میراثی که عیلامیان برای هخامنشیان به جا گذاشته‌اند، قابل توجه است. هخامنشیان خود را وارثان فرهنگ آنها می‌دانستند. جبرئل نوکنده، باستان‌شناس و مدیر موزه ملی ایران می‌گوید: شاهان هخامنشی خود را از تبار عیلامی‌ها (انشان و شوشان) می‌دانستند؛ دوره‌ای که کمتر شناخته شده و کمتر درباره آن صحبت می‌شود؛ تمدنی که حدود ۲۸۰۰ سال بی‌وقفه در تاریخ فرهنگ ایران جایگاه دارد.
اطلاعات ما درباره تاریخ عیلام جسته و گریخته است؛ زیرا مدارک مکتوب از عیلام محدود بوده و آنچه موجود است هنوز کامل و دقیق رمزگشایی نشده است.
تمدن عیلام از ۳۵۰۰ سال پیش از میلاد تا ۶۴۵ قبل از میلاد به زیست خود ادامه داد و بسیار بر اقوام همسایه و تمدن‌های پس از خود، به‌ویژه هخامنشی‌ها و مشخصا در دوره کوروش بزرگ و داریوش اول تأثیر گذاشت.
دو محوطه عیلامی شوش (پایتخت فرودست یا دشتی) و محوطه انشان یا تل ملیان امروزی (پایتخت کوهستانی عیلامی‌ها) محوطه‌هایی هستند که بیشترین مدارک را در مورد عیلامیان در اختیار گذاشته‌اند. به جز شوش و انشان، اثر شاخص به جا مانده از عیلامی‌ها، زیگورات یا معبد چغازنبیل (در استان خوزستان) است که در فهرست میراث جهانی ثبت شده است.
از تمدن عیلام، اشیاء و آثار متعددی نیز به‌جا مانده است، که ذره‌ای ناچیز از این میراث عیلامیان اکنون در نمایشگاهی با عنوان «عیلام: سپیده‌دم تمدن ایران» در موزه تخت جمشید به نمایش درآمده است، که نخستین نمایشگاه مستقل از تمدن عیلام به شمار می‌آید و در آن حدود ۴۰ اثر کمتر دیده‌شده در تختگاه هخامنشی‌ها، موقت به نمایش گذاشته شده است. این آثار از موزه ملی ایران امانت گرفته شده است.
هدف از به نمایش گذاشتن این مجموعه کم‌نظیر نشان دادن پیشینه عیلامی هخامنشیان و پیوند شکوه دوره هخامنشی با فرهنگ غنی پیش از آن است.
«جام سیمین بانوی عیلامی»
از جمله آثار شاخص این نمایشگاه، «جام سیمین مرودشت» است، جامی با نقش برجسته و قلمکاری شده دو ایزدبانو. بر بدنه این جام نقره‌ای نقشی از الهه‌ای عیلامی با لباسی فاخر (که با نقش شرابه‌های آب یا آتش برگی‌شکل تزیین شده است) و سربند به حالت ایستاده نشان داده شده است. در طرف دیگر جام، نقش بانویی با همان لباس دیده می‌شود که سر بند و دستبند و گردنبندی متشکل از سه طوق به همراه دارد. بر لبه بالایی جام کتیبه‌ای به خط عیلامی است که توسط «والتر هینتس» ترجمه شده است:
«یاری کن، الهه یاری کن، من کوری ناهی تی هستم، اهداکننده آشامیدنی نذری برای پروردگار، ای بخشنده پاداش نیک و خیر و برکت، ای الهه مقدس نازل شو، لطف و مرحمت الهی‌ات پیوسته باید به برپادارنده معبد ارزانی شود، یاری کن تو این جام را که از سوی یک بنده برگزیده مقرب اهدا شده، برای وی روز به روز مقدس دار.»
برخی الهه ایستاده را «نروندی»، الهه پیروزی و الهه نشسته را «کوری ناهی تی» الهه اهداکننده آشامیدنی نذری می‌دانند.
گذشته از جنس نقره و فرم کلی جام، نقوش روی جام با موضوع اساطیری ـ مذهبی که به نوعی به آیین‌ها و مراسم دوره عیلام اشاره دارند نیز دارای اهمیت است. همین‌طور آرایش بانوان با سربند و نوع طراحی و دوخت لباس‌ها، طرح و بافت پارچه لباس‌ها، تزیینات سربند و تاج و آرایش موها از جمله نکات مورد توجه هستند.
جام مرودشت در یک و نیم کیلومتری شمال غربی صفه تخت جمشید (پارسه) در شهرستان مردشت، استان فارس در هنگام حفر قنات کشف شد. نبشته های این جام شش ماه پس از کشف توسط والتر هینتس بازخوانی شد. قدمت این جام نقره‌ای به عیلام قدیم، حدود ۲۱۰۰ پیش از میلاد برمی‌گردد. این جام در موزه ملی ایران نگهداری می‌شود.
