شادی کابیانی: در قلب یکی از کهن‌ترین محله‌های تهران، جایی که تاریخ و هویت شهر با هر کوچه و خانه گره خورده است، طرحی در حال پیشروی است که آینده این میراث گرانبها را تهدید می‌کند. نامش را طرح توسعه امامزاده یحیی (ع) گذاشته‌اند؛ اما؛ به نظر می‌رسد پشت این عنوان پرطمطراق، برنامه‌ای نهفته است که به بهای تخریب خانه‌های تاریخی و خاطرات جمعی این محله رقم می‌خورد؛ در این طرح که بیش از ۱۴۰ پلاک تخریب می‌شود که در آن خانه‌های ارزشمندی چون خانه قاجاری جارچی پاشی،خانه قاجاری رجبعلی تهرانی، خانه حاج آقا بزرگ، بخشی از حسینیه حائری متعلق به دروایش گنابادی،خانه تاریخی کاظمی،سردرهای ارزشمند،مدارس قدیمی فعال اطراف امامزاده یحیی(ع) و تخریب شبستان ثبت ملی آن، قرار دارد.
این طرح اگرچه با مخالفت صالحی امیری،وزیر میراث فرهنگی و گردشگری روبروشده است.اما؛ درسکوت و پشت درهای بسته در حال بررسی در کمیسیون ماده ۵از سوی سازمان نوسازی شهرداری است.
بسیاری از متخصصان خواستار شنیده شدن این تخریب خاموش وبازپس گیری آن از کمیسیون ماده ۵ هستند.
وحید شهاب موحد،کنشگر و فعال محلی میراث فرهنگی و گردشگری در گفت‌وگو با خبرآنلاین، نظرات خود را درباره طرح توسعه ۳۸ هزار متری آستان امامزاده یحیی (ع) و واکنش مسئولان به این موضوع بیان می‌کند: صالحی امیری، وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی، در مصاحبه‌ای که پس از جلسه هیات دولت در ۷ آذرماه ۱۴۰۳ انجام داد، مخالفت علنی خود را با طرح توسعه آستان امامزاده یحیی (ع) اعلام کرد. از سوی دیگر، هدایت، مدیرعامل سازمان نوسازی شهرداری تهران، که متولی اجرای این طرح است، در گفت وگویی رسانه‌ای در ۲۶ آبان‌ماه اظهار داشته که هنوز طرحی آماده نشده است. وی تأکید کرد که فعلاً در مرحله نخست، تنها قصد دارند محدوده مورد مداخله را در کمیسیون ماده پنج به تصویب برسانند و طی شش ماه آینده، پس از انجام بررسی‌های لازم، طرح نهایی را برای تصویب به کمیسیون ارائه کنند؛ دکتر هدایت همچنین اشاره کرد که هرگونه تغییرات و مداخله در محدوده ثبتی محله عودلاجان، صرفاً با نظارت کارشناسان میراث فرهنگی انجام خواهد شد.
موحد در ادامه توضیح می‌دهد: با این حال، انتظار می‌رود که پس از اعلام مخالفت صریح وزیر میراث فرهنگی، سازمان نوسازی شهرداری تهران و اداره اوقاف استان، این طرح را متوقف کرده و به‌جای آن بر بهبود وضعیت محله با رعایت قوانین و ضوابط میراثی متمرکز شوند.
او می‌گوید: اهالی محله امامزاده یحیی (ع)، که در محدوده ثبتی و تاریخی عودلاجان زندگی می‌کنند، سال‌هاست با مشکلات متعددی در زمینه زیرساخت‌های شهری مواجه‌اند. این شهروندان که از هویت تاریخی محله خود آگاه‌اند، انتظار دارند مسئولان امر با نگاه ویژه و بدون آسیب رساندن به این هویت تاریخی، شرایط زندگی آنها را بهبود بخشند.اداره اوقاف استان تهران نیز که مالک تعداد زیادی از پلاک‌های این محدوده است، می‌تواند با مرمت و نوسازی املاک خود، شرایط بهتری برای ساکنان این محله فراهم کند.
