بر اساس آماری که از سوی وزارت بهداشت منتشر شده، «بالغ‌بر ۵۶ درصد جمعیت بالای ۱۸ سال در ایران دارای شاخص توده بدنی بالای ۳۰ هستند و در این میان ۴/۵ درصد جمعیت کشور نیز دچار چاقی مفرط اند. ایران پس از آمریکا، عربستان، ترکیه، مصر و لیبی در رتبه ششم فهرست کشورهای چاق دنیا قرار دارد و این معضل از ۲۰ درصد در ۴۰ سال گذشته به ۷۰ درصد افزایش یافته است.»(۱) اما معضل اصلی در این حوزه، رشد غیراصولی مصرف داروهای لاغری است و اینکه شیوه‌های کاهش وزن به ابزاری برای کسب درآمد بدل شده است.
سال‌هاست در نگاه افرادی که از چاقی رنج می‌برند، رژیم غذایی و ورزش کردن، شیوه راحتی برای رسیدن به وزن ایده‌آل نیست. با گسترش فعالیت شبکه‌های اجتماعی و تبلیغات پرزرق‌وبرق کلینیک‌های لاغری، همه به‌دنبال آسان‌ترین و کوتاه‌ترین مسیر برای رسیدن به‌تناسب اندام هستند و استفاده از انواع داروهای گیاهی و شیمیایی به‌عنوان «بهترین و راحت‌ترین روش لاغری» تا بدانجا رواج یافته که امروزه علاوه بر داروخانه‌ها، عطاری‌ها و دستفروشان نیز به‌راحتی این داروها را عرضه می‌کنند.
به اعتقاد متخصصان، بیش از ۵۶ درصد جمعیت بالای ۱۸ سال کشور را افراد چاق یا دارای اضافه‌وزن تشکیل می‌دهند. که صحیح‌ترین راه ممکن برای کاهش وزن آنان مراجعه به متخصص تغذیه و دریافت رژیم غذایی درست همراه با برنامه‌ای منظم از فعالیت‌های بدنی روزمره است. گاهی متخصصان با در نظر گرفتن شرایط بدنی بیمار و برای گرفتن بهترین نتیجه در کنار رژیم غذایی و فعالیت بدنی قرص و دارو تجویز می‌کنند، اما این روز‌ها قرص‌های لاغری و چربی سوزی که در عطاری‌ها دست‌به‌دست می‌شوند مجوزی از وزارت بهداشت و سازمان غذا و دارو ندارند و در ترکیبات بسیاری از آن‌ها مت آمفتامین یا همان شیشه که به‌شدت اعتیادزاست یافت می‌شود.
بهروز راستگو از متخصصان تغذیه می‌گوید: «لاغری نیاز به گذر زمان و رژیم اصولی متناسب با بدن هر فرد دارد، ولی در سال‌های اخیر به رژیم غذایی توجه نمی‌شود و انواع و اقسام داروهای مضر در باشگاه‌های ورزشی، سالن‌های زیبایی و عطاری‌ها عرضه می‌شوند. هر ماده‌ای که بتواند در کوتاه‌مدت، تأثیری بر عملکرد بدن بگذارد، یعنی فیزیولوژی فرد را نشانه گرفته و آن را از حالت طبیعی خارج کرده است. فارغ از داروهایی که توسط پزشکان متخصص تجویز شده و دارای مجوز وزارت بهداشت است، هر داروی دیگری که بتواند موجب پیامد‌هایی مانند کاهش وزن شود، یعنی فیزیولوژی اختصاصی بدن فرد را از حالت طبیعی خارج نموده است؛ اتفاقی که به‌شدت آسیب‌زننده است و احتمالا بافت‌های مختلف بدن در برابر چنین موادی، واکنش‌های متفاوتی نشان می‌دهند؛ ازجمله ایست قلبی و بروز سرطان. برخی افراد تمایل به استفاده از داروهای شیمیایی ندارند و برای درمان هر مشکلی، از داروهای گیاهی استفاده می‌کنند، درحالی‌که این داروها نیز عارضه دارد و حتی می‌تواند عوارض جبران‌ناپذیری به دنبال داشته باشد. برخی از این داروها، ترکیباتی مانند آمفتامین دارند؛ ماده مخدری که باعث کاهش وزن می‌شود؛ درصورتی‌که این نوع چربی‌سوزی و کاهش اشتها، جزوی از عوارض منفی آن‌هاست نه خاصیت خوبی که بشود آن را دلیلی برای سلامتی و لاغری دانست.»
