پنجمین نشست از سلسله نشست‌های فقه پژوهی، با موضوع رویکردهای فقهی کشورهای اسلامی در مجامع بین‌المللی به مباحث حقوق بشری، در دفتر مرحوم آیت‌الله العظمی صانعی توسط مؤسسه فقه الثقلین برگزار شد.
به گزارش خبرنگار جماران، محمدحسن ضیایی‌فر طی سخنانی در این نشست، گفت: پوقتی ما راجع به حقوق‌بشر می‌خواهیم صحبت کنیم، باید معلوم کنیم که در چه گفتمانی داریم راجع به حقوق‌بشر، حرف می‌زنیم؛ چون راجع به حقوق‌بشر، گفتمان‌های مختلف هست و خیلی از موارد، اشتراک لفظی است؛ یکی می‌گوید حقوق‌بشر و دیگری هم از حقوق‌بشر می‌گوید، درحالی که هریک در یک گفتمان جداگانه به موضوع می‌پردازند و به همین دلیل نمی‌توانند با هم یک ارتباط علمی برقرار کنند.
این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه امروزه، گفتمان‌های مختلفی پیرامون حقوق‌بشر، وجود دارد، تصریح کرد: گفتمان سیاسی بین المللی، گفتمانی خیلی محسوس است و در سطح بین‌المللی، دائم صحبت می‌شود. گفتمان دیگر، گفتمان حقوقی بین‌المللی است که خیلی از حقوقدان‌ها راجع به حقوق‌بشر صحبت می‌کنند؛ کنوانسیون‌ها و اسناد مربوطه را می‌بینند و بحث‌های تخصصی حقوقی می‌کنند. این هم گفتمان دیگری است و ادبیات خاص خود را دارد.
وی ادامه داد: گفتمان دیگری که در موضوع حقوق‌بشر وجود دارد، گفتمان امنیتی است که در بسیاری از کشورهای در حال توسعه، از جمله کشور خود ما این گفتمان هم خیلی غلبه دارد و اصلا حقوق‌بشر را به یک موضع امنیتی تبدیل می‌کنند، گویا مثلاً سرویس‌های امنیتی این موضوع را عَلَم کرده‌اند می‌خواهند از موضوع حقوق‌بشر استفاده کنند تا برخی از حکومت‌ها را پایین بیاورند و برای آن پول خرج می‌کنند؛ و گروه‌های مختلف درست می‌کنند.
ضیایی‌فر با اشاره به تعریف «مجامع بین الملل» اظهار داشت: در مجامع بین‌المللی حقوق‌بشر، برخی از آنچه به‌عنوان رویکردهای فقهی اسلامی، ظهور و بروز پیدا می‌کند، ایجابی و برخی‌ها واکنشی است. متن برخی از قطعنامه‌هایی که تصویب شده، با نظر مجمع فقهی سازمان همکاری اسلامی هم مخالف در می‌آید. می‌خواهم بگویم که حجم اسناد و گزارش‌های متعدد، بسیار است و کشورهای اسلامی چون واقعیتش این است که مثل آن جریان غالب، مراکز فکری و علمی‌شان درگیر موضوعات نشده‌اند، اصلا نمی‌توانند آنها را رصد هم بکنند چه رسد به اینکه حضوری فعال در این عرصه‌ها داشته باشند. بنابر این، عمده رویکردها واکنشی است.
وی تأکید کرد: وقتی که همین نظر مجمع فقه اسلامی را –که همه فقهای کشورهای اسلامی در آن حضور داشته‌اند نظر داده‌اند- خواسته باشید با همین قطعنامه‌ای که چند روز پیش در مجمع عمومی با اجماع آراء و بدون رأ‌گیری، تصویب شده، مقایسه کنید، می‌بینید که چالش دارد و با هم نمی‌خواند؛ یعنی اگر کسی آن را ببیند، می‌گوید که کشورهای اسلامی در زمینه این مصوبه، چه جوابی می‌خواهند بدهند.
این استاد دانشگاه افزود: حقوق بشری که ما ارائه می‌کنیم، نباید فقط برای خودمان باشد بلکه باید برای عموم مردم جهان باشد؛ چون اسلام دینی است که برای همه انسان‌هاست. مگر ما نمی‌گوییم جاودانی و جهان‌شمول است؟ اگر چنین است، نمی‌توانیم فقط چیزهایی بگوییم که در نهایت، یک بخش از مردم خودمان بپذیرند و نتیجه‌اش این شود که فقط بخشی از شیعیان را توانسته‌ایم مجاب کنیم اما بخش دیگرشان متقاعد نشده‌اند و اهل سنت و غیرمسلمانان هم اقناع نشده‌اند. اگر چنین باشد، ما در مجامع جهانی حقوق بشر، حضوری نداریم که بخواهیم بر آنان اثر داشته باشیم.
وی یادآور شد: در سطح گزارش‌هایی که گزارشگران حقوق‌بشر تهیه می‌کنند یا در سطح سازمان‌های غیردولتی مثل همان عفو بین‌الملل و دیده‌بان حقوق بشر، سالی حداقل 50-40 گزارش و سند در موضوعات مختلف ارائه می‌کنند که ناظر به کشورهای اسلامی است و حداقل در اینها 30 درصد بحث‌ها فقهی است؛ بحث‌هایی است که یک حقوقدان منهای سواد فنی اسلامی نمی‌تواند جواب بدهد و ورود جدی داشته باشد؛ لذا اگر حقوقدان منهای مبانی اسلامی ورود کند، مجبور است که حرف‌های آنها را تکرار کند.
