سيما پروانه گهر
همان صداها و تريبون‌هايي كه در نيمه دوم دهه 90 عليه برجام و سياست خارجي دولت وقت صحبت مي‌كرد حالا براي موضوع رفع فيلتر صدا بلند كرده‌اند. در حساس‌ترين تصميمات سال‌هاي اخير در حوزه‌هاي سياست خارجي مثل برجام تا موضوعات داخلي از قبيل حوزه حجاب و فيلترينگ همواره يك طرف ميدان نزاع ثابت وجود دارد. طيف پايداري و جليلي از صداو سيما تا مجلس و تريبون نماز جمعه.
اما سوال اصلي امروز اين است كه آيا وعده رفع فيلتر پزشكيان به سرنوشت برجام روحاني دچار مي‌شود؟ مخالفان رفع فيلترينگ دقيقا چه كساني هستند و چه مي‌گويند ؟
روزهاي حساس شوراي عالي فضاي مجازي
عمر دولت مسعود پزشكيان صد روزگي را هم پشت سر گذاشته اما هنوز خبري از در دسترس‌ترين وعده او يعني رفع فيلتر نيست. اين روزها جلسات شوراي عالي فضاي مجازي مباحث داغ و حساسي را پشت سر مي‌گذارد، اگرچه هنوز تصميم قطعي از اين مجراي قانوني درباره رفع فيلترينگ گرفته نشده اما هر روز هم اخبار مثبت مختلف و هم اخبار واكنش‌هاي منفي به احتمال رفع فيلترينگ شنيده مي‌شود. در ميانه اين روزهاي داغ در پاستور فشار بر شخص رييس دولت در خصوص موضوع رفع فيلترينگ به اندازه‌اي بود كه حتي پزشكيان را به يك توضيح براي افكار عمومي و رسانه‌ها يك عدد را بهانه و مبنا قرار داد تا به كساني كه او را زير ضرب براي عدم رفع فيلتر گرفته‌اند سخني بگويد. ماجرا از جايي شروع شد كه عزت‌الله ضرغامي، عضو شوراي عالي فضاي مجازي درخصوص جلسه شورا توضيحاتي ارائه داد و نوشت كه «ادامه بحث فيلترينگ در جلسه شوراي عالي فضاي مجازي به جلسه بعد موكول شد. وزير ارتباطات گفت، بالغ بر ۲۰ درصد كاربران از فيلترشكن استفاده مي‌كنند و گردش مالي آن هم به ۲۰ همت مي‌رسد.معتقدم بايد پاي‌مان را از روي فيبر برداريم!» قيد رقم 20 همت براي گردش مالي فيلترشكن موضوعي شد تا مسعود پزشكيان درباره اين موضوعات توضيحاتي بدهد و با دليل و برهان سعي در اقناع مخالفاني داشته باشد كه البته با اعداد و ارقام سخن نمي‌گويند. پزشكيان با بيان اينكه «طرح دولت براي رفع فيلترينگ به معناي رها كردن فضاي مجازي نيست، بلكه موجب توسعه و تقويت حكمراني و استفاده بهينه مردم از آن خواهد شد» گفت: «بناي دولت توسعه آموزش و توليد محتواهاي فرهنگي به ويژه براي نوجوانان و جوانان و نيز افزايش خدمات دولتي بر بستر شبكه‌هاي اجتماعي است كه منجر به استفاده بهينه از اينترنت خواهد شد.»
پزشكيان در جلسه هيات دولت هفته گذشته گفت كه «دولت به دنبال ايجاد نگاه مشترك با ديگر نهادهاي حاكميتي درباره رفع فيلترينگ است». او همچنين بر ضرورت تسريع در اجراي مصوبه جلسه شوراي عالي فضاي مجازي و تشكيل كارگروه ويژه به منظور بررسي ابعاد مختلف اين موضوع، رفع دغدغه‌ها و نگراني‌ها در اين زمينه و ارائه نتيجه به جلسه بعدي اين شورا براي تصميم‌گيري نهايي تأكيد كرد. با اين وجود اين اظهارات پزشكيان تاثيري در صداي مخالفان نداشت. تريبون نماز جمعه در هفته گذشته يادآور تريبون‌هاي نماز جمعه در دولت حسن روحاني بود؛ صداي انتقاد از دولت مستقر و رييس آن با چاشني تهديد.
