در کتیبه هایی که از دوران باستان در سومر برجای مانده از شهری به نام ارته نام برده شده که احتمالا تمدنی از فلات مرکزی ایران است؛ شاید جایی در نزدیکی کرمان.
به گزارش راهنماتو، از 7000 سال قبل، ایران زمین گهواره پرورش تمدن‌های بزرگ و شهرنشین بوده است. در این میان کهن‌ترین تمدن را به تپه سیلک کاشان نسبت می‌دهند که در فلات مرکزی ایران قرار دارد.
به جز آن تمدن‌های چند هزارساله دیگری مثل تمدن لرستان و تمدن مارلیک هم وجود دارند که آوازه بسیار زیادی در میان باستان‌شناسان دارد. اما، تمدنی که ممکن است کمتر از آن شنیده باشیم، تمدنی است در جلگه‌های هلیل رود در نزدیکی کرمان که از آن با نام تمدن جیرفت یاد می‌کنند.
گیلگمش کیست؟
سرزمین باستانی ارته یا آراتا
شاید تا پیش از کشف تمدن جیرفت همه گمان می‌کردند که سومر مهد تمدن‌ها است، اما حدود 25 سال پیش آثار به دست آمده در تمدن جیرفت تمام معادلات را بر هم زد. حقیقت این است که با برسی متون برجای مانده از ایران باستان نام دو ایالت انشان و آرات بارها تکرار می‌شود. باستان‌شناسان دریافتند که انشان در استان فارس کنونی قرار داشته است.
اما، منطقه‌ای که به ایالت آرات مربوط می‌شود هنوز که هنوزه با حدس و گمان‌هایی همراه است. با این وجود حدود 30 سال پیش دکتر مجید زاده، باستان شناس ایرانی، با کشف برخی آثار موجود در جیرفت ثابت کرد که این تمدن می‌تواند مرکز ایالت آرات باشد. دلایل و براهین دکتر مجید زاده به قدری درست بود که هنوز هیچکس نتوانسته فرضیه و گمان او را زیر سوال ببرد.
نکته این است که حدود 4600 تا 5000 سال پیش سرزمین باستانی ارته یا آراتا سرزمینی پر رونق و مهد پرورش هنرمندان بوده. هنرمندان آراتایی به قدری توانمند بودند که پادشاهان تمدن بین‌النهرین برای ساخت بناهای خود به هنرمندان آراتایی روی می‌آوردند. درواقع، این هنرمندان زمینه تجارت پادشاهان سرزمین آراتا با بین النهرین را فراهم می‌آوردند.
طبق بررسی لوح‌های به دست آمده از تمدن بین‌النهرین مشخص شده است که سرزمین باستانی آراتا غنی از سنگ‌های ارزشمند بوده و این مساله توجه پادشاهان بین‌النهرینی را جلب می‌کرده است. درواقع جلگه هلیل رود در آن سال‌ها محلی پر رونق از صنعت و تجارت بوده است.
یکی از این مناطق محلی است که امروزه از آن با نام روستای کنار صندل یاد می‌کنند. در این روستا دو تپه باستانی کشف کرده‌اند که می‌تواند در نوشتن تاریخ ایران باستان برای ما کمک کننده باشد. درواقع، سازه خشتی موجود در این منطقه نشان داده است که شاهی در آن حضور داشته.
از طرفی دیگر در بین‌النهرین لوحی به دست آمد که نشان می‌داد فرمانده‌ای به نام انمرکار با پادشاه آراتا تجارت می‌کرده است. درواقع، منظومه انمرکار و ارتّه، یکی از قدیمی‌ترین حماسه‌های جهان، داستان رقابت میان دو شهر باستانی، یکی اوروک در بین النهرین و دیگری ارتّه احتمالا در فلات مرکزی ایران، برای تسلط بر منابع طبیعی و گسترش قلمرو است.
