پس از هخامنشیان نخستین حکومت آریایی‌تبار که یونانیان را مغلوب کردند، اشکانیان بودند. همان‌هایی که آثار شگفت‌انگیزی از خود در سیستان و بلوچستان برجای گذاشتند.
به گزارش راهنماتو، یکی از مقدس‌ترین سرزمین‌ها در ایران زمین از گذشته‌های دور و حتی در اساطیر ایرانی، سیستان و بلوچستان است. سیستان همان جایی است که رستم در آن متولد شد. همان جایی که سوشیانت، منجی زرتشتیان، از هامونش برخاست تا به وقت بازگشتش جهان را از تاریکی و شر نجات دهد.
از کوه‌های مریخی سیستان و غارهای افسانه‌ای آن گرفته تا یکی از قدیمی‌ترین شهرهای ایران زمین که در آتش سوخت و از خاکستر خود برخاست، حالا برای ما مکان‌هایی اسطوره‌ای هستند که وقتی تاریخ ایران را مرور می‌کنیم یا همراه افسانه‌هایش در شاهنامه غرق می‌شویم بدون شک دوست داریم یکبار از نزدیک آن را ببینیم.
نکته این است که اشکانیان نیز سیستان را مقدس می‌دانستند و مهم‌ترین آثار هنری و معماری خود را در کنار هامون و کوه خواجه برجای گذاشتند. جایی که قلعه سام و قلعه رستم در آن نهاده شده و قصه‌های فراوانی برای گفتن دارد.
اما، ما در این مطلب تنها به آثارباستانی برجای مانده از دوران اشکانیان در سیستان و بلوچستان بسنده نمی‌کنیم، بلکه زیباترین آثار آن را معرفی خواهیم کرد تا اهمیت و ارزش این سرزمین زیبا در طول تاریخ ایران مشخص شود.
اشکانیان چه کسانی بودند؟
شاید بد نباشد پیش از معرفی آثار باستانی سیستان و بلوچستان، غرق در تاریخ، با اشکانیان همراه و مختصرا با هنر آنان آشنا شویم. اشکانیان حدود ۲۵۰ قبل از میلاد بر سلوکیان چیره شدند و تا ۲۳۰ پس از میلاد بر ایران زمین حکومت کردند.
اشکانیان که اغلب آنان را پارت‌ها می‌خوانند، قومی چادرنشین، جنگجو و خبره در سوارکاری بودند که این سبک زندگی بر هنر آنان تاثیر شگرفی گذاشت.( واژه پارت ریشه در «پرسوه» دارد که به معنای جنگجوست) نخستین فردی که از پارت‌ها برخاست تا به جنگ یونانیان برود، دو برادر با نام‌های ارشک اول و تیرداد اول بودند.
هنر اشکانیان
ابتدا هنر پارت‌ها تحت تاثیر یونیان قرار گرفت؛ آنان از فضاسازی‌های سه‌بعدی، حالات و حرکات آمیخته با تقارن و تعادل و جامه‌پردازی دقیق بهره می‌گرفتند که تا حدودی از هنر هخامنشیان دور بود. اما، وقتی سلوکیان به طور کامل از ایران خارج شدند، سنت‌های هنری ایران زمین زنده شد.
جالب این است که برجسته‌ترین دستاوردی که در تاریخ هنر ایران از اشکانیان برجای مانده است در عرصه شهرسازی و معماری دیده می‌شود که بخشی از آن در مرزهای ایران امروزی و بخشی دیگر خارج از این مرز است.
به عنوان مثال شهر نسا که به دست اشکانیان ساخته شد در ترکمنستان قرار دارد و شهر تیسفون در عراق امروزی است. اما، شهرهایی مثل کوه خواجه، شهر صددروازه که به هیکاتوم پولیس شهرت داشت (واژه‌ای یونانی) و شهر راگای در ری (جنوب تهران) در ایران هستند.
بعلاوه، پلان دایره‌ای شهرهای ایران از دوره اشکانیان شروع شده است که کاملا منطبق بر سبک زندگی چادرنشینی آن‌ها است. از آن مهم‌تر در این دوره بود که ایوان طاق‌دار و قراردادن گنبد بر یک فضای مکعبی شکل که بعدها به چهارطاقی معروف شد شکل گرفت و در دوره ساسانیان این شیوه معماری تکمیل شد.
اشکانیان علاوه بر شهرسازی در نقاشی و نقش‌برجسته‌سازی نیز ماهر بودند. زیباترین نقاشی دیواری‌های برجای مانده از آن‌ها در کوه خواجه سیستان و دورااوروپوس در مرز سوریه و عراق دیده می‌شود. از زیباترین نقش‌برجسته‌های برجای مانده از آنان نیز می‌توانیم به «خونگ اژدر» در ایذه و «تنگ بتان» در شیمبار اشاره کنیم.
سیستان و بلوچستان آمیخته با اسطوره و تاریخ
در سپیده دم آفرینش، زمانی که اهورامزدا قلم آفرینش را بر لوح هستی می‌کشید، یازدهمین سرزمینی که از دل خاک برون جست، سیستان بود. سرزمینی که در دل خود اسطوره‌ها و حماسه‌هایی جاودان را می‌پروراند. زادگاه رستم دستان، پهلوان نامدار شاهنامه، و گرشاسب، نواده کیومرث، این سرزمین را به مهد اساطیر ایران بدل کرده بود.
