به گزارش خبرنگار خبرگزاری تسنیم در لرستان، عطار نیشابوری یکی از بزرگ‌ترین شاعران و عرفای ایرانی در پایان سدهٔ ششم و آغاز سدهٔ هفتم است که آثارش تأثیر شگرفی بر ادبیات فارسی و عرفان اسلامی داشته است.
عطار در نیشابور متولد شد و بیشتر عمر خود را در این شهر گذراند. او علاوه‌بر شعر، در زمینه‌های فلسفه، حکمت و طب نیز صاحب‌نظر بود و آشنایی او با مفاهیم علمی و پزشکی در شعرش نمایان است.
آثار عطار به‌ویژه در حوزه شعر عرفانی، به‌عنوان یکی از برجسته‌ترین نمونه‌های ادب فارسی شناخته می‌شود. مهم‌ترین و معروف‌ترین آثار او شامل «منطق‌الطیر»، «تذکره‌الاولیا»، «الهی‌نامه»، «مصیبت‌نامه» و «دیوان اشعار» است که هرکدام از این آثار در نوع خود به‌عنوان منبعی غنی از آموزه‌های عرفانی و اخلاقی محسوب می‌شوند.
«منطق الطیر» یکی از معروف‌ترین آثار عطار است که داستان سفر پرندگان به‌سوی سیمرغ، نماد خداوند و حقیقت، را روایت می‌کند. در این کتاب، هر پرنده نماینده یکی از ویژگی‌های منفی انسان است که باید از آن عبور کند تا به سیمرغ برسد.
«منطق الطیر» به‌طور گسترده در فرهنگ عرفانی و ادبیات فارسی تأثیرگذار بوده‌است و بسیاری از عارفان بعدی به‌ویژه مولانا از آن بهره برده‌اند. این اثر تمثیلی به‌طور ضمنی به مفاهیم عمیق عرفانی چون جست‌وجوی حقیقت و رهایی از تعلقات دنیوی اشاره دارد.
«تذکره‌الاولیا» دیگر اثر مهم عطار است که مجموعه‌ای از زندگی‌نامه‌ها و داستان‌های عارفان بزرگ است. در این کتاب، عطار به شرح سلوک و احوالات عارفانی چون حسن بصری، ابوهاشم، ابوسعید ابوالخیر و سایر بزرگان تصوف پرداخته است.
جایگاه عرفانی و ادبی عطار
سبک شعری عطار به‌ویژه در قالب‌های مثنوی و غزل، از زبانی ساده و درعین‌حال پر از معنی و تأمل برخوردار است. او بیشتر از شعر برای بیان مفاهیم پیچیده عرفانی استفاده می‌کرد و اشعارش مملو از تصاویر معنوی و تمثیلات هستند.
بزرگ‌ترین ویژگی عطار جست‌وجوی معنای زندگی و تلاش برای شناخت حقیقت از راه تجربه‌های معنوی و عرفانی بود. او در آثارش سعی داشت آموزه‌های عرفانی خود را در قالب زبان شعری و تمثیلی به دیگران منتقل کند.
مفاهیم شعری عطار عمدتاً بر محورهایی چون عشق الهی، جست‌و جوی حقیقت، فنا در خداوند و تصوف می‌چرخند. عطار عشق را به‌عنوان یک نیروی تحول‌دهنده و وسیله‌ای برای رسیدن به حقیقت الهی مطرح می‌کند.
عشق در آثار او نه‌تنها یک احساس درونی، بلکه یک حرکت روحی است که فرد را به کمال و حقیقت می‌رساند. در «منطق‌الطیر»، پرندگان باید از تعلقات مادی عبور کنند و به‌سوی سیمرغ حرکت کنند تا در نهایت به حقیقت الهی دست یابند.
در آثار او، سیمرغ نماد حقیقت و خداوند است و پرندگان نماد انسان‌هایی هستند که برای رسیدن به این حقیقت باید از خود و تعلقات دنیوی عبور کنند.
عطار در آثار خود انسان‌ها را به جست‌وجوی حقیقت و رهایی از خود دعوت می‌کند و معتقد است تنها از طریق رهاشدن از قیدوبندهای دنیوی و عبور از نفس، می‌توان به حقیقت رسید.
در کنار این مفاهیم عرفانی، عطار بر ارزش‌های انسانی همچون فقر، تواضع، صبر و خرد تأکید دارد. در غزلیات او، عشق الهی به‌عنوان نیرویی که انسان را از خودخواهی و دنیای مادی می‌رهاند، به‌طور مکرر مورد تأکید قرار می‌گیرد.