ضیایی‌فر گفت: بسیاری از کارهایی که درکشور ما راجع به کرامت، تولید می‌شود و بودجه‌های رسمی هم به آنها تعلق می‌گیرد، می‌گویند کرامت ارزشمند، همان کرامت اکتسابی و ارزشی است و آن، تعیین کننده حق و حقوق است. برخی از علمایی هم که مرحوم شده‌اند، جزء بانیان طرح این صحبت‌ها بوده‌اند. در مجموع، در قبال جهان امروز می‌توانیم به چند شکل، عمل کنیم و به تعبیر مراکز راهبردی، سناریوهای احتمالی ما بیش از چند مورد نیست.
وی تصریح کرد: یا باید یک‌سره، حرف‌هایی بزنیم که همه از ما بیزار می‌شوند و یک‌سره با ما درگیر باشند و بگویند که حرف‌های شما کجا قابل عمل و پیاده‌سازی است؟ بعد هم شواهدی بیاورند که بچه‌های خود ما هم حرف‌های ما را قبول ندارند و راه دیگری را طی می‌کنند. واقعا برخی از دوستان دارند همین راه را می‌روند و در کشورهای اسلامی، برخی همین روش را می‌پسندند و بعضاً از دل همین روش هم داعش و گروه‌های تکفیری زاده شدند؛ چون طرف، چشمانش را می‌بندد و می‌گوید الّا و لابد، همین درست است و من درست می‌فهمم؛ لذا نیاز به بررسی تحلیلی و عقلی هم ندارد و متون نقلی را هم من می‌فهمم. یک راه، این است که انقلاب اسلامی و حضرت امام از این، به دور بود و امام این راه را به‌شکل‌های مختلف –چه در نامه‌هایی که به برخی از علما جواب دادند و چه در برخی از متن‌هایی که در قالب منشور نوشتند- بسیار نقد کردند.
این استاد دانشگاه افزود: راه دیگر این است که مثل برخی دیگر از کارشناسان فقهی، دست‌ها را بالا ببریم و تسلیم شویم. یعنی بگوییم هرچه شما می‌گویید، درست است و به‌شکل‌های مختلف، به جان یک سامانه علمی بیفتد که قرن‌ها علما و اندیشمندان، رویش کار کرده‌اند و با اعتقادات دو میلیارد انسان، پیوند خورده است. لذا شوخی نیست که با آن بازی کنید. یک راه این است که به‌شکل‌های مختلف بگویند که این را باید کنار بگذاریم و آن هم بی دلیل است و سرانجام هم چیزی باقی نمی‌ماند. برخی از دوستان را می‌بینید که این راه را می‌روند و البته در داخل کشور، تعدادشان کمتر است.
وی اظهار داشت: سناریوی سوم، این است که انسان کاملا بی اعتنا باشد و خود را از این بحث‌ها کنار بکشد. واقعیت این است که برخی از فضلای ما به این سناریو روی آورده‌اند. وقتی به‌صورت خصوصی با آنها صحبت می‌کنید، می‌بینید که دانش دارد و حرف‌های خیلی خوب و فنی می‌زند و حتی من با برخی از دوستان مشترکم خدمت مرجعی رسیدیم و وقتی که سؤالی کردیم، نظری خوب داشتند، ولی وقتی پرسیدیم که چرا مطرح نمی‌کنند، پاسخ دادند که نمی‌شود و هریک، سهمیه‌ای دارد که در طول سال نمی‌شود بیش از این نظر جدید داد و الا برخی از محافل به سرعت علیه ما گارد می‌گیرند و بلایی بر سر ما می‌آید که بر سر فلانی آمد. ایشان از مرحوم آقای صانعی نام بردند.
ضیایی‌فر تأکید کرد: سناریوی چهارم، شامل گروهی است که به نظر من مأجورند و نزد مردم نیز عزیزند و واقعا برای حل مشکلات بشریت در سطح جهانی هم مؤثرند. این گروه به میدان می‌آیند، کار می‌کنند و به‌صورت جدی در میدانند، تحقیق و مطالعه می‌کنند و ممکن است امروز به نظری برسند که با نظر چند سال پیششان فرق داشته باشند، ولی جسارت دارند که اعلام کنند نظری که چند سال پیش گفتم، درست نبوده و الآن به این نظر جدید رسیدم و نظر قبلی را قبول ندارم. اینها شجاعت دارند که نظر قبلی خود را اصلاح کنند و می‌کوشند مشکلات عملی نظراتشان را ببینند، چون آراء فقهی برای زندگی مردم، ارائه می‌شود و اگر بخواهد در زندگی مردم، پیاده شود، وضع مردم را بدتر کند، سودی ندارد بلکه مردم را از دین، بیزار می‌سازد.
وی با بیان اینکه قرار نیست که این گروه یک‌باره تمام مشکلات عالم را حل کنند، گفت: من و شما در طول عمرمان شاید بتوانیم سه یا چهار مساله را حل کنیم و گفتمان‌سازی راجع به آن مسأله به راه اندازیم تا نظر مشهور، به تدریج کنار برود و علمای مختلف به آن، فتوا دهند. این راهی است که به نظرم باید در صدد تقویتش باشیم و اگر کل جلسه در این راستا باشد که دوستانی که در این حوزه، تلاش خود را بی ثمر نبینند و ببیند که ثمره دارد و تلاششان را تقویت کند و افراد جدیدی به جمعشان بپیوندند، ثواب این جلسه در سطح قابل قبول خواهد بود.