تريبون نماز جمعه و خط و نشانبراي رفع فيلترينگ
سيدمحمدمهدي حسيني همداني در خطبه‌هاي نماز جمعه ۲۵ آبان ماه كرج، با انتقاد از كساني كه به دنبال رفع فيلترينگ هستند، گفت: دشمن براي فضاي مجازي خودش محدوديت مي‌گذارد اما براي ما چيز ديگري تجويز مي‌كند چون مي‌خواهد اميد، اعتماد و عزت ما را از بين ببرد. متأسفانه عده‌اي هم اين حرف‌ها را مي‌پذيرند. حال كه برخي تصميم‌گيران دلسوزي لازم را ندارند خودمان بايد مراقب فضاي مجازي باشيم.
او در خردادماه سال 1397 نيز با انتقاد از تلاش جرياني براي تصويب FATF، آن را چاهي مشابه برجام توضيف و تصريح كرده بود كه « ايران با تمام تحريم‌ها در عرصه‌هاي منطقه‌اي و نظامي بر دشمن چيره شده است ولي عده‌اي به دنبال سنجاق كردن هستند تا خسارت‌هاي FATF را برطرف كنند و اين معاهده خسارت براي كشور به دنبال خواهد داشت.
وي با بيان اينكه اين معاهده توسط دولت به مجلس ارائه شد و مجلس نيز تحت فشار قرار گرفت و كنوانسيون پالرمو با توجيه رييس مجلس تصويب شد و شوراي نگهبان اين طرح را تاكنون رد كرد، عنوان كرد: اجراي برنامه FATF براي امنيت ملي خسارت بسيار جبران‌ناپذير دارد و ورشكستگي كامل اقتصادي براي ايران ايجاد مي‌كند و اين معاهده چاه ديگري مثل برجام براي كشور است.
سيد احمد علم‌الهدي امام جمعه مشهد همچون هفته‌هاي گذشته انتقاد تند از دولت را محور خطبه‌هاي خود قرار داد و سوژه موضوع اين هفته را نيز مساله رفع فيلترينگ قرار داد و گفت: يكي از عواملي كه سبب مي‌شود جامعه امروز به عقب بازگردد، ترويج ولنگاري در فضاي مجازي و بعضي حركت‌هاي رسانه‌اي است كه در اختيار نسل جوان قرار دارد. وقتي فضاي مجازي آزاد شود و زمينه گسترش فساد در دسترس جوان قرار بگيرد يا با بي‌حجاب برخورد نشود و بي‌حجابي آزاد شود، ارتجاع از اين مسائل شروع مي‌شود و به نقطه‌اي مي‌رسد كه جامعه ما به جامعه قبل از انقلاب بازگردد.
تعداد دفعاتي كه علم‌الهدي درباره برجام مخالفت كرده است از شمارش خارج است. در يكي از آخرين نمونه‌هاي آن مربوط به سال جاري او با بيان اينكه در مواجهه با جنگ اقتصادي سه رويكرد و نظريه وجود دارد، ابراز كرد: «يكي اينكه با كدخدا بنشينيم و مشكلات‌مان را حل كنيم، مذاكره كنيم، قرارداد ببنديم و آنان از توطئه‌ها دست بردارند كه در دولت يازدهم و دوازدهم اين نقشه عملي شد و جز خسارت، ضرر و زيان چيزي نديديم.»