عطار با نگاهی روان‌شناسانه به ذات انسان و با فهم عمیق از رنج‌ها، و جست‌وجوهای معنوی بشر، آثاری را خلق کرد که انسان را به تفکر درباره زندگی و معنای آن وامی‌دارد.
آثار عطار از یک‌سو به بررسی ماهیت وجود انسان، رازهای کائنات و کشف حقیقت از طریق تجربه‌های درونی می‌پردازد و از سوی دیگر، بر لزوم رهایی از خودخواهی‌ها، دلبستگی‌ها و تعلقات دنیوی تأکید می‌کند.
از آن زمان تا به امروز، فلسفه و آموزه‌های عطار نه‌تنها در محافل عرفانی و دینی بلکه در جامعه‌شناسی، روان‌شناسی و فلسفه معاصر نیز مورد توجه و بحث قرار گرفته‌است.
در جهانی که فردگرایی و خودمحوری غالب است، آموزه‌های عطار می‌تواند به افراد کمک کند تا روابط خود را از زاویه‌ای معنوی و اخلاقی بازنگری کنند و در تلاش برای ایجاد دنیای بهتر، به عشق و همدلی در روابط انسانی اهمیت بیشتری دهند.
در این شرایط، آثار عطار به‌ویژه در زمینه‌های عرفان عملی و روحانی می‌توانند راهگشا و الهام‌بخش باشند. آموزه‌هایی که در آن به انسان توصیه می‌شود که از تعلقات مادی و دنیوی دست بردارد؛ از درون خود به حقیقت نهایی برسد و عشق الهی را جست‌وجو کند.
برای بررسی این که چگونه می‌توان آموزه‌های عطار را در دنیای مدرن و پیچیده امروزی به‌کار گرفت، با استاد علی فتح‌اللهی، پژوهشگر ادیان و عرفان تطبیقی، گفت‌وگو کردیم.
تسنیم: چرا عطار نیشابوری به عنوان یک شاعر و عارف برجسته در تاریخ ادبیات فارسی شناخته می‌شود؟ چه عواملی باعث شدند عطار چنین تأثیر عمیقی در محافل عرفانی و ادبی زمان خود بگذارد؟
فریدالدین عطار نیشابوری، مشهور به شیخ عطار در زمره سالکان حقیقت و از عارفان بزرگ قرن هفتم هجری و از بزرگان عرصه تاریخ ادبیات ایران زمین است. او جایگاه بسیار ویژه‌ای در تاریخ ادب و فرهنگ ما دارد. شعر عطار در زمان حیاتش در بین اهل سلوک با حسن‌قبول روبه‌رو شد و تا امروز تاثیرگذار بوده‌است؛ به‌گونه‌ای که گفته‌اند: «سخن عطار تازیانه شوق است و اندیشه‌های عرفانی‌اش اقیانوسی بی‌کرانه». این تاثیرگذاری به‌حدی است که بزرگانی چون مولوی بلخی و شیخ محمود شبستری نیز از او به نیکی یاد کرده‌اند. چنانکه مولانا گفته است: «عطار روح بود و سنایی دو چشم او/ ما از پی سنایی و عطار آمدیم».
عطار انسانی بوده‌است که تجربه‌های دنیوی را به معنویت و عرفان پیوند زده‌است. او نه‌تنها به علم دینی و مذهبی علاقه داشت، بلکه آن را در شعر و اندیشه‌های خود وارد کرد. شواهد نشان می‌دهد شاگردان بزرگی چون خواجه نصیرالدین طوسی نیز از محضر عطار بهره‌مند شده‌اند.
غزل‌ها و شعرهای عطار
تسنیم: غزلیات عطار معمولاً بر چه مفاهیم اصلی تمرکز دارند و این مفاهیم چگونه در اشعار او بیان می‌شوند؟
دیوان عطار مشتمل بر سه دسته عمده غزلیات است: غزل‌های معمولی، که بیشتر به توصیف عشق ظاهری و مجازی می‌پردازند؛ غزل‌های قلندری، که در آن‌ها مخالفت با آداب و رسوم رایج عصر خود مطرح می‌شود؛ و غزل‌های عرفانی، که در آن‌ها از جمال معنوی و عشق الهی صحبت می‌شود. در این غزل‌ها، عطار به چالش‌های عشق و راه رسیدن به کمال معنوی اشاره می‌کند.
محیط اجتماعی و فرهنگی عصر عطار
تسنیم: چگونه شرایط اجتماعی و سیاسی زمانه عطار بر اندیشه‌ها و آثار او تأثیر گذاشته است؟ به نظر شما، این شرایط چه نقشی در شکل‌گیری اشعار عرفانی او داشته‌اند؟
عطار در اواخر دوره سلجوقی و در دوران تسلط ترک‌ها بر ایران زندگی می‌کرد. دوره‌ای که همزمان با جنگ‌ها و خونریزی‌ها بود و درعین‌حال، علوم دینی و تعصبات مذهبی در آن عصر رواج داشت. در این دوران، فلاسفه و اندیشمندان با تعصبات مذهبی روبه‌رو بودند و عطار از چنین محیطی تأثیرات زیادی پذیرفته است.
