پایگاه خبری جماران، سارا معصومی: دو سال پس از آخرین دیدار و دو ماه پیش از بازگشت رسمی دونالد ترامپ، رئیس جمهور جدید ایالات متحده به کاخ سفید، هیات های نمایندگی جمهوری اسلامی ایران، فرانسه، بریتانیا و آلمان در ژنو دوباره با هم دیدار می کنند. درست در همان مکان و بازه زمانی مشابه با وقتی که در ۳ آذر ۱۳۹۲ (برابر با ۲۴ نوامبر ۲۰۱۳) توافق‌نامه ۶ ماهه و قابل تمدید پیرامون برنامه هسته‌ای ایران میان این کشور و گروه وقت 1+5 امضا شد.
آن توافق موقت در روز سه‌شنبه ۲۳ تیر ۱۳۹۴ (۱۴ ژوئیه ۲۰۱۵) در وین پس از مذاکراتی سنگین و فشرده جای خود را به برنامه جامع اقدام مشترک موسوم به برجام برای رفع تحریم های ایران در ازای اعمال برخی محدودیت های موقت بر برنامه هسته ای ایران داد.
۹ سال پس از حصول این توافق، برجام هنوز به اسم زنده است، اما در میدان عمل خروج دونالد ترامپ، رئیس جمهور ایالات متحده از این توافق در نوامبر ۲۰۱۸ عملا به بازگشت تحریم های هسته ای ایران و توسعه برنامه هسته ای آن در پاسخ به این بدعهدی منتهی شد. تلاش ها برای احیاء برجام در شش سال گذشته متوقف نشده اما ره به جایی هم نبرده است. حسن روحانی رئیس دولت های یازدهم و دوازدهم در ایران که برجام در دوره او متولد شد، در واپسین ماه های حضور در قدرت در سال ۱۴۰۰ تلاش کرد با استفاده از حضور جو بایدن، رئیس جمهور دموکرات و موافق برجام در کاخ سفید این توافق را احیاء کند که موفق نشد. پس از او، در دولت سیزدهم به ریاست مرحوم ابراهیم رئیسی نیز تلاش هایی برای رفع تحریم صورت گرفت که باز هم به دلایل مختلف از جمله برخی محاسبه های اشتباه داخلی و تحولات بین المللی به نتیجه نرسید.
اکنون این پرونده تنها چندماه پیش از قرار گرفتن آن در ایستگاه آخر در اکتبر ۲۰۱۵ (مهرماه ۱۴۰۴) دوباره بر روی میز کار هیات مذاکره کننده ای قرار گرفته که معماران آن به حساب می آیند. شرایط میدانی اما هیچ شباهتی به روزهایی که اراده سیاسی در پایتخت های هفت کشور (ایران، آمریکا، روسیه، چین، فرانسه، آلمان و بریتانیا) به دنبال حصول توافق هسته ای، رفع تحریم مرتبط با آن و تمرکز بر منافع مشترک بود، ندارد.
همانطور که اصل برجام در دوره دونالد ترامپ قربانی تأثیرپذیری این توافق از مواردی خارج از متن آن شد، تلاش ها برای احیای آن نیز در این سالها از چنین فضایی تاثیر منفی گرفته است. از آغاز جنگ اوکراین و گرفتار شدن بی سابقه روسیه و اروپا در منازعه ای امنیتی، اطلاعاتی و سیاسی که کار را به تحریم به مثابه جنگ اقتصادی نیز کشاند تا وارد شدن اتهام کمک نظامی ایران به روسیه با ارسال پهپاد و موشک، از آغاز اعتراض های مردمی در ایران در تابستان ۱۴۰۱ تا حمایت کشورهای غربی برای مقابله با نظام سیاسی حاکم بر ایران در این ماجرا، از عملیات طوفان الاقصی با طراحی، هدایت و اجرای شاخه نظامی حماس در خاک سرزمین های اشغالی تا تداوم حملات اسرائیل به این باریکه از ۷ اکتبر ۲۰۲۳ و توسعه دامنه جنگ به لبنان و البته شکل گرفتن نخستین رویارویی نظامی مستقیم میان جمهوری اسلامی ایران و رژیم اسرائیل در چند نوبت همه و همه بر دور شدن ایران و سایر اعضای باقیمانده در برجام به علاوه ایالات متحده از احیای آن تاثیرگذار بودند.