این متخصص تغذیه معتقد است: «قرص‌های لاغری در دنیا بسیار متفاوت هستند؛ برخی واقعا مؤثرند، برخی تأثیر کمی دارند و بعضی هم هستند که نه‌تنها فایده‌ای برای فرد چاق ندارند بلکه مشکلات جسمی او را دوچندان هم می‌کنند. کارکرد و عملکرد این قرص‌ها با یکدیگر تفاوت‌های بسیاری دارد. بعضی از قرص‌ها سوخت‌وساز را بالا می‌برند و بعضی دیگر جذب غذا می‌شوند یا حتی اشتها را کاهش می‌دهند. مصرف هرکدام از این قرص‌ها به شرایط جسمی هر فرد بستگی دارد. برای مثال فردی که ذاتا کم‌اشتهاست اما به دلیل کم‌تحرکی یا یک مشکل هورمونی به چاقی مبتلا شده نباید از قرص‌های کاهنده جذب چربی استفاده کند زیرا دچار کمبود ویتامین خواهد شد. تشخیص اینکه قرص‌ها چگونه، در چه زمان و با کدام رژیم غذایی مصرف شوند و چه افرادی کاندیدای مصرف این قرص‌ها هستند، فقط بر عهده متخصص تغذیه است. وقتی با جامعه‌‌ای با این درصد بالای چاقی مواجه هستیم، به‌تبع بازار گسترده‌ای از انواع و اقسام محصولات تبلیغاتی شکل می‌گیرد که لزوما همه آن‌ها ما را به هدفمان نمی‌رسانند. یادمان باشد وقتی مخاطبان یک محصول زیاد هستند شرکت‌ها بیشتر به سوددهی خودشان نگاه می‌کنند. به همین خاطر است که باید دقت کنیم از داروهایی استفاده کنیم که مجوز داشته باشند و اثرات لاغری که قرار است روی ما بگذارند به قیمت از دست دادن جان‌مان تمام نشود.»
راستگو می‌گوید: «برخی داروها سال‌ها توسط متخصصان برای بیماران تجویز می‌شد. داروهایی که کاهش اشتهای شدیدی را به همراه داشت. دریافت انرژی را کم می‌کرد و کاهش وزن به دنبال آن رخ می‌داد اما بعد از مدتی عوارضی چون اختلالات قلبی و عروقی در افرادی که از این داروها استفاده کردند مشاهده شد و بلافاصله از فهرست داروهای مجاز حذف شدند. بنابراین برای درمان چاقی با استفاده از دارو باید دو نکته اساسی را مدنظر داشت و آن اینکه اولا نباید به‌صورت خودسرانه از این داروها استفاده کرد، ثانیا «حتما» باید این داروها توسط پزشک و متخصص تغذیه برای بیمار تجویز شده باشد. دارو مانند کالاهای مصرفی دیگر نیست که فرد طبق سلیقه و علاقه‌اش آن را انتخاب کند. برای تشخیص داروهای مؤثر و مفید از داروهای غیر مؤثر و مضر یک‌راه بیشتر وجود ندارد و آن‌هم اینکه باور کنیم هر دارویی که در وسایل ارتباط‌جمعی تبلیغ می‌شود مضر و بدون مجوز قانونی است. جالب است بدانید در کل دنیا تبلیغ هر نوع دارو به‌جز داروهایی مثل استامینوفن که فرمول ساده و روشنی دارند، غیرمجاز و غیرقانونی است.»
قانون بقای چربی!
