پنجم آذر ۱۳۵۷، تظاهرات مردم گرگان در اعتراض به هجوم عوامل رژیم پهلوی به حرم مطهر امام رضا(ع) به خاک و خون کشیده شد. در این واقعه ۱۴ نفر به شهادت رسیدند. برخی از این افراد، کسانی بودند که برای اهدای خون به مجروحان آن واقعه در بیمارستان حضور یافتند و به دنبال وحشت مأموران رژیم از آغاز یک تظاهرات دیگر، به گلوله بسته شدند. تعدادی از منابع، شرکت‌کنندگان در راهپیمایی بزرگ پنجم آذر گرگان را بیش از ۳۰ هزار نفر دانسته‌اند. در این راهپیمایی تقریباً تمام طبقات و گروه‌های جمعیتی حضور داشتند. اهالی شهرهای اطراف مانند علی‌آباد کتول، بندر گز، کردکوی و حتی تعدادی از ترکمن‌های منطقه نیز خود را به گرگان رساندند تا در این راهپیمایی شرکت کنند. راهپیمایی پنجم آذر در گرگان یک برنامه از پیش تعیین شده و با هماهنگی میان نیروهای انقلابی بود. «سرپاسبان لشکری» مخبر شهربانی گرگان، روز چهارم آذر در گزارشی محرمانه به مافوق خود، موضوع آغاز اعتراضات و دلیل شکل‌گیری آن را چنین توضیح داده‌بود: «گزارش / مقام عالی را آگاه می‌سازم برابر اطلاع واصله و شایعات بین مردم به‌علت وقایع مشهد، متظاهرین مذهبی قصد دارند فردا مورخه ۵/۹/۱۳۵۷ در مساجد جمع شده، تظاهرات و عزاداری راه بیندازند. مراتب جهت اطلاع گزارش به عرض می‌رسد». این یکی از ده‌ها گزارشی است که درباره حتمی بودن راهپیمایی پنجم آذرماه به دست مقامات شهربانی و نیز ساواک رسید. با توجه به این گزارش و موارد شبیه آن، رژیم از قبل خود را برای سرکوب قیام آماده کرده بود و به عبارت بهتر، واکنش شدید و خونین عوامل رژیم به تظاهرات مسالمت‌آمیز مردم گرگان، تصمیمی آنی و از سر هراس و سردرگمی نبود. مأموران از قبل می‌دانستند باید در محوطه اطراف امامزاده عبدالله(ع) گرگان خون راه بیندازند. حاصل آن حرکت جنون‌آمیز، چنان‌که اشاره کردیم، ۱۴ شهید و بیش از ۱۰۰ مجروح بود. براساس گزارش‌های موجود، مأموران برای سرکوب قیام مردم، در آن روز از صبح تا غروب، ۸ هزار گلوله شلیک کردند.
چرا پنجم آذر؟
قیام پنجم آذر سال ۱۳۵۷ در گرگان، واکنشی به هتک حرمت حرم مطهر رضوی در ۲۹ آبان همان سال بود. در آن روز عوامل رژیم پهلوی ضمن تعقیب تظاهرات‌کنندگان در مشهد، وارد حرم مطهر امام رضا(ع) شدند و در برابر مقاومت مردم برای تسلیم انقلابیون، به سوی آن‌ها تیراندازی کردند. در این درگیری، افزون بر شهادت و مجروح شدن تنی چند از زائران و مجاوران، گلوله‌ها به در و دیوار حرم اصابت کرده و یاد هجوم وحشیانه سال‌های ۱۲۸۴، ۱۲۹۱ و ۱۳۱۴ خورشیدی به حرم مطهر را در یادها زنده کرد. در مشهد، این اقدام وحشیانه سبب خشم بیشتر مردم شد و به راهپیمایی بزرگ روز عاشورا و تحصن گسترده تظاهرات‌کنندگان در حرم مطهر رضوی انجامید. در پاسخ به اقدام وحشیانه عوامل رژیم در هتک حرمت حرم مطهر رضوی، امام خمینی(ره) روز سوم آذر ۱۳۵۷ در بیانیه‌ای، ضمن محکومیت شدید این واقعه، اعلام کردند: «یکی از بزرگ‌ترین ضربه‌های این جنایتکار (محمدرضا پهلوی) به اسلام، به مسلسل بستن بارگاه قدس علی بن موسی الرضا صلوات‌الله علیه است». ایشان به همین مناسبت، روز پنجم آذر را عزای عمومی اعلام کردند. در پی این اقدام، جمعی از مراجع تقلید همچون آیات عظام گلپایگانی و مرعشی نجفی نیز با اعلام عزای عمومی روز پنجم آذر همراهی کددند. به این ترتیب، در سراسر ایران برنامه‌هایی برای محکومیت این واقعه در روز پنجم آذر سازماندهی شد. اما واقعیت اینجاست هیچ‌کدام از تجمعات اعتراضی روز پنجم آذر، در قواره و گستره تظاهرات مردم گرگان نبود و همین مسئله، گرگان را به کانون اصلی اعتراضات علیه هجوم مأموران رژیم به حرم مطهر رضوی تبدیل کرد.
اهمیت این قیام تاریخی
در بررسی چرایی و چگونگی وقوع قیام پنجم آذر ۱۳۵۷ گرگان، باید به چند نکته مهم توجه داشت؛ نخست اینکه دلیل آغاز قیام، صرف‌نظر از بن‌مایه‌های اعتراضی مربوط به نهضت اسلامی، در عشق وافر مردم به امام مهربانی‌ها، حضرت علی بن موسی‌الرضا(ع) ریشه داشت. هجوم مأموران رژیم پهلوی به حریم مقدس رضوی و هتک احترام این مکان معنوی، موجب جریحه‌دار شدن عواطف عمومی شد. مردم گرگان و نواحی همجوار، خشمگین از چنین اقدامی، تصمیم گرفتند در روز عزای عمومی دست به تظاهراتی هماهنگ و سازماندهی شده بزنند. در واقع این عشق و ارادت عمیق گرگانی‌ها به وجود مقدس حضرت ثامن‌الحجج(ع) بود که سبب شد وارد میدان شوند و در این راه، از جان خود بگذرند. دوم آنکه قیام پنجم آذر بخشی از یک حرکت عمومی و هماهنگ محسوب می‌شد که شاید بیش از تحرکات همزمان خود بر روند قیام سراسری تأثیر گذاشت. دلیل این تأثیرگذاری، گستره حضور مردم در قیام بود؛ رقم ۳۰ هزار نفر برای گرگانِ سال ۱۳۵۷، رقم بزرگی است. سوم اینکه با وجود وسعت این قیام، کمتر اثر و نشانی از آن در متون تاریخی آن زمان و حتی جراید کثیرالانتشار آن موقع به چشم می‌خورد. دلیل این مسئله را باید نخست به اعتصاب و تعطیلی ۶۰ روزه روزنامه‌های کشور در اعتراض به جنایات رژیم پهلوی و دوم به تعداد بسیار بالای وقایعی که در روزهای پرالتهاب انقلاب اسلامی در ایران رقم می‌خورد، مربوط بدانیم.