«افعی شاخدار ایرانی»، معروف به افعی شاخدار کاذب و با نام‌های رایج دیگر، از جمله افعی بیابانی شاخدار ایرانی و یا افعی چشم شاخی، گونه‌ای از افعی‌های بومی خاورمیانه و آسیاست که مانند سایر افعی‌ها سمی است. نام این گونه از جایی که معمولاً یافت می‌شود، یعنی ایران (ایران کنونی) و همچنین ساختارهای شاخ‌مانند بالای چشمان‌اش گرفته شده است.

نام علمی این افعی Pseudocerastes persicus است و معمولا در زیستگاه‌هایی مانند ایران، پاکستان، افغانستان، شمال عمان، امارات متحده عربی، اردن و سراسر بین النهرین یافت می‌شود. محل نوع به عنوان Perse (Persia) فهرست شده است.

 این گونه افعی معمولا صحراهای شنی (نه تپه‌های ماسه‌ای) یا سنگ‌های بازالتی و آهکی و مناطق تپه‌ای معمولاً با کمی پوشش گیاهی را دوست دارد و تمایل دارد از مناطق سکونت انسان کاملا اجتناب کند. این گونه توسط IUCN به عنوان «کمترین نگرانی» توصیف شده که نشان می‌دهد تنوع و گسترده زیادی در منطقه خاورمیانه تا شرق دارد.

البته در برخی از کشورها از جمله در عربستان سعودی این گونه به عنوان «آسیب‌پذیر» شناسایی شده چرا که این خزنده در محدوده‌ای از سوریه تا پاکستان زیست می‌کند. پیش از این تصور می‌شد که افعی شاخدار ایرانی تنها می‌تواند در اتفاع ۶۰۰ متر بالای دریا زندگی کند با این توجیه که دمای سرد را راحت تحمل می‌کند و می‌تواند از دست سایر رقبا نیز راحت‌تر فرار کند. 

ویژگی‌های ظاهری افعی شاخدار ایرانی 

افعی بزرگسال این گونه به طور متوسط بین ۴۰ تا ۷۰ سانتی متر طول (بدن + دم) دارند و حداکثر طول آن‌ها به ۱۰۸ سانتی متر می‌رسد و چنین طولی برای این نوع از افعی گزارش شده است. ماده‌ها معمولاً بزرگتر از نرها هستند. این مارها می‌توانند وزن قابل توجهی نسبت به اندازه خود داشته باشند، مثلا نمونه‌هایی از این افعی پیدا شده که بیش از ۵۰۰ گرم وزن دارد.

سر این گونه افعی پهن، مسطح، متمایز از گردن و پوشیده از فلس‌های کوچک و چسبنده است. پوزه این خزنده کوتاه و گرد است. سوراخ‌های بینی در جانب سر این حیوان قرار دارند و مجهز به دریچه‌هایی است. پوسته بینی شکسته نشده است. پولک منقاری این افعی کوچک و پهن است. اندازه چشم‌ها متوسط با مردمک‌های بیضوی عمودی است. ۱۵-۲۰ فلس بین چشمی و ۱۵-۲۰ فلس دور چشمی وجود دارد.

ساختار شاخ مانند فوق زبرچشمی بالای هر چشم از فلس‌های کوچک و روی هم تشکیل شده و در بچه افعی‌ها نیز وجود دارد. ۱۱ تا ۱۴ فلس زبرچشمی و ۱۳ تا ۱۷ فلس زیر لبی وجود دارد. همچنین ۲ تا ۴ ردیف فلس کوچک، فلس‌های فوق لبی را از فلس‌های زیر چشمی جدا می‌کند.

بدن افعی شاخدار از فلس‌های پشتی لبه‌دار ضعیف تا قوی پوشیده شده است. در بسیاری از این افعی‌ها، خطوط طولی فلس‌دار قبل از پایان فلس‌ها به پایان می‌رسد و یک برآمدگی ایجاد می‌کند. در بسیاری دیگر از افعی‌ها یک نقطه را تشکیل می‌دهند. در قسمت میانی بدن، ۲۱ تا ۲۵ ردیف فلس وجود دارد که هیچ کدام اریب و مورب نیستند. ۱۳۴ تا ۱۶۳ فلس شکمی و ۳۵ تا ۵۰ فلس زیر دمی جفتی وجود دارد. دم این افعی کوتاه است. 

رفتارشناسی افعی شاخدار

این مارها عموماً آهسته حرکت می‌کنند و ممکن است از روش‌های حرکتی مختلفی استفاده کنند، از جمله پیچیدن جانبی، مارپیچ و مستطیلی شکل. آن‌ها همچنین زمینی و تقریباً کاملاً شبگرد هستند و فقط در روزهای سردتر در طول روز یا اوایل عصر دیده می‌شوند. این افعی شاخدار تهاجمی نیست، اما هنگامی که بخواهد آشکار شود با صدای بلند خش خش می‌کند.