«برای کاهش چربی‌های بدن باید حوصله به خرج داد و صبوری کرد». راستگو دراین‌باره توضیح می‌دهد: «باتوجه به شیوع چاقی و اضافه‌وزن در کشور خیلی دور از ذهن نیست که افراد به دنبال کوتاه‌ترین راه برای لاغری باشند و آن‌هم استفاده از چربی سوزهاست. جز در موارد بسیار شدید که کار به عمل جراحی می‌کشد در سایر شرایط رکن اصلی کنترل، درمان و مدیریت چاقی همان رژیم غذایی و فعالیت منظم است. از طرفی به‌جز انرژی، چربی‌ها هم قانون بقا دارند. چربی نوعی ذخیره انرژی است که برای از بین بردن آن، طبق قانون معروف بقای جرم و انرژی باید آن را به انواع دیگر انرژی‌ها تبدیل کرد. درواقع چربی هم مانند انرژی برای تولید نیروی محرکه باید به شکل دیگری ظهور پیدا کند؛ مثلا با ورزش کردن و در پیش گرفتن رژیم غذایی درست، می‌توان ذخیره چربی را در بدن کم کرد بنابراین واژه چربی‌سوز اساسا صحیح نیست حتی برخی چربی‌سوزها حاوی مواد محرک عصبی مانند آمفتامین هستند و عوارض جانبی فراوانی مانند پریشانی افکار، تمایل به خودکشی، اختلالات دریچه قلب و مشکلات کبدی ایجاد می‌کنند.»
علاوه بر این‌ها متخصصان معتقدند، هرقدر وزن به‌سرعت کاهش یابد، با همان سرعت هم افزایش پیدا خواهد کرد به‌خصوص اینکه بسیاری از داروهای غیرمجاز به‌جای چربی‌سوزی میزان آب بدن را به‌سرعت کاهش می‌دهند و فرد با تصور اینکه دارو مؤثر بوده بازهم به استفاده از آن ادامه می‌دهد و اینجاست که عوارض، جبران‌ناپذیر خواهند شد.
فقط قرص کافی نیست
اینکه چطور می‌شود ما چاق می‌شویم، نه‌تنها برای خودمان بسیار مهم است بلکه یکی از سؤالات اساسی متخصصان تغذیه است. چاقی یا منشاء ژنتیک دارد که به‌سختی قابل درمان است یا اینکه براثر شیوه نادرست زندگی به وجود می‌آید. درمجموع اگر بیش از نیاز بدن کالری دریافت و فعالیت‌های بدنی را از زندگی حذف کنیم به‌طور قطع می‌توانیم میزبان خوبی برای چاقی باشیم. در چنین مواردی اکثر متخصصان کاهش کالری روزانه و فعالیت بیشتر را تجویز می‌کنند، چراکه مصرف تمام و کمال داروهای لاغری مجاز در خوش‌بینانه‌ترین حالت پنج تا ۱۰ درصد موفقیت به دنبال دارد و چنین کاهشی برای سلامت شخص کفایت نمی‌کند و لازم است شیوه زندگی و تغذیه نیز تغییر کند.
دکتر محمد هاشمی از دیگر متخصصان تغذیه معتقد است داروها دراین‌بین، اساسا نقش کمکی دارند. هیچ دارویی را سراغ نداریم که مصرف غذایی ما را محدود کند و کاهنده وزن ما به شکل معنی‌داری باشد یا سوخت‌وساز بدنمان را آنچنان بالا ببرد که به وزن دلخواه‌مان برسیم.
این متخصص عنوان می‌کند: «شاید زیاد این جمله به گوش‌تان خورده باشد که «این دارو تمام گیاهی است.» شاید تعداد قلیلی از این داروها منشاء کاملا گیاهی داشته باشند اما یادمان باشد بسیاری از سمومی که مرگ را برای انسان به ارمغان می‌آورند هم منشاء گیاهی دارند. اتفاقا در این صورت به‌ویژه در مورد داروهای بدون مجوز وزارت بهداشت، تشخیص سودمندی یا زیان آن بسیار مشکل‌تر می‌شود. خاطرم هست سال ۱۳۹۱ در پژوهشکده علوم غدد دانشگاه شهید بهشتی پژوهشی انجام شد که طی آن ۹ داروی لاغری که در شبکه‌های ماهواره‌ای و عطاری‌ها به‌شدت تبلیغ می‌شد، مورد بررسی و آزمایش قرار گرفت. آزمایشات نشان داد به‌رغم ادعای شرکت‌های سازنده، هیچ‌کدام از این داروها منشاء گیاهی نداشتند و حتی کارخانه معتبری هم مسئولیت ساخت آن‌ها را به عهده نگرفته بود. در این میان ۶ دارو، هورمون تیروئید با دز بسیار بالا داشتند که یکی از عوارض پرکاری تیروئید لاغری است.»