چهره ديگري كه روز جمعه گذشته در نماز جمعه عليه رفع فيلترينگ سخن گفت، سيد هاشم حسيني بوشهري خطيب نماز جمعه اين هفته قم بود.او هم رفع فيلترينگ را خيرخواهانه ندانست و گفت: اين روزها سخن از اين است كه براي تسهيل كار مردم بايد تغييراتي در فضاي مجازي ايجاد شود، اين نكته را خيرخواهانه مي‌گويم، كه ابتدا قانون حاكم بر فضاي مجازي را نظام‌مند كنيد و فضاي مجازي را از رها بودن دربياوريد و سپس اقدامات اصلاحي انجام بدهيد. كسي مانع كسب و كار مردم نيست اما با اين فضاي مجازي كه يك جنگ اعلام نشده عليه انقلاب، اسلام و مردم ما و محور مقاومت است به شكلي مناسب برخورد كنيد . انتقاد از فيلترينگ اما محدود به خطبه‌های نماز جمعه اين هفته نبود و در هفته‌هاي گذشته هم اين مساله مورد انتقاد ائمه جمعه قرار داشت.
حسيني همداني، امام جمعه كرج، در خطبه‌هاي نماز عبادي - سياسي (جمعه ۴ آبان ماه) در مصلاي بزرگ امام خميني (ره)، با تذكر اينكه مسوولان اقتصادي در سخنراني‌ها و افاضاتي كه دارند دشمن شادكن و خط‌دهنده سخن نگويند، گفت: «ما الان دچار معضلات اقتصادي و مساله تورم و گراني هستيم؛ بعد براي چاره كار، مسوول اقتصادي كشور مي‌گويد: «بايد از اينترنت رفع فيلترينگ شود تا كار درست شود»؛ اين حرف، سخيف و نشاني غلط دادن است.»
او نیز شهريور ماه سال جاري براي چندمين بار از برجام انتقاد كرد و گفت: «زماني در برابر يك كشور، گدايي محبت مي‌كرديم اما اكنون با عبور از برجام در جلسات بين‌المللي حاضر هستيم.»
حكيمي‌فر، امام جمعه دندي، نيز درخطبه‌هاي نماز جمعه (۴ آبان ماه)، در اظهاراتي بيان كرد: «جرياناتي با مستمسك قرار دادن شعار وفاق ملي، آن را ناظر به آدرس‌هاي غلطي نظير مذاكره با امريكا، تسليم به جاي مقاومت، كمرنگ كردن گفتمان مقاومت و قدرت عمق راهبردي ايران اسلامي در منطقه، موضوع فيلترينگ، گماردن افراد معلوم‌الحال در سمت‌هاي اجرايي مهم و حساس و چندين موضوع حاشيه‌اي و مندرس ديگر تفسير مي‌كنند. در حالي كه وفاق ملي بر موضوعات و مسائل اصلي و اساسي بر همه‌چيز مقدم است.»
ماموستا ملاعبدالرحمن مرادي، امام جمعه اهل سنت كرمانشاه هم در اظهاراتي كه در ۱۲ آبان ماه بيان كرده بود، گريزي به فضاي مجازي زده و گفته بود: «فضاي مجازي و شبكه‌هاي ماهواره‌اي تاثيرات بسيار منفي در مقوله حجاب در جامعه ما داشته است كه اين امر اگر مديريت نشود بسيار خطرناك خواهد بود.»
روزنامه كيهان هميشه در ميدان
روزنامه كيهان نيز مثل هميشه در صدر مخالفان رفع فيلتر قرار دارد. اين روزنامه در مطلبي با اشاره به شهادت سردار نيلفروشان و سيد حسن نصرالله نوشته است:«شنيده شده شوراي عالي فضاي مجازي رفع فيلتر برخي سكوهاي معاند را در دست بررسي دارد. نمي‌شود بخشي از نظام در برابر دشمن سرمايه‌هاي بي‌بديلي همچون نيلفروشان‌ها و زاهدي‌ها را فداي امنيت كشور كند اما بخش ديگر نظام براي سكوهاي اطلاعاتي دشمن فرش قرمز پهن نمايد. رفع فيلتر در اين شرايط بزرگ‌ترين اقدام عليه امنيت ملي است.»
اين نخستين بار نيست كه روزنامه كيهان در مخالفت با رفع فيلترينگ سخن مي‌گويد. كما اينكه در زمان مواجهه با برجام و چه در روزهاي پاياني دولت روحاني و در شرايط تلاش براي احيا برجام كيهان در صف نخست مخالفان قرار داشت.
