گروه اندیشه: مهدی غنی، در مجله خاطرات ایرانی، مهرماه ۱۴۰۳، در باره شیوه مبارزه با استبدا پرداخته است. غنی که خود از امضاء کنندگان بیانیه ۱۱۰ نفر است، و پیش از انقلاب، از مبارزانی بوده که چند سال زندان های ساواک را لمس کرده، به خوبی شیوه های اصلاح را درک کرده است. تیتر مقاله او، ابتدا از او آن گونه که خود می گوید، مزدوری را به ذهن متبادر می کند که خواهان آفیت طلبی است. اما او در پس تجربه های سترگ، همانند بهزاد نبوی که خود را علیه همه تئوری های انقلابی می داند، دریافته که ساختن جامعه، با راه تدریجی، گام به گام، مرحله بندی شده، میسر است. با خشونت، هیچ جامعه ای راه اصلاح را نرفته که هیچ، بدتر هم شده است. در مقیاس های کلان، شاید به همین دلیل باشد چین برخلاف اتحاد جماهیر شوروی، دست به تجدیدنظر بزرگ زد و از راه انقلابی به راه اصلاح حرکت کرد. می توان با مقایسه این دو کشور به خوبی درک کرد که کدام تا این جا موفق بوده اند. اتحاد جماهیر شوروی به ۱۵ کشور تجزیه شد. اما اکنون چین قدرتمند و نه تنها کارخانه جهان نام گرفته که اکنون جهان ایده پردازی را به خود نیز اختصاص داده است. این مقاله در زیر از نظرتان می گذرد.
***
ازاین عنوان تعجب کردید؟ با خودتان می گویید این دیگر چه مزدوری است که روز روشن و اینطور آشکار از مستبدین حمایت میکند! کاری که خود مستبدین هم نمی کنند، یعنی نمی گویند ما مستبدیم و باید بمانیم. شاید هم خیال می کنید این مطلب طنز سیاسی و نعل وارونه است. ولی این هم نیست، ازقضا موضوع خیلی هم جدی است. اجازه دهید درادامه منظورم را بیان کنم و شما متوجه شوید منظور این قلم بدست مزدورچیست، آنگاه قضاوت کرده و مرا راهنمایی کنید.
این را هم لابد می دانید که نگارنده خود یک بار در سرنگونی یک مستبد به نام آقای شاه مشارکت داشته و از ۲۱ سالگی طعم شکنجه و زندان استبداد را هم چشیده، پس جادارد بپرسید آخرعمری چطورطرفداراستبداد شده است؟
راستش سال هاست لحظه لحظه همان تجربه گذشته را بازنگری کرده و در روش ها و کنش های آن دوران تأمل می کنم. هم سالان من یادشان است، ما آنقدراز رفتن مستبد خوشحال شده بودیم که درپوستمان نمی گنجیدیم. روز ۲۶ دیماه ۵۷ که شاه ازایران رفت و هنوز رژیم سرکاربود- لابد عکس و فیلم هایش را دیده اید- مردم درخیابان ها می رقصیدند و شیرینی پخش می کردند. اسکناس هایشان را ازجیب درمی آوردند و عکس شاه را سوراخ می کردند. من هم که تازه آزاد شده بودم، هاج و واج مردم را نگاه می کردم که چه شور و حالی دارند! با توجه به وضعیت پنج سال قبل که دستگیرنشده بودم و فضای سرد و سکوت حاکم بود و ساواک برهمه ارکان کشور سیطره و سلطه داشت، باورم نمی شد به این زودی رژیم استبدادی سرنگون شود. سعی می کردم از مردم یاد بگیرم خوشحال باشم و مثل آن ها رفتارکنم. ۲۶ روز بعد(۲۲بهمن) شاهد بودم که مردم به مراکز حکومتی حمله کردند.