هاشمی بیان می‌کند: «طی سالیان اخیر وجود ترکیبات روان‌گردان ازجمله «آمفتامین»، «متامفتامین» و «متیلن دی اکسی» در بعضی از فرآورده‌های غیرمجاز لاغری گزارش شده است. غیرازاین موارد، وجود «فن فلرامین»، «افدرا» و کافئین در برخی محصولات لاغری نیز به اثبات رسیده است که عوارض نامطلوبی مانند خشکی دهان، لرزش دست، افزایش فشارخون، اختلالات خواب، کاهش اشتها، تپش قلب، آسیب کلیه و کبد، مشکلات قلبی و عروقی و مرگ در مصرف‌کنندگان را باعث شده است. برخی از تولیدکنندگان بدون مجوز، برای اثر بخشی بیشتر این محصولات به‌ظاهر گیاهی؛ از مواد و داروهای بدون مجوز در ترکیب این محصولات استفاده می‌کنند؛ ازآنجاکه مقدار این ترکیبات غیرمجاز از مندرجات روی بسته‌بندی قابل‌تشخیص نیست، مصرف‌کنندگان نسبت به عوارض جانبی و مشکلات سلامت ناشی از مصرف این کپسول‌های گیاهی بی‌اطلاع می‌مانند.»
او ادامه می‌دهد: «به دلیل نبود نظارت بر چگونگی تولید و فروش این محصولات به‌ظاهر طبیعی، که به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم در شبکه‌های مجازی به فروش می‌رسد، وجود مواد غیرمجاز در ترکیب این محصولات و همچنین نبود انجام آزمایش کنترل ایمنی و اثربخشی از طرف مراجع مربوطه، تهدید جدی برای سلامت مصرف‌کنندگان است. براساس اعلام سازمان بهداشت جهانی، بیشترین گروه دارویی مورد استفاده در فرمولاسیون مکمل‌های لاغری گیاهی تقلبی، شامل داروهای کاهش‌دهنده اشتها، ضد اضطراب و ضدافسردگی، ادرارآور و ملین است. «سیبوترامین» ازجمله موادی است که به‌طور غیرمجاز به ترکیبات گیاهی لاغری اضافه می‌شود. بیشترین عارضه آن، افزایش پیامدهای قلبی و عروقی و مرگ ناگهانی است. مطالعات نشان داده است که «سیبوترامین» با تغییرات روان و خلق‌وخو در مصرف‌کنندگان همراه است. به همین علت، این دارو از بازارهای کشورهای غربی و برخی از کشورهای آسیایی حذف شده است. همچنین ماده غیرمجاز دیگری ازجمله «فنل فتالئین» وجود دارد که دارویی ملین است. این دارو چندین سال است که به دلیل عوارض سرطان‌زایی از رده دارویی حذف شده است. وجود «فنل فتالئین» همراه با «سیبوترامین» در گذشته در چند فرمولاسیون لاغری گیاهی گزارش شده است.»
کاهش وزن بیش از چهار کیلوگرم در ماه خطرناک است
«تبلیغاتی که با ضمانت ۱۰۰ درصد به شما وعده کاهش وزن‌های عجیب‌وغریب در کوتاه‌ترین زمان ممکن و بدون داشتن هیچ رژیم غذایی و حتی فعالیت بدنی را می‌دهد یا در مقابل به شما ضمانت می‌دهند که در زمانی کوتاه، افزایش وزن چشمگیری داشته باشید؛ دروغ است.» این عبارت از تأکیدات دکتر مجید رجایی، مدیر نظارت بر امور دارویی دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد است که در گفت‌وگو با ایسنا می‌گوید: «در حالت طبیعی و ازنظر علمی چنین چیزی امکان‌پذیر نیست. در برخی از مراکز ازجمله عطاری‌ها، ترکیباتی دست‌ساز به‌صورت کپسول‌های چاقی و لاغری تحت عناوین مختلف توزیع می‌شود که در صورت مصرف، ممکن است در روزهای اول اثرات رضایت‌بخشی به مصرف‌کننده نشان دهد، غافل از اینکه در طولانی‌مدت عواقب بسیار زیانباری را به دنبال خواهند داشت. طبق آزمایشاتی که روی تعدادی از نمونه‌های دست‌ساز جمع‌آوری شده از مراکز متعددی انجام شده، ترکیبات مختلفی ازجمله ترکیبات روان گردان، کورتیکواستروئیدها با مقدار بالا و همچنین مواد مخدر مشاهده شده است.» رجایی ضمن بیان اینکه افراد برای چاق شدن به فروشندگان داروهای گیاهی مراجعه می‌کنند درحالی‌که اکثر پودرهای چاق‌کننده حاوی کورتن هستند، تصریح می‌کند: «وقتی کورتون به‌صورت طولانی‌مدت و بدون نظارت پزشک استفاده شود، باعث بروز فشارخون، افزایش قند خون، پوکی استخوان و سیاه شدن سر استخوان ران می‌شود. افرادی که به دنبال کاهش وزن در کوتاه‌مدت نیز هستند، دچار مشکلات جدی مانند بیماری‌های عصبی، بروز کبد چرب و سنگ کیسه‌ی صفرا خواهند شد.»