مانند Cerastes قادر به فرو رفتن در شن و ماسه به صورت عمودی نیست. این افعی‌ها عمدتاً از مارمولک ها، پستانداران کوچک، موش‌ها و گاهی پرندگان کوچک و بندپایان تغذیه می‌کنند، اما غذاهای جانداران مرده را نیز می‌خورند.

تولید مثل افعی شاخدار

این افعی تخم‌گذار است و ماده‌های بالغ ۱۱ تا ۲۱ تخم می‌گذارند. هنگامی که تخم‌ها گذاشته می‌شوند، از قبل حاوی جنین‌هایی هستند که به خوبی رشد کرده اند و طول هر یک می‌تواند به ۸.۵ سانتی متر برسد. در نتیجه، آن‌ها تنها پس از ۳۰ تا ۳۲ روز در دمای ۳۱ درجه سانتیگراد از تخم بیرون می‌آیند و سپس در طول آن‌ها به ۱۴ تا ۱۶.۲ سانتی متر می‌رسد. آن‌ها در اسارت خوب عمل می‌کنند و نسبتا راحت تولید مثل می‌کنند.

زهر افعی شاخدار ایرانی

زهر افعی شاخدار ایرانی موجب خونریزی می‌شود. هیچ پادزهری برای نیش این گونه افعی در دسترس نیست، اگرچه گزارش شده که یک آنتی سرم چند کاره می‌تواند انسان را در برابر زهر این این خزنده محافظت کند. افعی‌های شاخدار ایرانی بسته به موقعیت، می‌توانند از سه نوع از چهار نوع حرکت مار (همه به جز کنسرتینا) هنگام حرکت در محیط خود استفاده کنند.

علی‌رغم این طیف از توانایی‌های حرکتی، آن‌ها، اما خیلی در طبیعت حرکت نمی‌کنند، به این معنی که پراکندگی بسیار کمی دارند و در نتیجه تفاوت‌های جزئی بین جمعیت‌های آن‌ها وجود دارد، زیرا به ندرت با هم ملاقات می‌کنند و در نتیجه ترکیب بین گونه‌ها به ندرت اتفاق می‌افتد.

این امر منجر به واگرایی در ترکیب سم P. persicus شده که به ویژه برای مدیریت مارگزیدگی مهم است. تنوع در ترکیب زهر می‌تواند بین گونه‌ها، درون گونه‌ها و حتی به صورت انتوژنتیکی (از جوان تا بالغ) رخ دهد.

در نتیجه، درمان مارگزیدگی دشوارتر می‌شود، زیرا پادزهرهای ساخته شده از سم مارها در جمعیتی متفاوت از جمعیتی که گزش در آن اتفاق افتاده ممکن است در درمان گزش مؤثر نباشد - به این معنی که هر چه ویال‌های ضد سم بیشتر باشد هزینه بیشتر بیشتر است و در نتیجه خطر بیشتری برای بیمار وجود دارد.

زهر افعی شاخدار ایرانی فوایدی واقعی نیز دارد. یک مطالعه به بررسی اثرات سم P. persicus بر سلول‌های سرطانی پرداخت. زهر این گونه دارای توانایی‌های سیتوتوکسیک (کشتن سلول) قوی است، بنابراین زمانی که زهر خام هم روی سلول‌های سالم انسان و هم روی سلول‌های سرطانی اعمال شد، همه سلول‌ها را به یک اندازه از بین برد. با این حال، هنگامی که آن‌ها اجزای خاصی را که باعث آپوپتوز (مرگ سلولی) می‌شوند شناسایی کردند، آن‌ها را جدا کردند و به صورت جداگانه مورد آزمایش قرار دادند.

فقط ۲۰ میکرولیتر در میلی لیتر (۲۰ قسمت در یک میلیون) از زهر P. persicus باعث مرگ قابل توجه سلول‌های سرطانی شد در حالی که سلول‌های طبیعی انسان تقریباً به طور کامل آسیبی ندیدند. غلظت‌های بالاتر شروع به آسیب بیشتر به سلول‌های سالم کرد، در حالی که غلظت‌های پایین‌تر خواص کشتن سرطان امیدوارکننده‌ای را نشان داد. این مطالعه کاملاً جدید است (در سپتامبر ۲۰۱۹ منتشر شد) بنابراین بسیار در مراحل اولیه تحقیقاتی است.

منبع: خبرآنلاین