در مرکزتسلیحات خیابان نیروی هوایی، سالن بزرگی بود پر از جعبه های چوبی کنارهم که درهرکدام یکی از قطعات تفنگ ژ۳ را به تعداد زیاد گذاشته بودند. معلوم بود اینجا کارگاه مونتاژ اسلحه بوده است. مردم مثل گرسنه ای که بعد از ماه ها به غذا رسیده به این سالن حملهورشده بودند، هرکدام جعبه ای چوبی در دست قطعات اسلحه را در آن می ریختند تا بعد مونتاژکنند. مردمیانسالی هم مرتب داد می زد ازهمه اش بردارید. من هم به تقلید از آنان یک جعبه خالی برداشتم و شروع کردم از هرکدام از این قطعات داخل جعبه ریختم. جعبه آنقدرسنگین شد که نمی توانستم بغلش کنم. گذاشتم روی سرم و رفتم داخل خیابان که درخانه یکی از دوستان تخلیه اش کنم. شما تصورکنید مثل فروشندگان دورهگرد، جعبه قطعات اسلحه روی سر وسط خیابان هفده شهریور، در امان خدا. بگذریم که بعد متوجه شدیم یک قطعه اش کم است و تفنگ کامل نمی شود.
درخیابان بهار منزل سرهنگ زیبایی را گرفته بودند، شایع شده بود شکنجهگاه بوده است. مردم ازدحام کرده و همه می خواستند در این امرخیر شرکت داشته باشند. پرسیدم چه خبراست؟ می گفتند چندین کیسه گونی پراز ناخن های مبارزین که کشیده بودند درآنجا پیداشده، یک چاه هم درآنجا هست که پراز جمجمه آدم است. وقتی دراین خبرها تشکیک و تردید می کردم که چنین حجمی ناخن کشیدن بعید است، دربازجویی برای درهم شکستن مقاومت زندانی، گاهی کار به کشیدن ناخن هم می کشید، اما درصد کمی از بازداشتشدگان این تجربه دردناک را دیده بودند. حتی اگر ناخن همه زندانیان را هم کشیده بودند باز یک گونی نمی شد تا چه رسد به چند گونی. ضمن اینکه معقول نیست این همه ناخن را انبارکنند، اما درآن فضا تنها ضدیت هرچه تندتر با رژیم مقبول بود. اگر برگفته خویش اصرار می کردم، مردم به دیده شک به من نگاه می کردند که گویی مأمور رژیم و خائن به مردم هستم. این گمانه هم در آن فضا می توانست بسیارخطرآفرین باشد. فضا چنان بود که هرکس خبری ازجنایات رژیم می شنید و می خواست برای نفربعدی نقل کند، معمولا" قدری به روغن داغ آن می افزود. ضربالمثل یک کلاغ چهل کلاغ آن روزها مصادیق زیادی پیدا می کرد. این خصلت اغراق کردن هم که در فرهنگ ما رواج دارد نم یدانم ازآثار جوامع بسته است یا ریشه ای تاریخی یا فرهنگی و... دارد. با هرکس دشمن می شویم، نه تنها خوبی و نقطه مثبتی در او نمی بینیم، بلکه در مطلق کردن بدی ها و زشتی هایش حد و مرزی قائل نیستیم. عکس این رویه را در مورد دوستان و افراد مورد قبول انجام می دهیم. هیچ عیبی و انتقادی درباره آنان را برنمی تابیم. همین جا اعتراف کنم که نگارنده نیز خود ناخودآگاه به این بلیه کم و بیش مبتلاست و اگر تذکردرونی یا بیرونی نباشد همین رویه را درپیش می گیرد.
در آن زمان شعله خشم و انتقام از عوامل رژیم گذشته همه جا فروزان بود. درمشهد ۱۰ دیماه جسد تکه پاره مأموران رژیم را درمیدان مجسمه آویزان کرده و به نمایش گذاشته بودند. کمترکسی به فکرفردا و پس فردا بود. اگرهم بود در آن فضای پرشور امکان طرحش نبود. مخالفان رژیم استبدادی بطور قطع باورداشتند که دیو چو بیرون رود فرشته درآید. درحالی که این گزاره منطقی و قطعی نبود. اگر از تجربه ملل دیگربگذریم، تاریخ چندین قرن ما نشان می داد که بارها مستبدانی سرنگون شده و مستبد دیگری به جای وی نشسته است. هرکس با دیوبزرگ در افتاد می تواند خود دیو کوچکی باشد. اما وقتی احساس جای اندیشه را می گیرد، دیگرمنطقی بودن یا نبودن ارزش خود را ازدست می دهد. مهم اینست که کدام گزاره و اندیشه با احساس من همخوانی دارد.