از سوی دیگر، شورای عالی شهرسازی و معماری، که زیر نظر وزارت راه و شهرسازی فعالیت می‌کند، وظیفه گونه‌بندی بافت‌های فرسوده را به شهرداری‌ها واگذار کرده و شهرداری تهران این مسئولیت را به سازمان نوسازی شهر تهران سپرده است. از این سازمان انتظار می‌رود که با توجه به ارزش‌های تاریخی این بافت، سیاست‌گذاری متفاوتی نسبت به سایر بافت‌های فرسوده داشته باشد و با ارائه مشوق‌ها و اجرای طرح‌های ویژه، به احیا و بازسازی اصولی این منطقه بپردازد.
کنشگر محلی میراث فرهنگی و گردشگری درخواست می‌کند: وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی، به موضع‌گیری‌های شفاهی اکتفا نکند و نظر رسمی خود را از طریق بیانیه یا نامه‌ای مکتوب به شهرداری اعلام کند. این وزارتخانه می‌تواند با مشخص کردن حریم حفاظتی و تدوین ضوابط ویژه، گامی اساسی در احیا و پویایی این محله بردارد و با حفظ شأن تاریخی آن، این منطقه را به مکانی مناسب برای زندگی ساکنان و جذب گردشگران تبدیل کند.
تخریب به بهانه توسعه
بسیاری از فعالان،کارشناسان و متخصصان میراث فرهنگی و شهری،این طرح را تقلیدی همانند طرح‌های اجرا شده در حرم شاهچراغ (ع) یا حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) می‌دانند که سرنوشت آن پیش روی‌ماست. اما؛ آیا این توسعه، بهایی بیش از آنچه که به‌دست می‌آید بر تهران تحمیل نخواهد کرد؟ آیا تخریب این بخش از هویت تاریخی، ضربه‌ای به پیکره میراث فرهنگی پایتخت نیست؟آیا از تخریب هویت ساکنان این محله را از آنها نمی‌گیرد؟
گیتی اعتماد، صاحب‌نظر حوزه شهرسازی و معماری و عضو هیات علمی دانشگاه در گفت و گو با خبرآنلاین، طرح توسعه امامزاده یحیی تهران را زیر سوال می‌برد: «این پروژه‌ها فقط نام توسعه را یدک می‌کشند، اما؛ در عمل تخریب و نابودی بافت‌های ارزشمند شهری را رقم می‌زنند. محله امامزاده یحیی نه تنها به توسعه نیاز ندارد، بلکه ظرفیت فوق‌العاده‌ای برای احیا و تقویت هویت تاریخی دارد. محله امامزاده یحیی یکی از مهم‌ترین بافت‌های تاریخی تهران است که ارزش‌های فرهنگی و هویتی بسیاری دارد. چنین تخریب‌هایی نه تنها پاسخی به نیازهای واقعی شهر نیست، بلکه بخشی از شناسنامه تهران را از بین می‌برد. تجربه‌های تلخ در تخریب بافت‌های تاریخی مشهد و شاهچراغ باید برای مسئولان درس عبرت باشد. آنچه در این شهرها رخ داد، آشفتگی شهری و نابودی هویت فرهنگی بود. چرا باید دوباره همان اشتباهات را تکرار کنیم؟»
او با اشاره به اهداف پنهان این طرح، می‌افزاید: «این تخریب‌ها به بهانه توسعه امامزاده انجام می‌شود،(براساس یادداشت منتشرشده دروبگاه موسسه تهران) اما؛ واقعیت این است که پشت پرده، انگیزه‌های مالی و سودجویی وجود دارد. آیا امامزاده یحیی واقعاً نیاز به شبستان جدید و سالن سخنرانی دارد؟ مردم هر روز کمتر به این مکان‌ها می‌روند، پس چرا به جای حفظ و مرمت بافت تاریخی، اصرار به تخریب دارند؛ اگر بخش‌های قدیمی آن نیاز به تعمیر ومرمت دارند، می‌توان با هزینه کمتر و رویکردی اصولی، همان بافت را حفظ و احیا کرد. تخریب گسترده و ساخت‌وساز جدید، نه تنها کمکی به بهبود وضعیت محله نمی‌کند، بلکه آن را از بین می‌برد.»
