لیلا شریف- روزنامه‌نگار

بعضی از آمار و ارقام‌ در میان سروصداها گم می‌شوند و کمتر کسی برای تحلیل آنها دست به‌کار می‌شود؛ درست مانند آمار بازگشت متخصصان و نخبگان که در اواسط دهه 90به اوج خود رسید و نیم‌نگاهی به آن نشان می‌دهد که هنوز برخی از مهاجران متخصص بعد از چند سال مهاجرت به خانه بازمی‌گردند.
معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری در سال‌های اخیر پرچمدار زمینه‌سازی‌ برای بازگشت مهاجران نخبه به کشور شده است؛ تا جایی که معاون سابق علمی و فناوری در دولت شهیدرئیسی در این‌باره گفت: «من افتخار می‌کنم که طبق آمار سامانه‌های جذب، شناسایی و توسعه همکاری بین‌المللی در سال ۱۴۰۲ نسبت به سال ۱۴۰۱ همکاری‌هایمان با ایرانی‌های خارج از کشور در حوزه نخبگان 3برابر شده است. بازگشت نخبگان ما از ۲۰۰دانشگاه برتر به کشور هم 8/1 رابر ارتقا پیدا کرده بود.» بر همین اساس باید قبول کرد که در میان موج مهاجرت‌ها از ایران که گاهی مبتنی بر تصمیم آگاهانه و بعضی اوقات نیز براساس تصمیم‌های هیجانی شکل می‌گیرد، کم نیستند متخصصان و نخبه‌هایی که مسیر بازگشت به ایران را انتخاب کرده‌اند.

مهاجران بازگشتی چه کسانی هستند؟
طبق تعریف سازمان ملل متحد از مهاجرت‌های بازگشتی، چنانچه اتباع یا شهروندان یک کشور پس از یک دوره مهاجرت بین‌المللی به کشوری دیگر (بلندمدت یا کوتاه‌مدت)، مجددا به کشور مبدأ خود بازگردند و قصد داشته باشند که حداقل یک سال در مبدأ خود اقامت گزینند، به‌عنوان مهاجران بازگشتی شناخته می‌شوند. بر همین اساس بازگشت، جزئی از فرایند مهاجرت تعریف شده است که در بعضی موارد می‌تواند به‌صورت دائمی و در بعضی موارد به‌صورت موقتی اتفاق بیفتد.
اولین چالش اساسی در زمینه مهاجرت‌های بازگشتی، خلأهای آماری و پژوهشی آن است، به‌علت دشواری رصد و پایش مهاجران پس از یک دوره کار  یا تحصیل در خارج از کشور، آمار دقیقی در مورد میزان مهاجرت بازگشتی در دسترس نیست.
براساس یافته‌های گالوپ از مصاحبه با 64هزار مهاجر در 160کشور مختلف طی سال‌های 2010تا 2018، میانگین میل به بازگشت در میان مهاجران جهان حدود 7درصد است.

بازگشت 1191متخصص در سال 1402
روح‌الله دهقانی ‌فیروزآبادی، معاون علمی و فناوری دولت سیزدهم در روزهای منتهی به دولت قبل، آمار و ارقام جالبی در مورد بازگشت مهاجران ارائه داده بود.
به‌گفته او «در سال 1402نزدیک به هزار و 191متخصص به کشور بازگشتند. یکی از سیاست‌های جدی که در مسیر دیپلماسی علمی و فناوری پیگیری شد، بحث آماده‌سازی‌ برای همکاری با متخصصان ایرانی خارج از کشور و دانشجویان ایرانی در خارج از کشور بود.» علاوه بر آیین‌نامه جامعی که در دولت قبل برای حمایت از نخبگان از طریق حمایت‌های استخدامی، تحصیلی و... صادر شده بود، سامانه کانکت(سامانه همکاری با متخصصان) نیز در این معاونت شرایط جایگزینی پروژه‌های فناورانه ایرانی‌های خارج از کشور با خدمت سربازی را مهیا کرد.

