این مستند روایتی از خلبانان فانتوم ارتش جمهوری اسلامی ایران در جنگ هشت ساله است و رشادت‌های آن‌ها در عملیات‌های مختلف را به تصویر می‌کشد. سالار بی‌باک از کارگردانان و تهیه‌کنندگان فعال در حوزه سینمای مستند است و پیش‌تر مستند «پر سیمرغ» را کارگردانی کرده که به موضوع ایجکت خلبانان از هواپیماهای جنگی می‌پردازد. در ادامه با نویسنده، پژوهشگر و کارگردان «نبردهای فانتوم 2» درباره روند ساخت این مستند به گفت‌وگو پرداختیم که می‌خوانید. بی‌باک در ابتدا با اشاره به اینکه «نبردهای فانتوم» یک مستند چند قسمتی است که به نقش خلبان‌های شکاری بمب‌افکن فانتوم در دوران دفاع مقدس پرداخته و هر قسمت از این مستند، داستان و موضوعی مستقل دارد، می‌گوید: در واقع این مجموعه مستند در دو بخش تولید شده که سری اول آن سال گذشته از تلویزیون پخش شد و به دلیل استقبال از آن تصمیم گرفتیم سری دوم این مجموعه مستند هم ساخته شود که ساخت آن را از یک سال و نیم گذشته شروع کردیم و در حال حاضر هم در مراحل پایانی ساختش هستیم.
وی درباره حضور یک قسمت از این مستند در جشنواره سینما حقیقت می‌افزاید: با توجه به اینکه «نبردهای فانتوم» یک مجموعه 9 قسمتی است و طبیعتاً به دلیل طولانی بودن آن نمی‌شد خلاصه‌ای از همه قسمت‌ها را در قالب یک مستند تدوین کرد، در نتیجه تصمیم گرفتیم فقط یک قسمت از این مجموعه مستند را برای جشنواره آماده کنیم.
ماجرای جنگنده‌ای که به اسارت دشمن درآمد
موضوع این قسمت درباره یکی از عملیات‌های این جنگنده‌ها در هشتم مهر ماه 1359 است که در این عملیات یک دسته چهار فروندی فانتوم بغداد را بمباران می‌کنند و حین حمله یکی از آن‌ها هدف قرار می‌گیرد و به اسارت دشمن درمی‌آید.
وی درباره تمرکز این مستند بر اهمیت نقش خلبانان تأکید می‌کند: ما در زمان جنگ سه مدل هواپیمای جنگی داشتیم که شامل F4، F5 و F14 بود. فانتوم گونه‌ای از هواپیماهای جنگی است که بیشترین بار عملیاتی آن هم بر عهده خلبانان آن است.
مستند ما از تاریخ ورود این هواپیما به کشور و آموزش خلبانان شروع می‌شود و پس از یک مقدمه تاریخی به ورود این هواپیماها و مشخصات آن‌ها می‌پردازیم وسپس داستان را با جنگ ادامه می‌دهیم که از ساعت 16 روز 31 شهریور ماه و پس از حمله عراق، دو دسته چهار فروندی جنگنده فانتوم با بلند شدن از پایگاه به حملات عراقی‌ها پاسخ می‌دهند. داستان از اینجا آغاز می‌شود تا قسمت هشتم که پایان جنگ ایران و عراق است. در مستندی که در جشنواره به نمایش درخواهد آمد به صورت مختصر به همین مقدمه اشاره می‌کنیم و بخش‌های مربوط به مشخصات فانتوم‌ها و آموزش خلبانان را حذف کردیم و داستان این قسمت را با تمرکز بر خلبانان فانتوم روایت می‌کنیم.
2 سال درگیر دسترسی به منابع بودیم
وی درباره میزان سهولت دسترسی به منابع برای تولید این مستند می‌گوید: این مستند با همکاری خانه مستند انقلاب اسلامی و نیروی هوایی ارتش ساخته شده و از آنجایی که سوژه آن مربوط به ارتش است باید کار را با کمک آن‌ها می‌ساختیم. منابع ما بیشتر آرشیوی و بخشی از پژوهش‌های میدانی مستند هم شامل مصاحبه بوده و داستان را خود خلبانان زنده تعریف می‌کنند.
اما شاخصه اصلی این پروژه آرشیو است و ما برای ساخت آن دو سال درگیر دسترسی به منابع بودیم.
پژوهش‌های کتابخانه‌ای ما شامل مصاحبه‌های چاپ شده خلبانان و همچنین کتاب «نبردهای هوایی» منتشر شده در نیروی هوایی ارتش بود. البته آرشیوی که در ارتش وجود دارد بسیار کم است زیرا آن زمان ورود دوربین‌ها به ارتش محدود و ممنوع بوده بنابراین اطلاعات زیادی از آن دوران وجود ندارد و گروه‌های خبری چندانی هم در ارتش نبودند و منابع زیادی جمع‌آوری نشده است.