تجربه‌های تلخ نواب و باغ‌های تهران
عضو هیات علمی دانشگاه با اشاره به تجربه تخریب محله نواب، می‌افزاید: «این طرح‌ها از ابتدا با شکست مواجه‌اند. در مورد نواب، تحقیقی انجام دادم که نشان داد حتی یک نفر از ساکنان قدیمی محله در منطقه بازسازی‌شده باقی نماند. این پروژه‌ها بافت اجتماعی را از بین می‌برند و فضایی بی‌روح و بی‌هویت ایجاد می‌کنند. حالا همان مسیر اشتباه قرار است در محله‌های تاریخی دیگر، از جمله امامزاده یحیی، تکرار شود.همچنین این سرنوشت، امروز در محله‌های دیگر تهران تکرار می‌شود. تخریب باغ‌های تهران و ساخت برج‌های سودآور، فاجعه‌ای است که همچنان ادامه دارد.»
فرصت‌های از دست‌رفته برای احیای بافت تاریخی
اعتماد، با اشاره به نمونه‌هایی از موفقیت در احیای بافت‌های قدیمی، می‌گوید: «خانه اردیبهشت، در محله عودلاجان، نمونه‌ای از احیای اصولی است. این بنا، نه تنها هویت تاریخی خود را حفظ کرده، بلکه به محله روح دوباره بخشیده است. این نشان می‌دهد که بافت‌های تاریخی می‌توانند با مدیریت صحیح، خدمات بهتری به مردم ارائه کنند و همچنان حافظ هویت شهری باشند.»
به گفته گیتی اعتماد، پشت بسیاری از طرح‌های شهری، منافع مالی و فساد نهفته است. وی در این باره می‌گوید: «در مواردی مانند ساخت مساجد جدید، مجوزها بهانه‌ای برای ساخت‌وسازهای تجاری هستند. همین مسئله در مورد تخریب و بازسازی امامزاده‌ها نیز صدق می‌کند. شهرداری‌ها به‌جای اینکه به فکر توسعه پایدار و حفظ میراث شهری باشند، در حال تبدیل محله‌ها به عرصه‌ای برای سوداگری هستند.»
انفعال میراث فرهنگی و شورای شهر
این دانش آموخته معماری و شهرسازی ، نقش منفعلانه میراث فرهنگی و شورای شهر را در این مشکلات، غیرقابل چشم‌پوشی می‌داند. «میراث فرهنگی، که باید حافظ ارزش‌های تاریخی باشد، عملاً در برابر این طرح‌ها سکوت کرده است. از سوی دیگر، شورای شهر به‌جای نمایندگی مردم، تنها به تأمین منافع گروهی خاص مشغول است. این در حالی است که حفظ بافت‌های تاریخی، بخشی از حقوق شهروندان است.»
اعتماد در پایان هشدار می‌دهد: «ادامه این روند، تهران را به شهری بی‌هویت تبدیل خواهد کرد. بافت‌های تاریخی نه فقط برای نسل امروز، بلکه برای آیندگان نیز ارزشمندند. شهرداری و سایر نهادهای مسئول باید به جای تخریب، رویکردی مبتنی بر احیا و توسعه پایدار را در پیش بگیرند. مردم تهران شایسته شهری با هویت تاریخی و فرهنگی هستند، نه فضایی پر از برج‌های بی‌روح و بی‌معنا.»
∎