«حلقه قدرت اَرجان»
حلقه قدرت ارجان از جمله آثاری است که کشف آن، باستان‌شناسان را شگفت‌زده کرد. حلقه زرین محوطه تاریخی اَرجان استان خوزستان کشف شد. تابستان سال ۱۳۶۱ بود که در جریان احداث سد شهدای مارون در شمال شهر بهبهان، آرامگاهی سنگچین پیدا می‌شود که بعدها در کاوش‌های باستان‌شناسان (فائق توحیدی و علی‌محمد خلیلیان)، تابوتی از جنس مفرغ یافته می‌شود که درون آن اسکلتی به همراه خنجر، پایه آتشدان، تنگ، ساغر و سینی، ظروف برنزی و زرین و یک حلقه طلایی با شکلی نامتعارف بود. روی این حلقه کتیبه‌ای به خط میخی عیلامی وجود دارد. خط‌شناس‌ها از روی این خطوط، نام «کیدین هوتران پسر کورولوش»، یکی از حاکمان عیلام را تشخیص داده‌اند.
وزن این حلقه ۲۷۳ گرم و ارتفاع آن حدود ۱۷ سانتی‌متر است، که کاربرد آن هنوز شناسایی نشده است. این حلقه دارای دسته استوانه‌ای هلالی‌شکل توخالی با شیارهایی روی آن است که دو انتهای آن به دو صفحه بیضی‌شکل ختم می‌شود. قسمت داخلی این صفحه‌ها به‌طور قرینه با نقش دو شیر بالدار که دو طرف گیاهی یا درختی مقدس ایستاده‌اند و پنجه بر پنجه یکدیگر گذاشته غرش می‌کنند. دورتادور آنها نقشی گیس‌باف دیده می‌شود و زیر پای شیرها سه ردیف نقش به صورت طاق هلالی‌شکل کنده شده است.
این حلقه طلایی متعلق به حدود هزاره دوم پیش از میلاد است که محل نگهداری آن، موزه ملی است و اکنون امانت به موزه تخت جمشید سپرده شده است.
«لوح سیمین داریوش»
شیء دیگری که از مجموعه عیلامی‌ها به نمایش درآمده است، لوح سیمین است که به دوره داریوش یکم (۵۲۲-۴۸۶ پ. م.) تعلق دارد.
اما این لوح چگونه و از کجا پیدا شده است؟ در سال ۱۳۱۳ خورشیدی، در پی کاوش‌های تخت جمشید به سرپرستی ارنست هرتسفلد، در زمان غیاب او و با تلاش فردریک کرفتر، چهار لوح زرین و سیمین از دوره داریوش بزرگ در عمق سه متری در ضلع شمال شرقی و جنوب شرقی تالار بزرگ آپادانا کشف شد. کرفتر با دو جعبه سنگی درپوش‌دار به ابعاد ۴۵ در ۴۵ در ۱۵ سانتی‌متر مواجه شد که به عنوان صندوق محافظ دو لوح زرین و دو لوح سیمین هخامنشی ساخته شده بودند.
روی این الواح، که هر یک ۳۳ در ۳۳ سانتی‌متر و با قطری در حدود ۱۵ میلی‌متر هستند، کتیبه‌ای سه زبانه به خط میخی پارسی باستان (۱۰ سطر)، عیلامی (۷ سطر) و بابلی (۸ سطر) حک شده که متنی یکسان دارند. متن کتیبه به این شرح است: «داریوش شاه بزرگ، شاه شاهان، شاه کشورها، پسر ویشتاسپه، از ریشه هخامنشی، داریوش شاه گوید: این است کشوری که من دارم. از جایگاه سکاهایی که آن سوی سغدند تا برسد به حبشه، از هندوستان تا برسد به لودیه، که آن را اهورامزدا، مُهست (بزرگترین) خدایان، به من بخشیده‌است. اهورامزدا مرا و این خاندان شاهی‌ام را بپاید.»
محل اصلی نگهداری لوح سیمین، موزه ملی ایران است که به مدت یک ماه برای نمایش موقت به موزه تخت جمشید به امانت سپرده شده است.
مُهر استوانه‌ای ۵۰۰۰ ساله
مُهر استوانه‌ای که خاستگاه آن شهر شاهی شوش بوده و به دوره آغاز عیلام ( ۳۰۰۰-۲۸۰۰ پیش از میلاد) تعلق دارد، اثر فاخر دیگر مجموعه به نمایش درآمده در موزه تخت جمشید است.