امروز با این پیش زمینه ها که غلبه بر هیچ کدام از آنها به خصوص در سایه بازگشت ترامپ به کاخ سفید آسان نیست، هیأت های مذاکره کننده ایران و تروئیکای اروپایی به ژنو رسیده اند. هرچند که اصل برگزاری این جلسه پس از دو سال وقفه از اهمیت قابل توجهی برخوردار است، اما دو طرف همزمان با تاکید بر دیپلماسی و ترجیح آن بر سایر گزینه های روی میز برای حل و فصل اختلاف، در حال افزودن بر برگه های امتیاز خود نیز هستند.
دولت چهاردهم به ریاست مسعود پزشکیان و با حضور سیدعباس عراقچی در جایگاه وزیر خارجه عزم خود را برای رفع تحریم و تنش زدایی از رابطه با اروپا اعلام کرد و در جریان معدود جلسات برگزار شده با هیأت های اروپایی در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل متحد در نیویورک هم این موضع را رسما به آنها اعلام کرد. اندکی پس از این رایزنی ها بود که خبری مبتنی بر ارسال موشک های بالستیک ایرانی به روسیه به منظور استفاده در جنگ اوکراین منتشر شد و به ابزاری برای وضع تحریم های بیشتر اروپا بر ایران تبدیل شد، تحریم های بی سابقه که حتی شرکت هوایی ایران ایر و البته برخی بنادر مرتبط با صنعت کشتیرانی و حمل و نقل دریایی ایران را هم در برگرفت.
پس از این تحولات و پیش از برگزاری نشست دوره ای شورای حکام آژانس بین المللی انرژی اتمی، رافائل گروسی مدیر کل این آژانس برای نخستین بار در دولت چهاردهم به تهران آمد و پس از رایزنی های فشرده سه گانه با وزیرخارجه، رئیس سازمان انرژی اتمی و رئیس جمهور با کوله باری متفاوت که بخشی از آن بازدید از تاسیسات هسته ای ایران در نطنز و فردو وعده توقف روند افزایشی ذخیره اورانیوم شصت درصد بود راهی وین شد. ماموریت گروسی در تهران تعریف راه حل جدیدی برای عبور از بحران و در وین جلوگیری از صدور قطعنامه تازه علیه برنامه هسته ای تهران بود. با شکست در انجام ماموریت در وین و صدور قطعنامه جدیدی با محوریت عدم همکاری ایران در حوزه تعهدات پادمانی با آژانس، دستاوردهای ماموریت نخست مدیر کل در تهران هم به آرشیو سپرده شد. برهمین اساس مقام های ایرانی تنها چندساعت پیش از آغاز مذاکرات هیأت ایرانی در ژنو با تروئیکای اروپایی به آژانس اعلام کردند که قصد دارند بیش از ۶ هزار سانتریفیوژ جدید برای غنی‌سازی اورانیوم در تاسیسات خود نصب و در عین حال تعداد بیشتری از سانتریفیوژهای موجود را فعال کنند.
جدا از افزودن به لیست تحریم های هسته ای و غیرهسته ای ایران که طرف غربی به شمول اروپا و آمریکا به عنوان برگه های امتیاز به آن نگاه می کنند و توسعه برنامه هسته ای ایران که از نگاه طرف ایرانی مصداق تلاش برای حفظ توازن در میز مذاکره است، تهدید و هشدار درباره سایر اقدام های پیش رو در صورت عدم به نتیجه رسیدن مذاکرات نیز راه خود را به پیام رسانی های غیرمستقیم طرفین بخصوص در فضای رسانه ای باز کرده است.
پس از آنکه برخی منابع اروپایی به شمول یکی از سخنگوهای وزارت خارجه انگلیس اعلام کرد که این کشور به فعالسازی مکانیسم ماشه به عنوان یکی از ابزارهای جلوگیری از توسعه برنامه هسته ای ایران فکر می کند، وزیر خارجه ایران نیز در گفت و گو با رسانه انگلیسی گاردین از ابزار ایران برای واکنش احتمالی به چنین اقدامی رونمایی کرد و گفت: اگر غرب تهدید به اعمال مجدد همه تحریم‌های سازمان ملل متحد را ادامه دهد، احتمالاً بحث هسته‌ای در داخل ایران به سمت در اختیار داشتن تسلیحات (هسته ای) گرایش پیدا خواهد کرد. ایران پیشتر نیز توانایی و دانش ساخت سلاح هسته ای را داشته، اما این موضوع بخشی از راهبرد امنیتی این کشور را تشکیل نمی دهند. اگر کشورهای اروپایی در شورای امنیت سازمان ملل تحریم‌ها را مجدداً علیه ایران اعمال کنند، آن‌وقت همه در ایران متقاعد خواهند شد که بله، این دکترین اشتباه بوده است.