دیو بیرون رفت، اما از فردای بیرون رفتن او، فرشتگانی که پرچم مبارزه با مستبد را بردوش می کشیدند، تیغه ایی که علیه مستبد برکشیده بودند، به روی یکدیگرنشانه رفتند. آن ها که از گزند مستبد جان سالم بدربرده بودند، اینک بدست خود از میان می رفتند. کشمکش های داخلی و سهمخواهی ها آغازشد، مصیبتی که بعد از چنددهه هنوز گریبان این ملک و ملت را رها نکرده است.
یک تن یا یک شیوه
گمانمان این بود که استبداد تنها در کالبد یک تن نهادینه شده و تنها اوست که ما را از زندگی در بهشت باز می دارد. با نابودی وی، دیگراثری از استبداد نخواهدماند و شورهزار به گلستان تبدیل خواهدشد. اما روزگار نشان داد که استبداد در تار و پود جامعه رسوخ کرده و حتی در رگ های مخالفیناش هم جریان دارد. ندانستیم که استبداد یک شخص نیست، یک رفتاراست. نوعی تفکراست، سبک زندگی است. دراقتصاد، قضاوت، فرهنگ، زبان، شیوه مدیریت، آموزش، رانندگی و... همه کنش های آدمی می توان ردپای استبداد را یافت. اینکه در فرهنگ اقتصادی ما گفته می شود اگرشریک خوب بود، خدا برای خودش شریک می گرفت، چه نگرشی را نشان می دهد؟ چرا اغلب مشارکت های اقتصادی درجامعه ما به شکست و حتی دشمنی شرکا با هم منجر می شود؟ چرا سیستم آموزشی ما هنوز معلم محوراست؟ چرا سیستم اداری ما، از بالا تا پایین شورا را برنمی تابد؟ چرا ده سال بعد از پیروزی انقلاب، بسیاری شوراها را از قانون اساسی اول حذف کردیم؟ وچرا شوراهای شهر و روستا بیست سال معطل ماند؟ و.... چرا مراجع تقلید ما با هم گفتگوی علمی ندارند؟ چرا روشنفکران ما هرکدام جزیره ای دارند که با دیگری مرتبط نیست؟ و ده ها چرای دیگر. به این چراها این را هم اضافه کنیم که هموطنان محترمی که سال هاست دور از وطن و درکشورهای آزاد زندگی می کنند نیز با این مشکل روبه‌رویند. دوسال پیش شاهد بودیم آقای پهلوی که می خواست اعتراضات را رهبری کند، تیمی هشت نفره را گردآورد که به صورت ائتلافی ومشارکتی عمل کنند، اما این ائتلاف دوسه ماه بیشتر دوام نیاورد و اعضایش به موضعگیری علیه یکدیگرمشغول شدند.
عبدالرحمن کواکبی از اندیشمندان و آزادیخواهان سوری از تجربه حکومت عثمانی درس هایی آموخته بود که درکتاب طبایع الاستبداد به می راث گذاشت. این کتاب ۱۲۰ سال پیش درمصرمنتشرشد و دو سال بعد به زبان فارسی ترجمه شد. گویا این کتاب براندیشه می رزای نائینی سایه افکند و او به دفاع از مشروطه رساله تنبیه الامه را نوشت. کواکبی نوشته بود استبداد فقط سیاسی نیست، در قالب علم، هنر، دین، فرهنگ و اخلاق هم می تواند خود را عرضه کند. پس از او آثارزیادی پیرامون استبداد و آزادی نگاشته شده و می شود. گذشته از این آثاراندیشمندان، تجربه ملی و تاریخی ما خود می تواند دستمایه بزرگی برای چشماندازآینده باشد. با خودشناسی تاریخی دریابیم که قرن ها زیستن و نفس کشیدن در فضای استبداد، چه آثار عمیقی درمناسبات فرهنگی ما گذاشته است.
پاکسازی ریشه ها و شیوه‌ها
برای پاکسازی این جاپاها، نیاز به ممارست و تمرین مستمر داریم. استبداد همچون هرمی است که با زدن رأس آن سرنگون نمی شود، کالبد آن که ماندگاراست باردیگر رأسی مناسب خواهدساخت. باید قاعده و بدنه و ریشه ها و شیوه ها را تغییرداد. در این صورت حتی اگر مستبدی بر رأس نشیند، بر آن قاعده هرم نخواهدتوانست پایداربماند.
