بشار اسد، رئیس‌جمهوری سابق سوریه، توانسته بود از تولید و توزیع ماده مخدر موسوم به کاپتاگون کسب‌وکار بزرگی ایجاد کند؛ تجارتی که اگرچه سلامت جوانان خاورمیانه و جغرافیای فراتر از آن را به خطر می‌انداخت، برای او میلیاردها دلار درآمد سالانه در پی داشت. این قرص که به «کوکایین فقرا» شهرت دارد، نه‌تنها یک منبع درآمد پرسود برای دیکتاتور سوریه بود که در جنگ‌های منطقه‌ای هم ابزاری راهبردی به شمار می‌رفت. اکنون با سقوط اسد، به نظر می‌رسد دوران تسلط این ماده مخدر بر خیابان‌های خاورمیانه نیز به پایان نزدیک شده است.
کاپتاگون (Captagon) نام تجاری یک داروی ترکیبی است که ماده اصلی آن فنتیلین است؛ یک ماده محرک از خانواده آمفتامین‌ها. این دارو در دهه ۱۹۶۰ برای درمان اختلالات روانی مانند افسردگی، نارکولپسی (حملات خواب) و اختلال کم‌توجهی و بیش‌فعالی تولید شد، ولی در گذر زمان، به ماده محبوب پیکارجویان و تروریست‌ها تبدیل شد؛ زیرا به آنان کمک می‌کرد ساعت‌های طولانی و بدون استراحت، بجنگند و احساس ترس و درد را نادیده بگیرند.
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
این قرص به‌ویژه میان گروه‌هایی مانند داعش و حماس محبوب بود. گزارش‌ها نیز نشان می‌دهد که مبارزان حماس پیش از حمله مرگبار ۷ اکتبر، از این ماده استفاده کرده بودند. ماده مخدری که مرکز جهانی تولید آن سوریه تحت حاکمیت بشار اسد بود.
به گزارش دیلی میل، تخمین زده می‌شود که سوریه تامین ۸۰ درصد عرضه جهانی این ماده را برعهده دارد. ارزش بازار جهانی این قرص هم حدود ۵۷ میلیارد دلار تخمین زده می‌شود.
لشکر چهارم زرهی، یکی از نیروهای نظامی رژیم سوریه، که ماهر اسد، برادر بشار، آن را اداره می‌کرد، در عملیات تولید و توزیع کاپتاگون نقش کلیدی ایفا می‌کرد. این نیرو مواد اولیه لازم را از کشورهای همسایه مانند عراق وارد می‌کرد و سپس در کارخانه‌های واقع در مناطق ساحلی سوریه قرص آن را می‌ساخت.
حالا با تشدید فشارهای بین‌المللی و تغییرات داخلی، تولید کاپتاگون در سوریه به‌شدت کاهش یافته است. گزارش‌ها نشان می‌دهند که افتادن کارخانه‌های تولید کاپتاگون به دست شورشیان و فرار خانواده اسد به روسیه، به کاهش ۹۰ درصدی تولید این ماده مخدر منجر شده است. منابع اردنی نیز کاهش قابل‌توجه در تجارت غیرقانونی کاپتاگون را تایید کرده‌اند.
اگرچه تولید کاپتاگون در سوریه کاهش یافته، تحلیلگران هشدار می‌دهند که این توقف ممکن است موقتی باشد. نیکولاس کروهلی، تحلیلگر امنیتی، پیش‌بینی می‌کند که شبه‌نظامیان عراقی همسو با سپاه پاسداران جمهوری اسلامی می‌توانند خلا تولید این ماده مخدر را پر کنند. اطلاعات امنیتی نیز آشکار می‌کند که حزب‌الله لبنان، تحت حمایت تهران، همچنان به تولید کاپتاگون در کارگاه‌های کوچک این کشور ادامه می‌دهد.
کشورهای خلیج فارس سال‌ها است که با معضل گسترش کاپتاگون دست‌وپنجه نرم می‌کنند. عربستان سعودی بین سال‌های ۲۰۱۲ تا ۲۰۲۱ بیشترین میزان کپتاگون در جهان را کشف کرد و دوسوم از موارد کشف این ماده به این کشور مربوط بوده است.
جوانان مرفه این کشورها از مصرف‌کنندگان اصلی کاپتاگون‌اند و کشورهای منطقه مجبور شده‌اند منابع قابل‌توجهی برای مقابله با قاچاق این ماده تخصیص دهند. تنها در سال ۲۰۲۲، اردن موفق شد ۶۵ میلیون قرص کاپتاگون را توقیف کند که بسیاری از آن‌ها در محصولات روزمره مانند میوه و ماشین‌آلات پنهان شده بودند.
نفوذ کاپتاگون به اروپا نیز به یکی از دغدغه‌های امنیتی تبدیل شده است. در سال ۲۰۲۰، حدود ۸۴ میلیون قرص کاپتاگون تقلبی در بندر سالرنو ایتالیا کشف شد که ارزش تقریبی آن یک میلیارد یورو براورد شد.
دولت بریتانیا در سال ۲۰۲۳، تحریم‌هایی را علیه افراد مسئول در تجارت کاپتاگون اعمال کرد که عموما تجار و برخی خویشاوندان رئیس جمهوری سوریه بودند.
با وجود سودآوری بالای تجارت کاپتاگون، بشار اسد در سال‌های اخیر به‌تدریج از این تجارت فاصله گرفته بود تا روابط دیپلماتیکش را با کشورهای همسایه بازسازی کند. گزارش شده است که اسد به اردن اجازه داد مرعی الرمثان، برجسته‌ترین قاچاقچی مواد مخدر منطقه، را در خاک سوریه هدف قرار دهد. همچنین اجازه داد یک انبار کاپتاگون در نزدیکی مرز اردن در حمله هوایی تخریب شود. این اقدام‌ها تنها یک روز پیش از آن انجام شد که سوریه دوباره رسما در اتحادیه عرب پذیرفته شود.
اگرچه اقدام‌های اسد نشان‌دهنده کاهش حمایت رسمی از تولید کاپتاگون است، کارشناسان معتقدند این ماده مخدر همچنان تهدیدی جدی برای منطقه و جهان باقی خواهد ماند و سپاه پاسداران و گروه‌های همسو با آن می‌توانند این تجارت را به‌عنوان ابزاری برای تولید درآمد و نفوذ منطقه‌ای ادامه دهند. با این حال، فشارهای بین‌المللی و همکاری کشورهای منطقه می‌تواند در کاهش تجارت این ماده مخدر نقش موثری داشته باشد.