این سخنان وزیر خارجه پیش از این نیز از زبان برخی مقام های نزدیک به رأس حاکمیت سیاسی ایران یعنی کمال خرازی، رئیس شورای راهبردی سیاست خارجی و مشاور رهبری نیز شنیده شده بود و البته در متن قطعنامه آخر صادر شده از سوی شورای حکام نیز به آن پرداخته شده و از تهران خواسته شده بود که دست از تهدید طرف مقابل با ابزار سلاح هسته ای بردارد.
با توصیف فضای موجود میان ایران و اروپا می توان گفت که مذاکرات جاری در ژنو، که روز نخست آن با دیدار هیات ایرانی با انریکه مورا، معاون مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا گذشت، در فضای سیاسی بسیار سنگین و البته مسیر مه آلود پیش رو برگزار می شود. بهترین شاهد این ادعا نیز دو متنی است که انریکه مورا و کاظم غریب آبادی به عنوان گزارش از فضای کلی حاکم بر دیدار منتشر کردند.
انریکه مورا در این خصوص نوشت: گفت و گوی صریحی با مجید تخت‌روانچی، معاون سیاسی وزیر خارجه و کاظم غریب آبادی معاون حقوقی وزیر خارجه ایران داشتم، در خصوص حمایت نظامی ایران از روسیه که باید متوقف شود، مساله هسته ای که به راه حل دیپلماتیک نیاز دارد، تنش های منطقه (که مهم است از سوی همه طرفین از تشدید تنش ها اجتناب شود) و مسائل حقوق بشری صحبت کردیم.
ساعاتی پس از این توئیت، کاظم غریب آبادی با انتشار متنی که نارضایتی از اظهارات انریکه مورا در آن مشهود بود، نوشت : با انریکه مورا گفتگوی صریحی در مورد طیفی از موضوعات و همچنین چشم انداز مذاکرات هسته ای و رفع تحریم در پرتو تحولات جدید داشتیم. به مورا گفته شد اتحادیه اروپا باید دست از رفتار خودبینانه و غیرمسئولانه خود در قبال موضوعات و چالش‌های این قاره و مسائل بین‌المللی بردارد. اروپا نباید مشکلات و اشتباهات خودش، از جمله در رابطه با منازعه اوکراین، را با درگیر کردن دیگران فرافکنی کند. اروپا با رفتار همدستانه‌ای که به‌ویژه سه کشور مهم آن در قبال نسل‌کشی در غزه داشته‌اند، اکنون هیچ جایگاه اخلاقی برای نصیحت‌کردن دیگران در مورد حقوق بشر ندارد. اروپا در موضوع هسته‌ای ایران نیز به دلیل عدم برخورداری از روحیه مسئولیت‌پذیری و اعتماد به نفس لازم، مدت‌ها است از بازیگری تاثیرگذار فاصله گرفته است. اروپا نیازمند خود بازیابی است.
شاید مهم ترین بخش از سخنان غریب آبادی اشاره او به فاصله گرفتن اروپا از بازیگری تاثیرگذار در مذاکرات هسته ای باشد که البته به نظر می رسد بخشی از ترس اروپایی ها نیز از تعمیق چنین نگاهی در جانب طرف ایرانی است. در دوره ریاست جمهوری جو بایدن، اروپایی ها در حوزه مذاکرات با ایران برای احیاء برجام از عدم یکجانبه گرایی تیم بایدن اطمینان نسبی داشتند و حتی مسئولیت کامل برخی رایزنی های غیرهسته ای و غیرمستقیم میان هیات های مذاکره کننده ایران و آمریکا در مسقط را هم به طرف آمریکایی واگذار کرده بودند. بازگشت ترامپ اما خبر از بازگشت سیاست یکجانبه گرایی، آمریکا اول است و بی توجهی به اتحاد دو سوی اقیانوس در برخی پرونده های بین المللی را می دهد. موضوعی که امروز برای اروپایی ها با توجه به تفاوت نگاه آنها با تیم ترامپ به مسأله جنگ اوکراین و درخواست های متفاوت او از تهران برای احیای توافق هسته ای، نگران کننده است. به نظر می رسد که یکی از اهداف تروئیکای اروپایی از سختگیری بر تهران در چند هفته اخیر و به خصوص پس از مشخص شدن نتیجه انتخابات ایالات متحده تلاش برای یادآوری این مسأله به تهران باشد که راه متوقف سازی روند رو به پیشروی فعالسازی مکانیسم ماشه از اروپا می گذرد و دامنه هر گونه مذاکره احتمالی با تیم ترامپ می تواند محدود باشد.
