[حمید رضا خالدی] کشور ما با داشتن شرایط جغرافیایی و اقلیمی خاص، همواره با مساله کمبود آب روبه‌رو بوده است. اما در دهه های اخیر، این مشکل به دلیل عواملی همچون تغییرات اقلیمی، رشد جمعیت، توسعه صنعتی و کشاورزی و مدیریت ناکارآمد منابع آبی، تشدید شده است. تهران وضعیت
بغرنج تری را دارد کمااینکه چند روز قبل اعلام شد اگر فکری اساسی برای کاهش و اصلاح الگوی مصرف آب و همچنین کنترل جمعیت آن نشود، تا حدود 20 سال دیگر یعنی در سال 1425، قطعا تامین آب مورد نیاز پایتخت نشین ها به کابوسی برای دولتمردان تبدیل خواهد شد. همچنین رشد روزافزون جمعیت شهرها، افزایش سطح بهداشت عمومی، نیاز گسترده به محصولات غذایی، محدودیت منابع آب شهرها، آلودگی منابع آب، محدودیت‌های مالی، تثبیت قیمت‌ها، فرسودگی شبکه‌های تأمین و توزیع و بسیاری مسائل از این دست، بهره‌برداری از همین منابع اندک آب را نیز دچار چالش کرده و بر پیچیدگی مدیریت منابع آب در کشور افزوده است.
براساس آخرین بیلان کشوری، کل خروجی‌ها و مصارف آب از کل ورودی‌ها و منابع بیشتر بوده و مابه‌التفاوت آنها از ذخایر سطحی و زیرزمینی تأمین می‌شود. مقدار کسری یادشده 4/6 میلیارد مترمکعب بوده که 8/5 میلیارد مترمکعب آن مربوط به منابع آب زیرزمینی است. در این میان اما تهران داستان متفاوت تری نسبت به سایر کلانشهرها و شهرهای کشور دارد. پایتختی با حدود 10 میلیون جمعیت و چندین شهرستان که هر کدام منبعی برای کشت محصولات کشاورزی هستند و البته دهها صنایعی که در حاشیه آن مانند قارچ رشد کرده و تهران را چون نگینی در بر گرفته اند. کلانشهری که تامین آب آن همواره چالشی جدی محسوب می شده و می شود. شهری که گرچه تاکنون از زیر بار چالش های آبی قسر در رفته است اما، به گفته کارشناسان چنانچه فکری اساسی برای اصلاح الگوی مصرف و فرسودگی شبکه آبرسانی و تامین منابع آبی پایدار آن نشود؛ تا سال 1425 که پیش بینی می شود تهران به جمعیتی معادل 19 تا 20 میلیون نفر برسد، قطعا برای تامین آب شهروندان و صنایع و کشاورزی آن با بحرانی جدی مواجه خواهیم بود.
وضعیت تاحدی بحرانی کنونی
محمود یزدانی، کارشناس حوزه محیط زیست و آب با اشاره به وضعیت کشورمان در مورد منابع آبی به «شهروند» می گوید: چه بخواهیم و چه نخواهیم ما در کشوری زندگی می کنیم که در اقلیم خشک جهانی قرار دارد و زاویه خورشید در عمودی ترین حالت خود به آن می تابد و گرمترین نقطه کره زمین هم در آن واقع شده است. همین مساله باعث شده تا اکثر نقاط کشور از جمله تهران با چالش جدی برای تامین آب مواجه باشند. وی با ذکر اینکه در وضعیت بحرانی به سر می بریم می گوید: وقتی شما با شهری مواجه هستید که در هر ثانیه 60 مترمکعب - یا 60 هزار لیتر آب مصرف می کند و هر شهروند آن در حالیکه مصرف استاندارد 130 لیتر در روز است، روزانه بین 230 تا 250 لیتر آب مصرف می کند، چه انتظاری دارید؟ آنهم در شرایطی که بارندگی ها در تهران، پایتخت، بین 40 تا 50 درصد کمتر از میانگین 50 سال اخیر آن است.
لزوم اصلاح الگوی مصرف آب
یزدانی از هدر رفت آب به خاطر مناسب نبودن الگوی مصرف و فرسودگی شبکه آبرسانی به عنوان یکی دیگر از دلایل عوامل بحرانی بودن وضعیت تامین آب در آینده تهران یاد می کند و می گوید: همانطور که احتمالا شنیده اید، حدود 30 درصد از آب مصرفی تهران به خاطر فرسودگی شبکه آبرسانی و الگوی مصرف هدر می رود که رقم بسیار بالایی است و خودش یکی از مهمترین فاکتورها برای بروز بحران در زمینه تامین آب پایتخت نشینان است. برای همین شاید یکی از مهمترین اقداماتی که باید صورت بگیرد اجرای درست و کامل مصوبه تبصره 3 قانون اصلاح و بازسازی شبکه آبرسانی است که شهرداری ها را ملزم می کند تا در این زمینه به سازمان آب کمک کنند. براین اساس شورای شهر تهران به سازمان آبفا اجازه داده تا رقمی را در قبض آب برای بازسازی شبکه آبرسانی و ایجاد شبکه فاضلاب از مشترکان دریافت کند. این استاد دانشگاه مدرس ادامه می دهد: در مورد اصلاح الگوی مصرف هم ابتدا باید فرهنگ سازی مناسب و موثری صورت گیرد و اگر شهروندانی زیر بار آن نرفتند؛ حتی از روش های قانونی و قهری استفاده شود. چرا که آب مایه حیات است و نبود آن می تواند زندگی در این کلانشهر را مختل کند و به خطر بیندازد.
