از زمان امضای توافق‌نامه از سرگیری روابط عربستان سعودی و جمهوری اسلامی ایران در ۱۰ مارس ۲۰۲۳ در پکن، تنش در روابط ریاض و تهران به‌میزان قابل‌توجهی کاهش یافته است. حتی در حالی که جنگ اسرائیل علیه غزه ادامه دارد و شراره‌های آن به لبنان، سوریه و نقاط دیگر منطقه سرایت کرده است، تلاش عربستان سعودی و جمهوری اسلامی ایران برای تنش‌زدایی ثابت کرد که به‌رغم آشفتگی‌های پیش رو، این روابط می‌تواند همچنان انعطاف‌پذیر و پایدار باقی بماند.

با اصرار تهران و ریاض بر لزوم عبور از عوامل حل‌نشده و تنش‌آفرین و حمایت از اقدام‌های یکدیگر با هدف کاهش تنش در منطقه، جمهوری اسلامی و عربستان سعودی بر این باورند که بهبود مستمر در روابط دوجانبه نه‌تنها برای منافع دو کشور، بلکه برای حفظ ثبات و امنیت در منطقه نیز اهمیت زیادی دارد.

یکی از ابعاد مهم این تنش‌زدایی همکاری دفاعی میان دو کشور است که در سال جاری به‌طور چشمگیری افزایش یافت. در ۱۰ نوامبر، ارتشبد فیاض بن حامد الرویلی، رئیس ستاد کل نیروهای مسلح عربستان سعودی، در صدر یک هیئت عالی‌رتبه نظامی وارد تهران شد و با سرلشکر محمد باقری، همتای ایرانی خود دیدار کرد.

دو طرف در مورد همکاری‌های امنیتی دوجانبه بر اساس نشست‌هایی که در اواخر سال ۲۰۲۳ و اوایل سال ۲۰۲۴، برگزار شده بود، گفت‌وگو کردند. ۲۳ اکتبر هم نیروی دریایی عربستان سعودی و ایران در رزمایش مشترکی در دریای عمان که کشورهای دیگر نیز در آن حضور داشتند، شرکت کردند. در ۱۹ اکتبر هم عربستان سعودی و قطر به‌عنوان ناظر در رزمایش دریایی ایران، عمان و روسیه که در شمال اقیانوس هند برگزار شد، حضور یافتند.

به گزارش رسانه‌های ایران، هدف از برگزاری رزمایش‌های یادشده، تقویت امنیت جمعی در منطقه، گسترش همکاری‌های چندجانبه و ابراز حسن نیت و توانمندی‌های مورد نیاز برای حفظ صلح، دوستی و امنیت دریایی بود.

همکاری نظامی اخیر نشان می‌دهد که جمهوری اسلامی می‌خواهد خود را به‌عنوان یک شریک امنیتی قابل‌اعتماد معرفی کند. علاوه بر آن، از آنجا که جمهوری اسلامی از همگرایی روزافزون واشینگتن و تل‌آویو احساس خطر می‌کند، همکاری دفاعی با ریاض می‌تواند چشم‌انداز نزدیکی پایدار میان عربستان سعودی و ایران را روشن‌تر کند.

با این حال، این همکاری زمانی می‌تواند مثبت و سازنده باشد که جمهوری اسلامی به تمامی وعده‌هایش درباره حسن همجواری متعهد باشد و از هرگونه اقدامی که ثبات و امنیت منطقه را تهدید می‌کند، خودداری کند. همان‌گونه که کشورهای عربی حوزه خلیج فارس و در راس عربستان سعودی در محافل و نشست‌های متعدد بر لزوم احترام به حاکمیت ایران و خودداری از نقض حریم آن تاکید می‌کنند، جمهوری اسلامی هم باید در برخورد با مسائل منطقه رفتاری صادقانه داشته باشد تا منافع کشورهای همسایه در معرض تهدید قرار نگیرد. بدون شک، مهار گروه‌های شبه‌نظامی وفادار به جمهوری اسلامی در منطقه یکی از عمده‌ترین عواملی است که می‌تواند نقش موثری در تنش‌زدایی داشته باشد و مسیر گسترش همکاری میان جمهوری اسلامی و کشورهای منطقه را فراهم کند.