پرترافیک‌ترین سال‌های بازگشت به خانه
رصدخانه مهاجرت ایران در سال 1401آماری را در رابطه با بازگشت متخصصان ایرانی در بازه زمانی 1393تا 1401منتشر کرد. براساس این تحقیق مشخص شد که در سال‌های 1395و 1396با توجه به اجرای طرح‌های بازگشت متخصصان و همچنین چشم‌انداز سیاسی، تعداد ایرانیان بازگشتی رشد یافته و به تراز بالای 400نفر رسیده بود.

بازگشت با مدرک ارشد
براساس آخرین آمار موجود در سال 1401، ‌اغلب متخصصان ایرانی که به کشور بازگشته‌اند تا مقطع کارشناسی‌ارشد خود را در ایران گذرانده بودند و پس از یک دوره مهاجرت دوباره به ایران بازگشتند.
مدرک متخصصانی که مهاجرت کردند و به ایران بازگشتند به این شرح است:



بازگشت با مدرک ارشد
براساس آخرین آمار موجود در سال 1401، ‌اغلب متخصصان ایرانی که به کشور بازگشته‌اند تا مقطع کارشناسی‌ارشد خود را در ایران گذرانده بودند و پس از یک دوره مهاجرت دوباره به ایران بازگشتند.
مدرک متخصصانی که مهاجرت کردند و به ایران بازگشتند به این شرح است:

10کشور مبدأ برای ایرانیان بازگشته از مهاجرت
براساس آخرین آمار یونسکو در سال 2019، کشورهای ایالات متحده آمریکا، ترکیه، ‌آلمان، ‌کانادا، ایتالیا، استرالیا، ‌مجارستان، روسیه، ‌فرانسه و بریتانیا به‌ترتیب مهم‌ترین مقصد مهاجرتی دانشجویان ایرانی هستند. بیشترین میزان بازگشت افراد متخصص نیز از کشورهای مذکور است.

 علل بازگشت به کشور
همانقدر که مهاجران با انگیزه‌های مختلفی، چمدان‌های خود را می‌بندند و راهی کشور دیگر می‌شوند، دلایل بازگشت هم برای هر فرد متفاوت است. هر چند این دلایل در گذر زمان با تغییراتی همراه می‌شود، اما تحلیل نتایج پیمایش بررسی میل و تصمیم به بازگشت در میان ایرانیان خارج از کشور که توسط رصدخانه مهاجرت ایران در سال 1401انجام شده است، نشان می‌دهد که حدود 14درصد از مهاجران ایرانی تصمیم به بازگشت دارند.


مکث
میل مهاجرت ایرانیان چقدر است؟
این‌روزها مسئولان ارشد دولتی در سخنرانی‌هایشان آمار و ارقام بالایی از میل به مهاجرت ایرانی‌ها عنوان می‌کنند، درحالی‌که براساس آماری که سال گذشته - 1402 - محمد اصغری، مدیر اجرایی مرکز رصد فرهنگی کشور ارائه داد، میل به مهاجرت ایرانیان در آن بازه زمانی، 28درصد بود. به‌گفته اصغری «بر مبنای داده‌های مراکز مختلف افکارسنجی که با شیوه‌های علمی و به‌صورت میدانی و تلفنی و حجم نمونه ملی، یعنی همه کشور، گردآوری و در مرکز رصد فرهنگی کشور از لحاظ روشی اعتبارسنجی‌شده است، میل به مهاجرت ایرانیان عددی بین ۲۴‌تا‌۲۸‌درصد است. متغیر جنسیت تفاوت معناداری ندارد، اما در متغیر سن تفاوتی معنادار وجود دارد، به‌طوری‌که افراد گروه سنی ۱۸ تا ۲۹سال تمایل بیشتری به مهاجرت دارند. از میان افرادی که میل به مهاجرت دارند نیز بیش از نیمی از آنها در پی مهاجرت موقت و میزان کمتری به فکر مهاجرت دائمی هستند.» پیمایش ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان در سال1402 هم نشان می‌دهد که «6/38درصد ایرانیان درصورت فراهم‌بودن شرایط، تمایل به مهاجرت از کشور دارند.»