وكيل و مسوول دغدغه‌مند در حوزه فضاي مجازي
در صف مخالفان رفع فيلترينگ و كساني كه براي دولت خط و نشان مي‌كشند مسوولان و البته نمايندگان مجلس حضور دارند. مصطفي ميرسليم، نماينده سابق مجلس و عضو مجمع تشخيص مصلحت نظام، وقتي موقعيت كاسبان فيلترينگ را در خطر مي‌بيند، از توييتري استفاده مي‌كند كه خود فيلتر است. اين نماينده سابق مجلس كه مثل خيلي ديگر از مسوولان كشور، دغدغه فيلترشكن ندارد و بدون دردسر وارد فضاي مجازي مي‌شود، در شبكه اجتماعي ايكس با كنايه از مخاطبان خود مي‌پرسد: رفع ممنوعيت از گوشي اپل، تسهيل واردات خودرو و رفع محدوديت از فضاي مجازي، چه پيامي براي عامه مردم و مشكلات روزمره معيشتي آنها دارد؟
رضا تقي پور، عضو حقيقي شوراي عالي فضاي مجازي كه از مخالفان رفع فيلترينگ است نيز براي دولت شرط گذاشته و گفته«آقاي رييس‌جمهور بارها اعلام كردندكه به كار كارشناسي اعتقاد دارند بر همين اساس به عنوان يك كارشناس معتقدم اگر دولت مي‌تواند محتواي ضداخلاقي كه در داخل اين سكوها منتشر مي‌شود، حذف يا مسدود كند و راه‌حل فني براي اين كار دارد، بيايد ارائه بدهد و فيلترينگ را بردارد.»
علي نهاوندي رييس مركز تحقيقات اسلامي مجلس شوراي اسلامي با اشاره به «ضعف‌هاي شوراي عالي فضاي مجازي» شبكه‌هاي اجتماعي و پلتفرم‌هاي خارجي را «زمينه ايجاد سلطه كفار بر مسلمانان» دانسته و تاكيد كرد كه اين نوع سلطه از نظر فقهي و شرعي حرام است.
رسانيوز هم در گزارشي انتقاداتي درباره رفع فيلترينگ بيان كرد. در اين گزارش ضمن تاكيد بر آسيب‌هاي شبكه‌هاي اجتماعي و پيشرفت دولت سيزدهم در شبكه ملي اطلاعات، خواهان كنترل كامل دولت پزشكيان بر فضاي مجازي شد.
مردان جليلي؛ مخالفت از برجام تا فيلترينگ
با مرور اظهارات چهره‌هاي مختلف در سال‌هاي اخير پيرامون سياست فيلترينگ به راحتي قابل درك است كه شبكه اطرافيان سعيد جليلي بزرگ‌ترين حاميان فيلترينگ و مهم‌ترين مخالفان رفع فيلتر هستند. اظهارات چهره نزديك به جليلي در ماه‌هاي اخير با اظهارات مخالف آنها در در نيمه دوم دهه 90 درباره برجام تشابه‌هاي زيادي دارد؛ ادبياتي از جنس هشدار درباره نفوذ غرب و البته فارغ از ميزان خساراتي كه موارد مورد مخالفت آنها تحميل مي‌كند .
علي خضريان، مشاور سعيد جليلي در ۶ مرداد ۱۴۰۰ كه طرح صيانت در مجلس تصويب شد در پاسخ به معين‌الدين سعيدي، نماينده چابهار كه گفته بود امروز روز خوبي براي مجلس نبود، تاكيد كرد: امروز روز مبارك و عيدي براي همه نمايندگان است و بايد به همه آنها تبريك گفت.