در نیشابور، که مرکز اصلی زندگی عطار بود، بیشتر مردم اهل سنت و پیرو امام شافعی بودند و برخی دیگر پیرو فرقه‌های مختلف مذهبی. این تنوع مذهبی و فرهنگی در آثار عطار، تأثیرگذار بود و به نوعی در شکل‌گیری اندیشه‌های عرفانی او نقش داشت. عطار، به‌ویژه در آثارش، بر اصول اخلاقی و دینی فراوان تأکید داشته است.
عطار و نگاه به دین و عشق
تسنیم: چه تفاوت‌هایی بین دیدگاه‌های دینی عطار و دیگر شاعران و عرفای هم‌دوره‌اش وجود دارد؟
عطار در آثار خود به بیان مفاهیم دینی و عرفانی با زبان بسیار زیبا و عمیق پرداخته است. او عشق به پیامبر اسلام(ص) را در جان خود جایگزین می‌سازد و پیامبر را انسان کامل و مظهر تام و تمام حق تعالی می‌داند. در شعرهای عطار، عشق به خداوند و پیامبر و تلاش برای رسیدن به حقیقت در برابر دیدگان مخاطب قرار می‌گیرد. در واقع، عطار پرستش خداوند را نه‌تنها یک عمل دینی، بلکه یک رفتار عاشقانه می‌بیند که با شناخت و معرفت همراه است.
عطار به‌طور خاص تأکید دارد که در مسیر عرفان و سلوک باید از مادیات بی‌نیاز بود. او در شعر خود به استغنا و بلندنظری اشاره می‌کند و از تعصبات مادی و دنیوی پرهیز می‌دهد. عطار نه‌تنها در مسائل فردی، بلکه در مسائل اجتماعی نیز همواره به اصلاحات و دگرگونی‌های معنوی توجه دارد. او معتقد است که تلاش برای نیل به کمال، نیازمند شور و حرارت است و عشق، این شور و حرارت برای نیل به کمال را تأمین می‌کند.
اندیشه‌های فقهی و عرفانی عطار
تسنیم: عطار چگونه به مفاهیم دینی و مذهبی پرداخته و این تأکیدات چگونه در تأثیرگذاری آثار او بر جامعه آن زمان نقش داشتند؟ آیا نگاه او به دین فقط در قالب شعر و عرفان بوده یا دیدگاه‌های اجتماعی و سیاسی نیز داشت؟
اندیشه‌های فقهی عطار بر اساس سه پایه اصلی استوار است: قرآن، حدیث، و عرفان. در آثار او، قرآن و حدیث به‌عنوان مبنای اصلی علم دینی مطرح می‌شود. او در آثارش به‌شدت به تفسیر قرآن و حدیث اهمیت می‌دهد و بر آن است که علم مفید، تنها علم فقه و حدیث است. عطار همچنین به‌طور مداوم در آثارش بر اصول اخلاقی و دینی تأکید دارد و مردم را به رحمت خداوند و عبادت فرا می‌خواند.
در کنار این امور تأثیر عمیقی از مشایخ و اهل کمال بر اندیشه‌های عرفانی عطار به‌چشم می‌خورد. او در «تذکرة‌الاولیا» می‌گوید که پس از قرآن، هیچ سخنی برتر از سخن مشایخ نیست، زیرا سخن آن‌ها نتیجه کار و حال است، نه تنها محصول حفظ و تکرار.
تأثیر مکاتب مختلف بر اندیشه عطار
تسنیم: چگونه آشنایی عطار با مکاتب فکری مختلف بر شکل‌گیری و تحول اندیشه‌های عرفانی او تأثیر گذاشت؟ آیا می‌توان گفت که آثار او نمایانگر یک ترکیب بی‌نظیر از این مکاتب هستند؟
عطار در دوران خود با بسیاری از مکاتب فکری از جمله مکاتب یونانی، ایرانی، هندی و مسیحی آشنا بود. در این میان، عطار هیچ‌گاه به‌طور ساده‌وار از این مکاتب پیروی نکرد، بلکه آن‌ها را تحلیل و به‌طور نو و خلاقانه‌ای در اندیشه‌های خود استفاده کرد. آثار عطار ترکیبی از اندیشه‌های متنوع و گوناگون است که هر یک در جای خود تأثیرگذار بوده‌است.