عاملی به نام برداشت های غیرمجاز آبی
وی همچنین برداشت بی رویه و غیرمجاز از چاه‌های آب زیرزمینی را از دیگر عوامل بروز چالش برای تهران تا سال 1425 می داند و می گوید: بنابراعلام مسئولان در حال حاضر بین 60 تا 70 درصد آب مورد نیاز تهرانی ها از طریق آبهای زیر زمینی و چاه های موجود در آن تامین می شود. این در حالی است که تعداد چاه های غیرمجازی که برای مصارف کشاورزی و صنعتی حفرشده اند به شدت گسترش یافته که این موضوع، همراه با حفر چاه‌های غیرمجاز، منجر به افت سطح آب زیرزمینی و کاهش کیفیت آن شده است. این کارشناس حوزه آب با ذکر اینکه هم اینک 90 درصد آب کشور در حوزه کشاورزی، 6 درصد در حوزه خانوادگی و 4 درصد در صنایع مصرف می شوند می گوید: جالب اینجاست که سهم شبکه مصرف آب خانگی در تهران چیزی حدود 40 تا 50 درصد است! پیش بینی می شود در صورت ادامه مصرف کنونی، کمبود آب شرب به میزان 625 میلیون متر مکعب و درصورتی که مدیریت درستی در شیوه مصرف آن صورت گیرد، این کمبود به 370 میلیون متر مکعب برسد که همچنان رقم بالایی محسوب می شود. وی با ذکر اینکه در دولت شهید رئیسی طرح های خوبی برای جلوگیری از هدر رفت روان آبها اجرا شد می گوید: امیدواریم این روند بتواند در دولت چهاردهم هم ادامه داشته باشد. چرا که بخش اعظمی از مشکلات ما از جایی ناشی می شود که 13 میلیارد مترمکعب در سال آب های روان از کشور خارج می شود که در صورت مدیریت و بازگرداندن این روان آبها به ذخایر زیر زمینی، درصد بالایی از مشکلات و تنش های آبی شهرهای کشور و به خصوص تهران حل خواهد شد.
افزایش جمعیت و تنش های آبی پایتخت
یزدانی همچنین به نقش افزایش جمعیت به عنوان یکی دیگر از فاکتورهای مهم تشدید تنش های آبی در تهران یاد کرده و می گوید: متاسفانه موضوع حضور اتباع غیرمجاز به مشکلی سیاسی بدل شده است در حالیکه این مساله کاملا یک بحث کارشناسی است. مثلا در همین موضوع آب، ما در تهران با شهری مواجه هستیم که بین 10 تا 12 میلیون جمعیت در آن زندگی کرده یا کار می کنند. از سویی منابع آبی این شهر به شدت محدود است و برای همین بخش اعظمی از آن از طریق چاه ها و منابع زیر زمینی تامین می شود. حالا شما حساب کنید در این کلانشهر کشورو شهرها و مناطق حاشیه ای آن، چند میلیون اتباع بیگانه غیرمجاز هم زندگی می کنند! خب؛ مسلم است که برای تامین مایحتاج اولیه و آب شرب تهرانی ها و این اتباع که هر روز هم بیشتر می شوند، به مشکل بر خواهیم خورد! گرچه شواهد این وضعیت بحرانی از هم اکنون نیزقابل مشاهده است. بررسی ها نشان می دهد که معمولا هیچ دو سالی پشت سرهم در تهران خشکسالی نداشته ایم اما الان حدود 5 سال است که پشت سرهم در پایتخت خشکسالی داریم. یا وقتی مرتب چاه های عمیق و نیمه عمیق حفر می کنیم حکایت ازوخامت اوضاع دارد. اما برای خروج از این بن بست چه باید کرد؟
سوالی که یزدانی در پاسخ به آن می گوید: ناچاریم یکسری از اقدامات را اجرایی کنیم تا از بروز بحران جلوگیری نماییم. اقداماتی مانند اصلاح الگوی کشت در مزارع اطراف تهران، اصلاح تعرفه های مصرف آب، پلمب کردن چاه‌های غیرمجازی که تعدادشان روز به روز زیادتر می شوند، و نصب کنتور بر چاه‌های مجاز موجود، الزام مجتمع‌های بزرگ به بازچرخانی آب و بخصوص آب باران، نظارت بر تاسیسات آب و فاضلاب مراکز عمومی و دولتی، جداسازی آبیاری فضای سبز از آب شرب، حذف یارانه آب برای مالکان با بیش از یک واحد مسکونی، اصلاح نظام تعرفه‌گذاری در چارچوب مدیریت بهینه مصرف آب و البته، صاحب رأی شدن شرکت‌های آبفا در کمیسیون ماده 5 از جمله اقداماتی است که می تواند منجر به کاهش بحران های آبی طی سالهای آتی در تهران شود وگرنه باید منتظر تنش و بحران جدی آب در سال 1425 باشیم!