انمرکار، پادشاه اوروک، با استفاده از قدرت سیاسی و مذهبی، ارتّه را تحت فشار قرار می‌دهد تا به او خراج بدهد. این داستان که با زبانی حماسی و نمادین روایت می‌شود، از طریق تهدید، چانه‌زنی و در نهایت تسلیم ارتّه، به پیروزی انمرکار ختم می‌شود. این منظومه کهن، با وجود قدمت چند هزار ساله، همچنان موضوعاتی را مطرح می‌کند که در دنیای امروز نیز موضوعیت دارند، مانند رقابت بر سر منابع، قدرت‌طلبی و سیاست‌گذاری‌های بین‌المللی.
در نهایت باید گفت که در مناطق باستانی نزدیک جیرفت لوح‌هایی به دست آمد که پرده از خطی جدید برمی‌داشت. خطی که قدمتش تقریبا معاصر با زمان کشف خط در تمدن بین‌النهرین یا حتی پیش از آن بوده. مساله‌ای که بسیار مورد توجه است، تاثیر نپذیرفتن این خط از سایر خطوطی است که در عصر خود وجود داشته. به همین خاطر رمزگشایی آن چیزی حدود 40 سال زمان می‌طلبد.
حیرت‌انگیزترین آثار باستانی کرمان
حالا به جذاب‌ترین بخش این مقاله می‌رسیم؛ حیرت‌انگیزترین آثار باستانی کرمان! حالا که تاریخ و روایت‌های پشت پرده تمدن هلیل رود و جیرفت را می‌دانیم، سفری روشن‌تر به شهر کرمان خواهیم داشت و می‌دانیم که این شهر تا چه حد از نظر تاریخی غنی است.
1. محوطه باستان شناسی روستای کنارصندل
روستای کنارصندل در جیرفت، بر روی بقایای یکی از قدیمی‌ترین شهرهای ساخته شده توسط انسان قرار دارد. کاوش‌های باستان‌شناسی نشان داده‌اند که این منطقه در هزاره سوم پیش از میلاد، یعنی در عصر برنز، یکی از مراکز مهم تمدنی بوده است. شهر باستانی کنارصندل با تمام ویژگی‌های یک شهر پیشرفته آن دوره، از جمله معماری پیچیده و آثار هنری ارزشمند، به عنوان یکی از مهم‌ترین کشفیات باستان‌شناسی ایران شناخته می‌شود. حوزه فرهنگی هلیل‌رود که شامل این شهر باستانی می‌شود، در آن زمان از شکوفایی و رونق بسیار زیادی برخوردار بوده است.
آدرس محوطه باستان شناسی روستای کنارصندل
برای رفتن به محوطه باستان شناسی روستای کنارصندل باید به کرمان، ۳۰ کیلومتری جنوب جیرفت، روستای کنارصندل بروید.
2. محوطه باستانی محطوط آباد
در دل استان کویری کرمان، در نزدیکی شهر جیرفت، دو گنجینه باستان‌شناسی به نام‌های محوطه‌های باستانی محطوط‌آباد و کنارصندل نهفته است. این دو محوطه باستانی که در فاصله کمی از هم قرار گرفته‌اند، از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری و همچنین گواه بر قدمت و شکوه تمدن در این منطقه محسوب می‌شوند.
کاوش‌های باستان‌شناسی نشان داده است که این مناطق در هزاره‌های گذشته، میزبان مردمانی بوده که تمدن‌هایی پیشرفته و پیچیده را بنا نهاده‌اند. کشف آثار هنری، سفالینه‌ها و معماری‌های پیچیده در این محوطه‌ها، گواهی بر جایگاه مهم این منطقه در تاریخ تمدن بشری است. لازم به ذکر است که بقایای استخوان‌های حیوانی در حوالی این شهر باستانی نشان می‌دهد که در گذشته‌های دور این محوطه باستانی جایی سرسبز بوده که حیوانات وحشی می‌توانستند در آن زندگی کنند.
آدرس محوطه باستانی محطوط آباد
برای رفتن به محوطه باستانی محطوط آباد باید به استان کرمان، جیرفت، عنبر آباد، محطوط آباد بروید.
3. قلعه سموران جیرفت
قلعه سموران، یکی از شاهکارهای معماری دفاعی ایران، بر فراز کوهی در نزدیکی جیرفت خودنمایی می‌کند. این قلعه که از سنگ‌های مرمر سرخ رنگ ساخته شده، با دیوارهای بلند و برج‌های دیده‌بانی متعدد، نمادی از استحکام و شکوه معماری نظامی ایران باستان است. موقعیت استراتژیک قلعه بر فراز کوه و استفاده از صخره‌های طبیعی برای تقویت دفاعی آن، نشان از اهمیت این دژ در گذشته دارد.