خضريان كه مشاور سعيد جليلي نامزد انتخابات رياست‌جمهوري بود، بارها براي تصويب طرح محدودسازي اينترنت كه به عنوان طرح صيانت شناخته مي‌شود تلاش كرده است. مثلا در اردوي جهاد اكبر اتحاديه انجمن‌هاي اسلامي دانشجويان مستقل از دانشجويان خواست از تصويب طرح صيانت حمايت كنند و خطاب به آنها گفت: دانشجويان نبايد نسبت به تصويب طرح صيانت از فضاي مجازي پا پس بكشند و نزديك به جريان‌هاي ليبرال و سرمايه‌داري شوند. او همچنين در پاسخ به ايرادهاي مركز پژوهش‌هاي مجلس نسبت به اين طرح در نامه‌اي به رياست اين مركز، ايراد‌ها به طرح صيانت را اقدامي وراي اختيارات قانوني و بدون پشتوانه علمي اين مركز دانسته است. تعداد صحبت‌هاي علي خضريان نيز در مخالفت با برجام از شمارش خارج است. او عموما هم به متن و محتواي برجام و هم به آنچه «توانايي تيم مذاكره‌كننده در تنظيم اين سند» مي‌خواند انتقاد دارد. او بارها عنوان كرده است كه عدم تسلط به متن برجام ايراد اصلي تيم مذاكره‌كننده بوده و همين مساله هم باعث شده است تا خطوط قرمز نظام در تدوين برجام لحاظ نشود.
چهره بعدي حميد رسايي است كه ديدگاه‌هاي فكري و سياسي نزديك به سعيد جليلي دارد و در مجلس به عنوان نماينده تهران حضور دارند. طبيعي است كه حضور او در مجلس مي‌تواند جدي‌ترين دست‌اندازهاي دولت پزشكيان براي روند قانونگذاري در حوزه رفع فيلتر باشد.
او علاوه بر اينكه پيش از اين خواستار برخوردقضايي با محمدجواد آذري‌جهرمي به خاطر وضعيت اينترنت شده بود، پس از اعلام خبر نظر وزير پيشنهادي ارتباطات در خصوص فيلترينگ، حميد رسايي نماينده مردم تهران، ري، شميرانات، اسلام شهر و پرديس با تاكيد بر فقدان راهكارهاي عملياتي در برنامه ستار هاشمي، وزير پيشنهادي ارتباطات و فناوري اطلاعات، به عنوان مخالف تصدي وي در مجلس حاضر شد و اظهارات عجيبي درخصوص فيلترينگ بيان كرد.
رسايي با رويكردي انتقاد برانگيز از نحوه و شيوه فيلترينگ گفت: «زماني كه عكس شهيد هنيه منتشر شد اما از سوي اينستاگرام پست حذف شد، وزير ارتباطات تركيه اينستاگرام را مسدود كرد و اينستاگرام مجبور شد شرايط تركيه را بپذيرد. اما سياست‌هاي ما پذيرفته نمي‌شود، چراكه در كشور ما سياست شترمرغي حاكم است؛ ما نه فيلتر مي‌كنيم و نه فيلتر نمي‌كنيم، اگر نمي‌توانيد كامل فيلتر كنيد، فيلتر را‌برداريد.» رسايي گرچه رد ظاهر با فيلترينگ مخالف است اما مساله رسايي و ديدگاه‌هاي او رفع فيلتر نيست بلكه او به دنبال ايده شبكه ملي ارتباطات و يك فيلترينگ كامل عمومي و نه به صورت گزينشي فعلي است. درباره مخالفت‌ها و رويكردهاي حميد رسايي نيز در قبال برجام نيز نيازي به توضيح خاصي نيست و او را مي‌توان در كنار جواد كريمي قدوسي و سيد محمود نبويان از شمايل‌هاي مجلس وقت در زمان دولت حسن روحاني در مخالفت با ظريف و برجام و رييس دولت وقت دانست.
اميرحسين ثابتي، مشاور سعيد جليلي، نامزد انتخابات رياست‌جمهوري در توييتي كه در تاريخ ۲۴ آذر ۱۴۰۲ منتشر شده، نوشت: فيلترينگ به شيوه كنوني مصداق كار نمايشي، كاريكاتوري و با نتيجه معكوس است. اگر قرار است پلتفرمي فيلتر شود، پس چرا مسوولان از توييتر و اينستاگرام استفاده مي‌كنند؟ و چرا فيلترشكن به راحتي در دسترس عموم است؟يا فيلتر نكنيد يا طوري فيلتر كنيد كه هيچ كس نتواند وارد شود؛ حتي مسوولان. جمهوري اسلامي هم فحش فيلتر كردن را مي‌خورد و هم خودش خدمات رفع فيلتر ارائه مي‌دهد! اينها تناقضاتي است كه بايد حل شود.