پس از حمله ۲۶ اکتبر اسرائيل به ایران، عربستان سعودی در چندین مورد این اقدام را محکوم کرد و خواستار احترام به حاکمیت ایران شد. در نشست مشترک اتحادیه عرب و سازمان همکاری اسلامی که ۱۱ نوامبر در ریاض برگزار شد، هم شاهزاده محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی گفت: «از جامعه جهانی می‌خواهیم اسرائیل را وادار کند به حاکمیت ایران احترام بگذارد و از تجاوز به حریم آن خودداری کند.»

از سوی دیگر، تمایل عربستان سعودی به گسترش روابط نظامی با جمهوری اسلامی بیانگر این واقعیت است که تنش‌زدایی میان ریاض و تهران نتایج مثبتی به همراه داشته است و می‌تواند منافع هر دو طرف را تامین کند. بنابراین جمهوری اسلامی باید برای رفع نگرانی‌ها گام‌هایی را بردارد که با منافع و امنیت ملی عربستان سعودی سازگاری بیشتری داشته باشند.

انتظار می‌رود با بازگشت ترامپ به کاخ سفید در ۲۰ ژانويه ۲۰۲۵، روابط جمهوری اسلامی و آمریکا دستخوش تغییراتی ‌شود که پیامدهای آن بر کشورهای شورای همکاری خلیج فارس هم تاثیر بگذارد. ترامپ در دوره اول ریاست‌جمهوری خود از طریق راهبرد فشارحداکثری با جمهوری اسلامی مقابله کرد و با خروج از برجام و اعمال تحریم‌های شدید، از جمله ممنوعیت صادارات نفت ایران، درصدد مهار جمهوری اسلامی و تضعیف گروه شبه‌نظامی وابسته به آن در منطقه برآمد و حتی رژیم ایران را به اقدام نظامی تهدید کرد.

اکنون که پرونده هسته‌ای ایران بار دیگر چالش‌برانگیز شده است، ترامپ به احتمال زیاد به اعمال سیاست فشارحداکثری علیه جمهوری اسلامی باز خواهد گشت تا تهران را از حمایت گروه‌های شبه‌نظامی نیابتی، از جمله حماس، حزب‌الله و حوثی باز دارد. دولت آینده آمریکا باید در نظر داشتن تحولات اخیر در روابط منطقه به‌گونه‌ای با جمهوری اسلامی برخورد کند که منافع کشورهای منطقه تحت تاثیر قرار نگیرد و به پیشرفتی که در بهبودی روابط میان ایران و عربستان سعودی حاصل شده است، صدمه وارد نشود.

اگرچه ترامپ در جریان کارزارهای انتخاباتی‌اش به انعقاد توافق هسته‌ای با ایران تمایل نشان داد، هنوز چالش‌های بسیاری بر سر راه وجود دارد که مانع دستیابی به این هدف می‌شود؛ به‌ویژه اینکه اغلب کسانی که قرار است در دولت آینده با ترامپ کار کنند، خصومت شدیدی با جمهوری اسلامی دارند.

ترامپ احتمالا سیاست خارجی خود را در قبال جمهوری اسلامی به شیوه‌های متاثر از خصومت خارجی و رویکرد اسرائیل‌محور در منطقه از یک سو و تمایل برای مذاکره با تهران از سوی دیگر، به روش‌های متناقضی انجام خواهد داد.

با توجه به چالش‌های پیش رو، جمهوری اسلامی باید در مسیر بهبود روابط با کشورهای منطقه گام‌های عملی قابل‌توجهی بردارد تا تحولات موردانتظار آینده، پیشرفت‌های به دست‌آمده در زمینه همگرایی و توسعه روابط را تحت تاثیر قرار ندهند.