شباهت‌های معماری قلعه سموران به قلعه‌های اسماعیلیه، احتمال استفاده از آن توسط این فرقه را تقویت می‌کند، به ویژه با توجه به حضور تاریخی اسماعیلیان در منطقه جبال بارز. این قلعه تاریخی، علاوه بر ارزش معماری، گواهی بر اهمیت استراتژیک و نظامی منطقه جیرفت در طول تاریخ است و به عنوان یکی از جاذبه‌های گردشگری مهم استان کرمان محسوب می‌شود.
آدرس قلعه سموران جیرفت
برای رفتن به قلعه سموران جیرفت باید به استان کرمان، جیرفت، ۶۰ کیلومتری شرق جیرفت، ۳ کیلومتری شمال غربی روستای رود فرق بروید.
4. موزه باستان شناسی جیرفت
موزه باستان‌شناسی جیرفت، گنجینه‌ای از تاریخ و هنر هفت هزار ساله است که در دل کویر کرمان می‌درخشد. این موزه با نمایش بیش از ۵۰۰ اثر نفیس از جمله مجسمه‌های مرمری، سفال‌های منقوش و اشیاء تزئینی، تصویری شگفت‌انگیز از تمدن پیشرفته جیرفت را به نمایش می‌گذارد. کنده‌کاری‌های پیچیده و نمادین این آثار، حکایت از دینی پویا و باورهای عمیق مردمان این سرزمین دارد. بازدید از این موزه، سفری است به اعماق تاریخ و فرصتی برای آشنایی با یکی از درخشان‌ترین تمدن‌های ایران باستان.
آدرس موزه باستان شناسی جیرفت
برای رفتن به موزه باستان شناسی جیرفت باید به استان کرمان، جیرفت، بلوار هلیل، پارک دلیری بروید.
5. شهر تاریخی دقیانوس
شهر تاریخی دقیانوس، واقع در دل کویر لوت و در نزدیکی جیرفت، یکی از مهم‌ترین کشفیات باستان‌شناسی ایران است. این شهر که قدمتی چند هزار ساله دارد، روزگاری مرکز تمدنی شکوفا و پر رونق بوده است. کاوش‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهند که دقیانوس شهری بزرگ و سازمان‌یافته با معماری پیچیده و آثار هنری ارزشمند بوده است.
وجود کاخ‌ها، معابد، بازارها و سیستم پیچیده آبرسانی، نشان از تمدن پیشرفته‌ای در این منطقه دارد. معماری شهر دقیانوس ترکیبی از سبک‌های معماری ایرانی و بین‌النهرینی است و استفاده از آجر، خشت و گچ در ساخت بناها، از ویژگی‌های بارز معماری این شهر است. کشف آثار ارزشمندی مانند سفال‌های منقوش، مجسمه‌های مفرغی و مهرهای استوانه‌ای، نشان از پیشرفت هنر و صنایع دستی در این تمدن دارد. شهر دقیانوس نه تنها از نظر تاریخی بلکه از نظر معماری نیز دارای اهمیت فراوانی است و به عنوان یکی از شاهکارهای معماری ایران باستان شناخته می‌شود.
با توجه به اهمیت تاریخی و فرهنگی شهر دقیانوس، حفاظت و نگهداری از این میراث ارزشمند از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. متأسفانه، عوامل طبیعی مانند سیل و بارندگی و همچنین عوامل انسانی مانند تخریب‌های غیرمجاز، این آثار تاریخی را تهدید می‌کنند. بنابراین، انجام اقدامات لازم برای حفاظت و مرمت این آثار و همچنین افزایش آگاهی عمومی نسبت به اهمیت این میراث فرهنگی، امری ضروری است. با حفاظت از شهر دقیانوس می‌توانیم به نسل‌های آینده فرصت دهیم تا با تمدن باشکوه نیاکان خود آشنا شوند و از آن بهره‌مند گردند.