با توجه به فضای حاکم بر نخستین دیدار هیات های ایرانی و اروپایی می توان گفت همانطور که وزیر خارجه ایران در گفت و گو با گاردین به آن اشاره کرد، این جلسه را در بهترین حالت آن می توان یک جلسه «طوفان فکری» برای ارزیابی مجدد شرایط با توجه به تحولات ماه‌های اخیر در حوزه‌های مختلف، رد و بدل کردن مطالبه ها، خطوط قرمز کلی طرفین و مشخص کردن گام های مرحله به مرحله برای حل و فصل اختلاف های غیر برجامی و رسیدن به حداقلی از توافق برای از سرگیری مذاکرات فشرده و هدفمند برجامی دانست.
به گفته مقام های ایرانی از جمله اسماعیل بقایی، سخنگوی وزارت خارجه آنچه دیروز و امروز در ژنو برگزار شده و می شود را باید در ادامه زنجیره گفت و گوهایی دانست که مهر ماه امسال به منظور ارزیابی شرایط و تبادل نظر درباره مجموعه‌ای از موضوعات فی‌مابین ایران و اروپا (اتحادیه اروپا و سه کشور اروپایی) در حاشیه مجمع عمومی ملل متحد در نیویورک برگزار شد. در حالی که انتظارهای اولیه از این نشست، تمرکز صرف آن بر مسائل مرتبط با احیای برجام یا توافقی مشابه بر بستر آن است، اما وزن بالای اختلاف های غیر برجامی میان ایران و اروپا که مهمترین آنها پرونده ادعایی کمک نظامی ایران به روسیه در جنگ اوکراین است، مانع از این می شود که طرفین پس از این وقفه دو ساله مستقیم بر بحث های مرتبط با رفع تحریم های هسته ای ایران متمرکز شوند. بر همین اساس در حالی که در چند روز اخیر و پس از انتشار اخباری مبنی بر ازسرگیری گفت و گوهای ایران و اروپا به غیبت چین و روسیه در این دور از رایزنی ها اشاره شده بود، مقام های ایرانی تأکید دارند که این دور از گفت و گوها را باید در رایزنی‌های مستمر ایران و اروپا دانست و دو کشور چین و روسیه نیز پس از پایان مذاکرات ژنو، در جریان جزئیات این گفت و گوها بخصوص در حوزه نحوه از سرگیری مذاکرات احیای برجام قرار خواهد گرفت.
در شرایطی که زمزمه هایی درباره رویکردهای تند و تیز چهره های حاضر در تیم دونالد ترامپ در مقابل ایران و پیگیری جدی تر سیاست فشار حداکثری علیه ایران به گوش می رسد مقابله با تکرار نقشه اسرائیل برای امنیتی سازی پرونده ایران در سطح بین المللی بخصوص با درنظر داشت ضرب الاجل زمانی اکتبر ۲۰۲۵ از اولویت های دستگاه دیپلماسی دولت چهاردهم است.
در این راستا، نشست ژنو را باید فرصتی برای مقابله با هرگونه تلاش برای دور نگه داشتن طرفین از مسیر تنش زدایی و مفتوح نگه داشتن مسیر دیپلماسی و گفتگو با وجود تنش‌ها و انتقادات متقابل دانست. در شرایطی که هر دو طرف به این درک واحد برسند که نتیجه تشدید تنش در چند سال اخیر رسیدن به وضعیتی است که امروز در بهترین حالت می توان آن را باخت - باخت برای همه بازیگران اولیه شطرنج برجام دانست می توان به شکل گیری اراده سیاسی در طرفین به منظور تعریف نقشه راهی برای آغاز و تداوم روند گفت وگو امیدوار بود.