شکل برگزاری این مراسم در حرم مطهر امام رضا(ع) همچون دیگر عزاداری‌ها به صورت تعزیه‌خوانی بود. به همین منظور، اولیای امر روضه‌خوان‌هایی را برای برگزاری مراسم تعزیه برمی‌گزیدند که مواجب آن‌ها از محل موقوفات مطلقه و نیز موقوفات معین و مربوط به این مراسم تأمین می‌شد. به طور ویژه و احتمالاً با توجه به روایت‌های مربوط به وقایع پس از رحلت پیامبر خدا(ص)، در برگزاری مراسم شهادت حضرت زهرا(س) تأکید بر اجرای شبانه بود. در این باره سندهایی وجود دارد که امروزه در مرکز اسناد آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود؛ اسنادی که می‌توان در آن‌ها روند برگزاری مراسم عزاداری ایام شهادت حضرت صدیقه طاهره(س) را مورد بررسی قرار داد. در ادامه سه نمونه از این اسناد را به مناسبت ایام شهادت حضرت فاطمه(س) و برای نخستین بار مورد بررسی قرار می‌دهیم.
سند روضه‌خوانی ملامحمدرضا
در سال 1307ق / 1269ش (134 سال پیش) مجالس مداوم روضه در محل رواق دارالسیاده مبارکه حرم مطهر رضوی برگزار می‌شد. این مجالس مناسبتی بود و اجرای روضه در آن را «ملا محمدرضا پیشخدمت باشی آستانه» بر عهده داشت. در سند شماره 41978/27 مرکز اسناد آستان قدس رضوی آمده است: «روضه‌خوانی ایام عاشورای محرم‌الحرام 1307 و غیره بتوسط ملامحمدرضا پیشخدمت باشی آستانه از قرار قبض مشارالیه که نزد جناب میرزابزرگ ضابط اسناد ضبط است». سپس نویسنده سند به ذکر شب‌های برگزاری مراسم می‌پردازد و در پایان نوشتار، به برنامه شب شهادت حضرت زهرا(س) اشاره می‌کند و می‌نویسد: «لیله وفات حضرت صدیقه طاهره که در مجلس دارالسیاده مبارکه منعقد شده است». محل پرداخت هزینه روضه‌خوانی احتمالاً موقوفه‌های مطلقه است. در توضیح معنای «موقوفه مطلقه» باید بگوییم این موقوفه‌ها در ردیف موقوفه‌هایی قرار می‌گیرند که در وقف بودنشان تردیدی نیست، اما به دلیل مفقود شدن وقف‌نامه، اطلاعی از نظر واقف برای هزینه کردن درآمد موقوفه وجود ندارد. در این حالت، متولی درآمد موقوفه‌ها را در اموری که مورد نیاز حرم مطهر رضوی است، به صلاحدید خود هزینه می‌کند. نکته‌ای که باید درباره این سند بدانیم آن است که با بررسی محتوای آن مشخص می‌شود در مراسم شب شهادت حضرت زهرا(س) برخلاف دیگر شب‌های عزاداری، هنوز پذیرایی از شرکت‌کنندگان مرسوم نبود و حاضران صرفاً در برنامه استماع روضه شرکت می‌کردند.
موقوفه میرزا علیخان
سند دیگری که در این زمینه قابل بررسی است، به موضوع موقوفه میرزا علیخان مربوط می‌شود. وی که در متن سند از او با نام «عالیجاه میرزا علیخان دربان کشیک‌باشی آستانه قدس» یاد شده است، ظاهراً اموالی را برای برگزاری مداوم روضه‌خوانی در محل کشیک‌خانه دربانان وقف کرده بود. مکان برگزاری مراسم طبق مندرجات نقشه عبدالرزاق بغایری که نمایی از حرم مطهر رضوی در دوره قاجار را نمایش می‌دهد، احتمالاً درب ورودی فرعی در ضلع جنوبی ایوان غربی صحن کهنه موسوم به «ایوان ساعت» قرار داشت. در سند شماره 41978/29 مورخ ماه شوال سال 1307 (خرداد 1269) درباره استفاده از این موقوفه آمده است: «روضه‌خوانی در کشیک‌خانه مبارکه [دربانان] در پنج کشیک از موقوفه عالیجاه میرزا علیخان دربان کشیک‌باشی آستانه قدس در تاریخ بیستم شهر
شوال المکرم 1306 لغایت پنج شهر شوال المعظم 1307 از قرار قبض عالیجاه دربان‌باشی کل که در نزد میرزابزرگ ضابط اسناد ضبط است [به این شرح می‌باشد] ...». در ادامه سند به موضوع برگزاری مراسم در ماه‌های جمادی‌الاول و جمادی‌الثانی اشاره شده است که نشان می‌دهد برنامه عزاداری در ایام شهادت حضرت زهرا(س) به طور منظم در کشیک‌خانه دربانان هم برگزار می‌شد.
شمع مجلس شهادت
سند شماره 1719/407 سومین سند قابل بررسی در این زمینه است. این سند به موضوع روشنایی داخل حرم مطهر رضوی به ویژه در شب‌های جمعه و شب‌های عزا و عید اختصاص دارد. متن سند شامل کل هزینه مربوط به روشنایی حرم مطهر از «غرّه (ابتدای) شهر (ماه) جمادی‌الآخر لغایت 29 شهر مذکور [در سال 1307 قمری]» است. در بخشی از این سند می‌خوانیم: «[روشنایی] شب‌های شهادت جناب صدیقه طاهره در لیله چهارم شهر جمادی‌الآخر که در مجلس دارالسیاده مبارکه مشغول تعزیه‌داری بوده‌اند». این گزارش کوتاه و در عین حال مهم نشان می‌دهد به منظور برگزاری عزاداری شب‌های شهادت حضرت زهرا(س)، درهای حرم مطهر باز نگه داشته می‌شد و عموم مردم می‌توانستند در مراسم شرکت کنند. می‌دانیم تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی درهای اماکن متبرکه شب‌هنگام بسته و ساعتی پیش از اذان صبح مجدداً باز می‌شد مگر در شب‌های جمعه و نیز شب‌های خاصی همچون لیالی قدر و برخی ایام شهادت و ولادت که شب شهادت حضرت زهرا(س) نیز در زمره همین شب‌ها قرار می‌گرفت.
یک توضیح
با عنایت به محتوای سه سند بررسی شده می‌توان به چند نکته اساسی و مهم پی برد؛ نخست اینکه برخلاف ادعای برخی افراد، برگزاری برنامه عزاداری در سوگ شهادت مظلومانه حضرت فاطمه(س) از چند شب مانده به سوم جمادی‌الثانی مربوط به دوره متقدم نیست و دست‌کم از 134 سال پیش، از آن با نام «شب‌های شهادت» یاد می‌کردند. دیگر اینکه ظاهراً در ایام عزاداری حضرت صدیقه طاهره(س) حرم مطهر رضوی از چند روز پیش تا چند روز بعد سیاه‌پوش و شاهد حضور هیئت‌های عزادار بود. از سوی دیگر، بررسی این سندها نشان می‌دهد از قدیم‌الایام اطلاق عنوان «شهادت» به این واقعه جانگداز عمومیت داشت و در برخی اسناد مورد استفاده قرار می‌گرفت.
خبرنگار: جواد نوائیان رودسری