آدرس شهر تاریخی دقیانوس
برای رفتن به شهر تاریخی دقیانوس باید به استان کرمان، جیرفت، ۳ کیلومتر از مرکز شهر جیرفت به سمت فاریاب، حاشیه غربی هلیل رود، شهر قدیم جیرفت بروید.
6. آتشکده آناهیتا کرمان (قلعه دختر)
قلعه دختر کرمان، یکی از قدیمی‌ترین و باشکوه‌ترین بناهای تاریخی ایران است که بر فراز تپه‌ای مشرف به شهر کرمان قرار دارد. این قلعه که قدمتی به اندازه تمدن مادها دارد، به عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز آیینی و مذهبی در گذشته محسوب می‌شده است. قلعه دختر که به آتشکده آناهیتا نیز معروف است، به دلیل موقعیت استراتژیک و معماری منحصر به فردش، از دیرباز مورد توجه بوده است.
مصالح اصلی به کار رفته در ساخت این قلعه، خشت خام و گل است که نشان از معماری اصیل ایرانی دارد. قلعه دختر دارای چندین طبقه و بخش‌های مختلفی مانند برج‌ها، اتاق‌ها و آب انبار بوده است. این قلعه نه تنها یک بنای دفاعی بوده، بلکه مرکز تجمع و انجام مراسم مذهبی نیز محسوب می‌شده است. با توجه به موقعیت جغرافیایی و معماری خاص این قلعه، می‌توان گفت که قلعه دختر نمادی از تمدن و فرهنگ غنی ایران باستان است.
آدرس آتشکده آناهیتا کرمان (قلعه دختر)
برای رفتن به آتشکده آناهیتا کرمان (قلعه دختر) باید به استان کرمان، شرق کرمان، خیابان انقلاب، کنار پارک انقلاب بروید.
7. قلعه اردشیر کرمان
قلعه اردشیر کرمان، شاهکاری از معماری دفاعی در دوران ساسانیان است که بر فراز تپه‌ای مشرف به شهر کرمان خودنمایی می‌کند. این قلعه که به دستور اردشیر بابکان ساخته شده، با مصالحی چون خشت خام و گل و به شیوه‌ای استادانه بنا شده است.
دیوارهای قطور، برج‌های دیده‌بانی و فضاهای داخلی متنوع، حکایت از کاربری نظامی و دفاعی این بنا دارد. با این حال، آثار هنری و تزئینات به جا مانده از این قلعه، نشان از جنبه‌های دیگر آن همچون برگزاری مراسم و جشن‌ها دارد. قلعه اردشیر کرمان نه تنها یک اثر تاریخی ارزشمند، بلکه نمادی از قدرت و شکوه ساسانیان در این منطقه است.
آدرس قلعه اردشیر کرمان
برای رفتن به قلعه اردشیر کرمان باید به استان کرمان، کرمان، جنوب شرقی شهر کرمان بروید.
8. گنبد جبلیه
گنبد جبلیه، بنایی تاریخی و اسرارآمیز در شرق کرمان است که با معماری منحصر به فرد و قدمتی مبهم، نظر هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند. این گنبد هشت ضلعی سنگی، با گنبدی دوپوش که متاسفانه قسمت بالایی آن تخریب شده، نمادی از معماری پیش از اسلام در ایران است. برخی آن را آتشکده‌ای زرتشتی و برخی دیگر مقبره‌ای تاریخی می‌دانند. این بنا که در سال ۱۳۱۶ به ثبت ملی رسیده، امروزه به موزه سنگ کرمان تبدیل شده و میزبان مجموعه‌ای ارزشمند از سنگ‌نوشته‌ها و کتیبه‌های تاریخی است.
معماری گنبد جبلیه با استفاده از مصالحی چون سنگ و گچ و بهره‌گیری از اصول مهندسی پیشرفته، نشان از دانش و مهارت بالای معماران آن دوره دارد. بازدید از این بنای تاریخی، سفری است به اعماق تاریخ و فرصتی برای آشنایی با یکی از شاهکارهای معماری ایران باستان.
آدرس گنبد جبلیه
برای رفتن به گنبد جبلیه باید به استان کرمان، شرق کرمان، خیابان شهدا بروید.