البته مستنداتی هم وجود دارد و در زمان جنگ هر فانتومی که از پایگاه پرواز داشته برگه‌های خروج، ورود، مشخصات پرواز و خلبان آن ثبت می‌شده اما این مستندات به راحتی در اختیار دیگران قرار نمی‌گیرد و دسترسی به آن‌ها چندان ساده نیست و با اینکه سال‌های زیادی از دوران جنگ گذشته و قید محرمانگی هم از بیشتر آن‌ها برداشته شده اما هنوز هم نمی‌توان به راحتی به این مدارک و آرشیو دسترسی پیدا کرد.
پژوهش؛ نقطه قوت و اتکای مستندهای جنگی
کارگردان مجموعه «نبردهای تامکت» در ادامه درباره اهمیت پژوهش در ساخت مستندهای تاریخی و موانعی که در روند ساخت مستند وجود دارد، می‌گوید: به نظرم یکی از مطالباتی که در حوزه ساخت مستندهای جنگی وجود دارد همین بحث دسترسی به منابع و آرشیو است. نقطه قوت و اتکای مستندهای جنگی و تاریخی مباحث پژوهشی آن است و طبیعتاً اگر دسترسی به آرشیو عکس و فیلم‌هایی که در اختیار سازمان‌ها و ارگان‌های مربوط است آسان شود و آن‌ها همکاری کنند نتیجه‌اش ساخت یک مستند دیدنی و جذاب خواهد شد اما اگر این تعامل و همکاری وجود نداشته باشد خروجی یک کار معمولی و بی‌اثر می‌شود.
در مستند نبردهای فانتوم چند نفر در نیروی هوایی ارتش همکاری بسیار خوبی با ما داشتند و این امکان فراهم شد تا ناگفته‌هایی از آن سال‌ها گفته شود و تصاویر و فیلم‌های دیده نشده را ارائه دهیم. از بمباران خلبان‌های فانتوم فیلم‌هایی وجود دارد که تاکنون پخش نشده و ما توانستیم برای نخستین بار این تصاویر را نمایش دهیم و همچنین عکس‌های هوایی که خود خلبانان فانتوم از بمباران اهدافشان گرفتند که پیش‌تر هم دیده نشده در این مستند وجود دارد.
تصویرسازی صحنه‌های جنگی با انیمیشن سه‌بعدی
وی درباره فضای جنگی در نبردهای فانتوم می‌گوید: این قسمت از مستند بیشتر مصاحبه‌محور است و فضایی احساسی و انسانی دارد چون دو نفر از خلبانان فانتوم‌ها در جریان حملات اسیر شدند و نیمی از داستان در دوران اسارت می‌گذرد و آن‌ها اتفاق‌هایی را که در سال‌های اسارت برایشان افتاده روایت می‌کنند اما در عین حال سعی کردیم بخش‌های اکشن را هم در مستند بگنجانیم، ریتم فیلم را حفظ کردیم و با توجه به اینکه ماهیت فعالیت‌های هوایی سرعت است، سعی کردیم با نوع تصویربرداری و تدوین این را رعایت کنیم. یک کار جالب دیگر هم در این مستند داریم و از انیمیشن سه‌بعدی برای تصویرسازی درگیری‌های هوایی استفاده کردیم که به جذابیت آن اضافه کرده است.
بدون ادعا در جنگی نابرابر
وی در ادامه از اهمیت نقش خلبان‌های شکاری بمب‌افکن فانتوم و دغدغه‌اش از معرفی آن‌ها به مخاطب می‌گوید و تأکید می‌کند: خلبانان سوژه اصلی «نبردهای فانتوم» هستند و برایم بسیار مهم بود مخاطبان بدانند در دوران جنگ افراد متخصصی بودند که بدون ادعا بار یک جنگ نابرابر را به دوش کشیدند.
واقعیت این است عموماً در آثار جنگی این تصویر به مخاطب نشان داده می‌شود که ما فقط با توکل و توسل می‌جنگیدیم و در یک جنگ معنوی بوده‌ایم، البته جای شکی نیست که رزمندگان ما با انگیزه‌های معنوی می‌جنگیدند اما جنگ اصول و تاکتیکی دارد و تجربه هم نشان داده هر گاه این اصول را رعایت کردیم پیروز شدیم و هر جا رعایت نکردیم شکست خوردیم.
ما در این مستند می‌خواهیم بگوییم در زمین، آسمان و دریا افراد متخصص و متبحری داشتیم که برای عملیات‌ها به درستی برنامه‌ریزی کردند و آن را به اجرا درآوردند و یک جنگ نابرابر را پیش بردند، جنگی که برای خلبانان ما به دلیل تحریم هوایی چندین برابر سخت‌تر بود زیرا تا پایان جنگ با همان امکاناتی در میدان بودند که روز اول داشتند و در مقابل، دشمن هر روز امکانات تازه دریافت می‌کرد.
ضمن اینکه خلبانان فانتوم مسئولیت‌های سنگینی هم داشتند و تنها کسانی بودند که با جنگنده‌هایشان می‌توانستند به عمق میدان‌های جنگی در عراق برون و دیدیم چطور خلبانان غیور و متخصص ما بدون کمترین پاداش و چشمداشتی با اتکا بر آموزش‌هایی که دیده بودند و حس میهن‌دوستی و انگیزه‌های دینی‌شان یک جنگ نابرابر را پیش بردند و از پس آن برآمدند.
خبرنگار: صبا کریمی