معرفت نفس در اندیشه عطار
تسنیم: آیا آموزه‌های عطار دربارۀ خودشناسی و رهایی از تعلقات می‌تواند به انسان امروز کمک کند تا زندگی معناداری پیدا کند؟
از نگاه عطار انسان همه‌چیز است، زیرا همه‌چیز در درون اوست. انسان در طلب خویشتن خویش است، او باید خود را بشناسد تا بتواند جایگاه و ارزش واقعی خود را بیابد. انسان چکیده دو عالم و اشرف مخلوقات است و در جایی می‌گوید که بیرون ز تو نیست هرچه در عالم هست/ در خود بطلب هر آنچه خواهی که تویی.
عطار از تمثیل مرغان برای تبیین روح استفاده کرده‌است. محتملاً همان‌گونه که مرغ می‌تواند از قفس بپرد و آزاد شود، روح انسانی نیز می‌تواند از تعلقات عالم مادی جدا شود و به اعلی‌علّیین پرواز کند:
«من زفان و نطق مرغان سربه‌سر/ با تو گفتم فهم کن ای بی‌خبر
در میان عاشقان مرغان درند/ کز قفس پیش از اجل بر می‌پرند»
زنان و جایگاه آن‌ها در اندیشه عطار
تسنیم: چرا عطار به زنان در آثار خود توجه ویژه‌ای داشت و چه پیام‌هایی را از طریق شخصیت‌های زن در آثارش منتقل می‌کرد؟ آیا این توجه به زنان در سنت‌های عرفانی آن زمان بی‌سابقه بود؟
یکی از نکات جالب در اندیشه‌های عطار توجه به پارسایی زنان است. او در داستان‌هایی همچون «شیخ صنعان و ترسا» به این مسئله پرداخته و نشان داده‌است که در نظر او زنان نیز می‌توانند در مسیر کمال معنوی و عرفانی گام بردارند. عطار به‌طور خاص، از زنان به‌عنوان نمونه‌هایی از فداکاری و رسیدن به حقیقت یاد می‌کند.
کاربرد زبان نمادین در آثار عطار
تسنیم: چرا عطار در آثار خود از کلام سمبولیک و تمثیلی استفاده می‌کند و این روش چه تأثیری بر فهم و تفسیر اشعار او گذاشته است؟
عطار به‌شدت از زبان سمبلیک و نمادین در آثار خود استفاده کرده‌است. در «منطق الطیر»، داستان‌ها و حکایت‌های سمبلیک زیادی به چشم می‌خورد که مفاهیم عمیق عرفانی را به شیوه‌ای زیبا و پیچیده به مخاطب منتقل می‌کند. این نمادها به‌ویژه در توصیف روحانیت و سلوک عارفانه کاربرد دارند.
پیوند فردیت صوفیانه و تعهد اجتماعی
تسنیم: چگونه عطار در آثار خود میان فردیت عرفانی و مسئولیت اجتماعی توازن ایجاد کرد؟ پیام‌های اجتماعی او چه تأثیراتی بر جامعه آن زمان و نسل‌های بعدی داشته است؟
یکی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد عطار، پیونددادن فردیت صوفیانه با تعهد اجتماعی است. این مؤلفه از ویژگی‌های عرفان شیخ فریدالدین عطار نیشابوری است.
عطار به‌جای آنکه تنها بر فردگرایی و انزوا تأکید کند، به اصلاح اجتماعی و دگرگونی معنوی در سطح جامعه نیز توجه دارد. این نگاه باعث می‌شود که اندیشه‌های عرفانی او در سطح فردی و اجتماعی کاربرد داشته باشد.
پیام‌های عطار برای انسان مدرن
تسنیم: آیا آموزه‌های عطار به‌ویژه در زمینه‌های عرفانی، امروز در برابر بحران‌های معنوی و هویتی انسان‌های معاصر کاربرد دارند؟
پیام عطار برای انسان معاصر هنوز هم بسیار مفید است. در دنیای مدرن که انسان‌ها از معنای زندگی دور شده‌اند و با بحران‌هایی همچون افسردگی دست‌به‌گریبان‌اند، اندیشه‌های عطار می‌تواند به انسان‌ها کمک کند تا دوباره معنای زندگی را پیدا کنند و از آن به عنوان دارویی برای مشکلات روحی و روانی خود استفاده کنند.
بدون تردید، عطار با تأکید بر معنویت و یکتاپرستی می‌تواند راه‌گشای انسان‌های امروز باشد که در جست‌وجوی معنای زندگی و راهی برای آرامش درونی هستند.
گفت‌وگو از فاطمه نیازی
انتهای پیام/ 644
∎