این مسئول با تأکید بر اینکه افراد برای لاغری و چاقی از مصرف دارو بدون تجویز پزشک جداً پرهیز کنند، عنوان می‌کند: «در مورد کاهش و افزایش وزن، معجزه‌ای در کار نیست و مهم‌ترین روش برای این موضوع اصلاح الگوی زندگی است که شامل استفاده از غذای سالم و تحرک بدنی کافی است. نکته حائز اهمیت این است که کاهش وزن بیش از چهار کیلوگرم در ماه یعنی بیش از یک کیلوگرم در هفته، می‌تواند باعث شکسته شدن عضلات بدن و از دست رفتن پروتئین‌های موجود در بدن شود. مردم برای لاغری و چاقی به دنبال راه میانبر نباشند و از کارشناسان تغذیه و متخصصان کمک بگیرند و به‌هیچ‌عنوان ترکیبات دست‌ساز ازجمله کپسول، قرص، شربت یا سایر اشکال دارویی که فاقد هرگونه علائم مشخص و مجوز از وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی است را استفاده نکنند.»
بهترین روش برای کاهش وزن، ورزش مداوم و رژیم غذایی سالم است
اگرچه سالم‌ترین روش برای کاهش وزن، رژیم و ورزش است اما بعضی‌اوقات اضافه‌وزن از حد معمول هم فراتر می‌رود، در این صورت باید زیرنظر پزشک متخصص دارو مصرف کرد و یا به جراحی‌های لاغری روی آورد، افسانه مهرو، مشاور و متخصص تغذیه بابیان این عبارت می‌گوید: «چاقی‌های مفرطی که انواع و اقسام بیماری‌ها را برای فرد به همراه دارد و با رژیم و ورزش درمان نشده را باید با کمک روش‌های دیگر درمان کرد. در برخی شرایط، اضافه‌وزن آن‌قدر بالاست و فرد موفق به کاهش وزن نشده که او را به بیماری‌های دیگری هم مبتلا کرده است.
برای همین است که در چنین شرایطی، متخصص وضعیت را ارزیابی و تنها راه چاره را مصرف دارو یا عمل‌های جراحی مانند بای‌پس و اسلیو معده می‌داند.» این مشاور تغذیه خاطرنشان می‌کند: «برای لاغری نباید به دنبال راه‌های اشتباه و پرضرر بود و به حرف دیگران که متخصص نیستند توجه کرد، چون بهترین روش برای کاهش وزن اصولی و پایدار، ورزش مداوم و رژیم غذایی سالم است.
حتی داروهای لاغری هم که در داروخانه‌ها موجود هستند فقط باید با تجویز پزشک و پس از انجام آزمایشات لازم توسط پزشک متخصص تغذیه توصیه شوند، چون گاهی عواملی مثل استرس، چاقی هورمونی، چاقی ارثی یا اختلال در بعضی غدد مثل تیروئید عامل اصلی ابتلا به اضافه‌وزن است و با درمان بیماری، مشکل اضافه‌وزن تا حد زیادی رفع خواهد شد.»
پی‌نوشت:
۱- منبع آمار، همشهری آنلاین