اميرحسين ثابتي و برنامه‌اش در ايام برجام و دوره بعد از خروج امريكا از اين توافق و تلاش براي احيای آن، يكي از اصلي‌ترين تريبون‌هاي صداوسيما براي مخالفت با برجام بود. برنامه‌هاي ثابتي، مهمانان برنامه‌هاي او و اظهارات و سخنراني‌هاي خودش نيز نشان از مخالفت تمام قد با اين توافق و انتقاد جدي به دولت وقت در اين باب داشت.
ثابتي در كسوت نمايندگي مجلس نيز تمام سعي خود را كرد تا با موضوع برجام در روز بررسي راي اعتماد به عباس عراقچي وزير پيشنهادي دولت مسعود پزشكيان را بر زمين بزند. تلاشي كه البته توفيقي نيافت.
سيد محمود نبويان ديگر چهره نزديك به سعيد جليلي است كه او نيز در كنار اميرحسين ثابتي و حميد رسايي از حاميان جدي و سرسخت فيلترينگ و در گفت‌وگويي با خبرگزاري مهر در سال 1400 با دفاع از قرارداد 25 ساله ايران و چين از مزاياي اين قرارداد گفته و تاكيد كرده بود: «در حال حاضر متأسفانه ما حاكميتي بر فضاي مجازي، موتورهاي جست‌وجوگر، پيام‌رسان‌هاي اجتماعي و پست الكترونيك نداريم و حاكميت آن از دست ما خارج شده است.» درباره مخالفت سيد محمود نبويان نيز همين بس او برجام را مايه عبرت براي آيندگان خوانده است.
در بين انصار فيلترينگ روح‌الله مومن نسب از جدي‌ترين چهره‌هاي مخالف رفع فيلتر است. مومن نسب حامي جليلي و فيلترينگ تمام عيار اينترنت در ايام انتخابات با باز نشر توييت چندي پيش خود درباره مشاركت در انتخابات و تاثير فضاي مجازي نوشت: نتيجه مطلوب غرب همزمان با مشاركت پايين هدف تسخير‌كنندگان اذهان از طريق اينترنت كثيف امريكايي است كه متأسفانه تا حدودي هم موفق بوده‌اند. يعني هم كاهش مشاركت هم توفيق غرب گدا‌هاي ايران.
او در روز بعد از اعلام نتايج نيز مساله فيلترشكن‌ها را به شكست جليلي گره زد و تویيتي نوشت كه «ما كشور را به فيلترشكن‌ها باختيم.»
آيا رفع فيلتر به سرنوشت برجام دچار مي‌شود؟
به رغم تشابه‌هاي زياد در جبهه مخالفان برجام و رفع فيلتر بعيد به نظر مي‌رسد سرنوشت برجام و رفع فيلتر يكي باشد. نخست اينكه مخالفان رفع فيلتر ابزاري در دست براي سنگ‌اندازي جدي در مقابل دولت وقت ندارند. دوم اينكه تصميم خروجي رفع فيلتر بايد در شوراي عالي فضاي مجازي گرفته شود. اخبار جديد مبني بر تشكيل كميته‌اي در اين رابطه در شوراي عالي فضاي مجازي نشان از جدي شدن موضوع دارد. از طرف ديگر مخالفان اين دو مهم در شرايط متفاوتي نسبت به موقعيت اجتماعي و بدنه حاميان هستند و حتي از جانب طيف‌هايي از اصولگرايان نيز با اقبال و استقبال مواجه نيستند. در ميانه همه اين مولفه‌ها نيز اين خود دولت است كه ميزان ايستادگي و پيگيري‌اش در اين باره است كه پاسخ نهايي درباره اين سرنوشت را رقم مي‌زند.