کودکان و نزدیک مدارس قرار دارند. هوتگ‌ها نه تنها حصارکشی نشده‌اند؛ بلکه تابلوهای اعلام خطر نیز اطراف آن‌ها نصب نشده است. همچنین عدم دسترسی به منابع آب پایدار و پناه آوردن به هوتگ، بهداشت و سلامت مردم منطقه را به طور جدی تهدید می‌کند.»
کارزاری برای نصب حصار و آموزش کودکان درباره خطرات هوتک‌ها
«نجات جان کودکان بلوچ از غرق شدن در هوتک‌ها» عنوان مقاله‌ای است که در آن به همین مسائل اشاره شده است.
شادی پارسا در این مقاله می‌نویسد: «زنان مجبور به استحمام با لباس در هوتگ‌ها هستند و این باعث شده به بیماری‌های پوستی متعدد مبتلا شوند. بیماری‌های عفونی روده‌ای و پوستی از شایع‌ترین امراضی است که از هوتگ‌ها نشئت می‌گیرد. هنوز کودکانی هستند که برای شستن لباس‌ها به کنار هوتک‌ها می‌روند و به داخل آن‌ها می‌افتند، هنوز هستند مادرانی که به‌دنبال فرزند خردسالشان که برای بازی از خانه بیرون رفته و بازنگشته می‌روند و جسم بی‌جان او را غرق شده در هوتک‌ها می‌یابند، هنوز کودکانی که برای تماشای آب هوتک‌های کنار خانه می‌روند، ممکن است جانشان را به خاطر یک کنجکاوی ساده کودکانه از دست بدهند، هنوز رد انگشت‌های کودکانه بر کناره‌های هوتک‌ها باقی است، انگشت‌هایی که برای نجات یافتن تلاش‌ها کرده‌اند؛ اما نجات‌دهنده‌ای نبوده.
به گفته فعالان اجتماعی بلوچ، اقدامات مؤثر، یکپارچه و برنامه‌ریزی شده‌ای برای نجات جان کودکان از این بحران تا به امروز از سوی مقامات صورت نگرفته است. اگرچه فعالان اجتماعی مستقل در زمینه آموزش کودکان و مردم و یا حفاظ‌کشی دور هوتک‌ها کارهایی کرده‌اند. مثلا یکی از حرکت‌هایی که خیلی هم خوب بوده فعالیت یک خانم در حوزه ترویج کتابخوانی و آموزش کودکان است. او به سراغ کودکی رفت که گاندو دستش را آسیب زده بود و با آن کودک و دیگر کودکانی که در روستاهای نزدیک رودخانه زندگی می‌کنند، اقدامات آموزشی خوبی صورت گرفت. این نمونه کارها اگرچه موردی هستند اما اهمیت دارند و اگر از این فعالیت‌ها حمایت شود فعالان اجتماعی و بومی می‌توانند در زمینه آموزش کودکان در برابر خطر هوتک‌ها یکی از مؤثرترین اقدامات را انجام دهند.»پارسا در بخش دیگری از این مقاله توضیح می‌دهد که «برخی سازمان‌های دولتی از جمله بنیاد مسکن در این زمینه اقداماتی داشته‌اند مثل حفاظ‌کشی اطراف هوتک‌ها، اما این اقدامات نه گسترده بوده و نه برنامه‌ریزی شده بلکه به صورت موردی و پروژه‌های کوتاه صورت گرفته است. این درحالی است که حفاظ‌کشی‌ها در همه موارد هم جواب نمی‌دهند و مواردی بوده که حیوانات برای نوشیدن آب، حفاظ‌ها را کنده‌اند. تا به حال هیچ مطالعه منسجمی درباره هوتک‌ها و گونه‌شناسی آن‌ها صورت نگرفته تا بر اساس نتایج مطالعات، راهکاری برای نجات جان کودکان در نظر گرفته شود. باید بدانیم که هوتک‌ها گونه‌های مختلف دارند. برخی که در بافت روستاها هستند عمیق‌ترند و امروزه دیگر کارکرد مصرفی ندارند. برخی دیگر که در مسیر رودخانه هستند از این نظر که احتمال وجود گاندو در آن‌ها وجود دارد خطرناک‌ترند، هرچند که خود گاندو هم در معرض انقراض است. به گفته فعالان اجتماعی هوتک‌ها یکدست نیستند، اگرچه همه آن‌ها بخشی از سیستم سنتی مدیریت آب و محیط زیست در سیستان و‌بلوچستان به حساب می‌آیند و برای مدیریت سیلاب‌ها و ذخیره آب بسیار اهمیت دارند. از این رو راهکارهایی همچون حذف هوتک‌ها پیشنهاد اشتباهی است که برخی افراد برای نجات جان کودکان مطرح کرده اند. حجم آب در هوتک‌ها به قدری هست که هرگز به گنداب تبدیل نمی شود. گیاهان طبیعی در اطراف آن رشد می‌کنند و هوتک‌ها برای تعدیل هوا اهمیت دارند. حیوانات هم برای نوشیدن آب از آن‌ها استفاده می‌کنند. حتی در برخی روستاها هوتک‌ها به تفرجگاه به ویژه برای زنان روستا تبدیل شده‌اند، زنان معمولا در آن منطقه دور هم می‌نشینند و معاشرت می‌کنند. بنابراین نمی‌توان با حذف هوتک‌ها این کارکردها را مختل کرد اما باید اقدامات برنامه‌ریزی شده‌ای برای جلوگیری از افتادن کودکان در هوتک‌ها درنظر گرفته شود.» عمق زیاد، لغزندگی اطراف و عدم ایمن‌سازی هوتک‌ها، همراه با کمبود زیرساخت‌های پایدار آبرسانی، زمینه‌ساز این حوادث تلخ است.
از آنجا که این مشکل به فقر زیرساختی منطقه و نبود نظارت بر ایمنی هوتک‌ها بازمی‌گردد، رفع آن نیازمند توجه و اقدام فوری مسئولان است. براین اساس کارزاری از سوی برخی فعالان اجتماعی و برای نجات جان کودکان در مقابل خطر هوتک‌ها راه اندازی و عنوان شده است «با تأمین آب سالم و بهداشتی، می‌توان نیاز به استفاده از هوتک‌ها را کاهش داد و با نصب حصار یا ایجاد پوشش‌های ایمن، دسترسی کودکان به این حوضچه‌ها را محدود کرد. در این میان آموزش خانواده‌ها و کودکان درباره خطرات هوتک‌ها می‌تواند از بروز حوادث جلوگیری کند. همچنین جایگزینی هوتک‌ها با مخازن بهداشتی‌تر و امن‌تر ضمن حفظ دسترسی به منابع آب، خطرات را به حداقل می‌رساند.»