راهی که کم هزینهتر و درعین حال پایدارتر به نظرمی رسد، تمرینی برای رهاشدن از رسوبات استبداد است. یاد بگیریم چگونه با هم گفت وگو کنیم. به مخالف خود احترام بگذاریم. همراه با فعالیت زبان، دو گوش خود را هم فعال کنیم. این توهم را که خودی ها بیعیب و غیرخودی ها مظهرشرارتند از ذهن و دل بزداییم. بپذیریم همه بشریم و اختلاف نظرهایمان را درقالب حق و باطل تفسیرنکنیم. مشورت و شورا را جزو لوازم کار و به عنوان یک وظیفه بشماریم نه بخش تزیینات و از الطاف ریاست به رعیت.
یادمان باشد که قدیم به جوانان می گفتند جاهل. کودک و جوانی با تربیت شمرده می شد که مطیعتر بود. جوان حق انتخاب نداشت، حتی بزرگترها حق خود می دانستند که همسر او را انتخاب کنند. همانگونه که مستبد در جامعه به مردم حق انتخاب نمی دهد. اما اینک این نگاه مناسب نیست. به فرزندان به عنوان مدیران آینده جامعه بنگریم، نه کودکی که نفهم و نادان است. جوان امروزی به جای اطاعت محض، مطالبهگراست و باید درمقابلش پاسخگوبود.
توانمندی ها، نقاط قوت و ارزشه ای خودمان را بشناسیم و بشماریم، تا اگرکسی نقاط ضعفمان را تذکرداد برآشفته نشویم و قدرت پذیرش داشته باشیم. به یاد داشته باشیم که مستبد تافته جدابافته ای نیست، مهمترین ویژگی او تحمل نکردن مخالف و منتقد است. اگرما از تمجید و تعریف خوشمان می آید و از نقد و ایراد دل چرکین می شویم، بدانیم که به ویروس استبداد مبتلائیم و باید در قرنطینه قرارگیریم.
بنابراین باورکنیم که مخالفین ما هم حتما" توانمندی ها و نقاط قوتی دارند که اگرنشناسیم در رفتار با آنان به خطاخواهیم رفت.
سعی کنیم در یک کارجمعی مشارکت کنیم. حتی اگرشده با جمعی از دوستان مشترکا" کتاب بخوانیم. یا درمحل زندگی خود، با همسایگان برای بهبود شرایط محیطی و زندگی مشارکت کنیم.
برای قانون، اهمیت قائل شویم و قانونمداری را به کودکان خود عملا" بیاموزیم. درمنازعات با دیگران به جای برخوردهای شخصی و خصمانه، از مسیرقانون پیش برویم. ظرفیت های زیادی درقانون اساسی و سایرقوانین برای شهروندان وجود دارد، آن ها را کشف و برای عملی کردنش برنامه ریزی کنیم.
از سیستم هایی مثل تلفن های اعلام شده مربوط به نهادها و ادارات که برای پاسخگویی و پیگیری امورتأسیس شده، برای طرح مطالبات و پیگیری عملی آن حداکثراستفاده را بکنیم و نتایج آن را برای دیگران بازگو کنیم.
اما مهمتراز همه دریابیم رفتار مستبدانه ما با طبیعت هم امروز به بن بست رسیده است. درگذشته ما طبیعت را همچون بردهایی می شمردیم که باید درخدمت امیال و هوس های ما باشد. اما طبیعت هم استبداد را بر نتافت. اینک او هم به مقابله با این شیوه برخاسته و عرصه را برما تنگ کرده است. مشکل محیط زیست امروز مشکل جهانی و جامعه بشری است.آالودگی هوا، گرمایش زمین، نابودی خاک و جنگل ها و آلودگی دریاها امروز حیات بشر را به مخاطره افکنده است. ما باید یاد بگیریم که حق نداریم مستبدانه هر بلایی برسر طبیعت بیاوریم و حقوق او را نادیده بگیریم. بیاموزیم و تمرین کنیم که از آلوده کردن طبیعت دست برداریم.
۲۱۶۲۱۶
∎