مهری از جنس مرمر خاکستری که در پی کاوش‌هایی که در شوش (آکروپل و شهرشاهی) انجام شد، به دست آمد. در آن کاوش‌ها سه دوره فرهنگی سه، چهار و پنج در ترتیب توالی این محوطه مشخص گشده است. دوره سه آغاز یک دوره جدید فرهنگی در منطقه محسوب می‌شد که برای نخستین بار لوحه‌های آغاز عیلامی در حجم نسبتاً انبوه یافت شده‌اند که نشانگر رواج تدریجی شیوه‌های نوشتاری در ساختار اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی منطقه است. شاخص دوره آغاز عیلامی پیدایش گل نبشته و مهرهای استوانه‌ای است، مهرهای استوانه‌ای که با صحنه‌پردازی‌های موضوعی تنوع بسیار زیادی داشته‌اند.
در نخستین کاوش‌های این منطقه بیش از ۱۴۰۰ لوح گلی به خط آغاز عیلامی و همچنین مهرهای استوانه‌ای شاخص و اشیاء زینتی به دست آمد. مهر یه نمایش گذاشته شده در موزه تخت جمشید نیز از نوع مهرهای آغاز عیلامی است و نقوش روی آن نشاندهندۀ یک جفت شیر با سرهای به عقب برگشۀ متقارن است. در بین دم‌های پیچ‌خورده و برافراشتۀ شیرها، سه پله به همراه یک گیاه (احتمالا نخل) دیده می‌شود. تنۀ درخت در بالا دو شاخه شده و در پائین آن در دو طرف دو ساقه با انتهای مخروطی شکل دیده می‌شود. پشم و عضلات شیرها به روش آغاز عیلامی به وسیلۀ خطوط کوچک و خطوط عمیق‌تر کنده‌کاری شده و به خوبی به نمایش درآمده است. در بالای پنجه‌های کشیده و بالا گرفتۀ هر شیر در زمینۀ بالای تصویر طرح محو یک حیوان شاخدار (بزکوهی) نقش شده است. بین پاهای جلویی این شیرها یک منظره (کوه) در چهار ردیف به صورت کوهِ تپه مانندی دیده می‌شود که بر روی قله آن یک بزکوهی با سر به عقب برگشته، نشسته است. در زیر بدن شیرها در سمت چپ یک گیاه، در سمت راست یک صلیب که از چهار مثلث ساخته شده (چلیپا) مشاهده می‌شود.
«الهه ماهی»
پیکرک الهه ماهی که از جوبجی رامهرمز در استان خوزستان به‌دست آمده، اثر دیگر این مجموعه کم‌نظیر است. این پیکرک در جریان حفاری‌های کارگران شرکت آب و فاضلاب در منطقه‌ای در ۶ کیلومتری شرق رامهرمز استان خوزستان به همراه تابوت‌هایی با آثاری ارزشمند به دست آمد.
پژوهش‌های آرمان شیشه‌گر، باستان‌شناس ایرانی نشان می‌دهد که پیکرک الهه ماهی به ظروف آیینی متصل بود. قدمت این شیء حدود قرن هفدهم و هجدهم قبل از میلاد تخمین زده شده است. این گنیجنه ارزشمند عیلامی پس از کشف به موزه ملی ایران منتقل شده و در همانجا نگهداری می‌شود.
مشابه پیکرک الهه ماهی، در موزه بریتانیا نگهداری می‌شود که اوایل دهه ۱۹۵۰ میلادی از یک مجموعه‌دار (Mr.Jeacock) خریداری شده بود. ابتدا گفته شده بود این شیء از شوش به دست آمده است اما در سال 1957 به موزه بریتانیا گفته شد این شیء از یک حفاری غیرمجاز در ایران به دست آمده و از سوی یکی از رؤسای قبایل بختیاری به آقای جکوک هدیه داده شده است.
نمایشگاه «عیلام: سپیده‌دم تمدن ایران» مجموعه‌ای از ۴۰ شیء زرین، سیمین و سفالین کمتر دیده شده از دوره عیلام است که از محوطه‌های کلیدی و مهم باستانی شوش (شهر شاهی)، چغازنبیل، چغامیش، تل ملیان، اریسمان، سیلک، ژالیان، مرودشت، ارجان، جوبجی و تخت جمشید به دست آمده‌اند.
قدمت این آثار به دوره آغاز عیلامی (۳۳۰۰ ـ ۲۷۰۰ پیش از میلاد)، دوره عیلام قدیم (۲۴۰۰ ـ ۱۷۰۰ پیش از میلاد)، دوره عیلام میانه (۱۵۰۰ ـ ۱۰۰۰ پیش از میلاد) دوره عیلام نو (۷۴۰ ـ ۵۵۰ پیش از میلاد) و دوره هخامنشی (داریوش یکم ۵۲۲ ـ ۴۸۶ پیش ازمیلاد) می‌رسد.
نمایشگاه «عیلام: سپیده دم تمدن ایران» از ۱۷ آبان‌ماه در موزه تخت جمشید به نمایش گذاشته شده و تا ۱۷ آذرماه برپا خواهد بود.
آثار دیگری از این مجموعه کم‌نظیر
منبع: ایسنا