نام سیستان از قوم آریایی سکا گرفته شده است که در مطلب سفر به سرزمین سکاها به آنان پرداخته‌ایم. سکاها با آمدن خود، نام زرنج کهن را به سکستان تغییر دادند و نامی جاودان بر پیشانی این سرزمین نهادند. سیستان را همچنین نیمروز می‌نامیدند و بنای بیشتر شهرهای آن را به پهلوانان اسطوره‌ای چون زال، سام و رستم نسبت می‌دادند.
سیستان در دوران باستان جزو قلمرو ساسانیان بود و پس از اسلام، یعقوب لیث صفاری نخستین فرمانروای ایرانی آن شد. پس از او، سامانیان، غزنویان و سلجوقیان نیز بر این سرزمین فرمان راندند.
در دل سیستان، کوه خواجه، کوهی ابدی و مقدس برای زرتشتیان، به آسمان می‌نگرد. بر دامن این کوه، آثاری از دوران اشکانیان و ساسانیان حکایت از تاریخ پرفراز و نشیب این سرزمین دارد.
در جنوب سیستان، سرزمین مکران یا گدروزیای باستان گسترده شده است. سرزمینی باتلاقی که در فرهنگ سانسکریت، آریانا یا سرزمین باتلاق‌ها نامیده می‌شد. مکران در زمان خلافت خلیفه دوم به دست اعراب فتح شد، اما مردم این سرزمین همواره در برابر بیگانگان مقاومت کردند. در دوران دیلمیان و سلجوقیان نیز مکران جزئی از قلمرو آن‌ها بود.
سیستان و بلوچستان، سرزمینی است که در دل خود هزاران سال تاریخ را جای داده است. از دوران اسطوره‌ای تا عصر اشکانیان، این سرزمین شاهد تولد و مرگ تمدن‌ها بوده است. اسطوره‌ها و حماسه‌های این سرزمین، همچون نگین‌هایی درخشان بر تارک تاریخ ایران می‌درخشند.
زیباترین آثار باستانی سیستان و بلوچستان
حال که مختصر نگاهی به تاریخ سیستان و بلوچستان و هنر اشکانیان داشتیم به این شهر پر رمزوراز بازمی‌گردیم و آثار باستانی موجود در آن را در دوره‌های مختلف تاریخی و پیشاتاریخی معرفی می‌کنیم.
۱. شهر سوخته
در اعماق تاریخ، شهری افسانه‌ای از خاک سر برآورد، شهری که نامش چون رازی پنهان در دل کویر می‌ماند: شهر سوخته. در دشتی که زمانی سرسبز و خرم بود، تمدنی شکوفا گشت و آثاری از دانش، هنر و صلح را بر جای گذاشت. شهر سوخته، جایی که چرخهای زمان بر روی آن آهسته می‌چرخید و مردمانش با ستارگان هم‌نفس بودند، گنجینه‌ای از اسرار را در دل خود نهفته داشت.
وقتی در مورد شهر سوخته حرف می‌زنیم در واقع تمدن دیرینه ایران زمین را تصویر کرده‌ایم. شاید به این دلیل که این شهر برجسته‌ترین مرکز فرهنگی و هنری شرق ایران در عصر مفرغ بوده است. در این شهر باستانی، جراحان ماهری با دستانی ظریف، نخستین عمل جراحی مغز تاریخ را انجام دادند و هنرمندان چیره‌دست، نقش‌هایی بر روی جام‌ها خلق کردند که داستان زندگی را روایت می‌کرد.
در میان کوچه‌های خشتی، صدای سازندگان سفال و آهنگران به گوش می‌رسید و بازارها مملو از کالاهای رنگارنگ بود. شهر سوخته، شهری بود که در آن علم و هنر در هم آمیخته بودند و مردمانش با همزیستی مسالمت‌آمیز، تمدنی درخشان را بنا نهادند.
تنبوشه (سیستم آبی)
اما سرنوشت، چرخهای بی‌رحم است. تغییرات اقلیمی و گذر زمان، بر این شهر نیز سایه افکند و آن را به خرابه‌ای تبدیل کرد. با این حال، شهر سوخته همچنان زنده است و اسرار آن همچنان منتظرند تا توسط باستان‌شناسان و تاریخ‌دانان کشف شوند. این شهر باستانی، میراثی گران‌بها برای بشریت است و یادآور تمدن‌هایی است که زمانی در این سرزمین می‌درخشیدند.
یکی از جالب‌ترین آثاری که از این شهر اسطوره‌ای برجای مانده مهرهای مالکیت مخصوص به زنان است که نشان از اهمیت آنان داشته. اما، ما هرگز متوجه نشدیم که نام واقعی شهر سوخته چه بود و هرگز نفهمیدیم که این شهر دقیقا چرا سوخت، چند بار سوخت و چه اتفاقاتی در آن افتاد!
آدرس شهر سوخته
برای رفتن به شهر سوخته باید به استان سیستان و بلوچستان، شهرستان هامون، بخش مرکزی، دهستان لوتک، هشت کیلومتری جنوب شهر جدید رامشار بروید.
۲. تپه طالب خان زابل
تپه طالب خان، یکی از گنجینه‌های تاریخی زابل، در حاشیه جاده زابل به زاهدان واقع شده است. این تپه باستانی که با ارتفاع هشت متر بر فراز دشت گسترده شده، به عنوان یکی از تپه‌های اقماری شهر سوخته شناخته می‌شود. کاوش‌های باستان‌شناسی در این محوطه، گنجینه‌ای از آثار تاریخی از جمله سفالینه‌ها، ابزارهای سنگی و مجسمه‌های کوچک را به دست داده است که قدمت آن‌ها به دوران شهر سوخته بازمی‌گردد.
همچنین، بقایای معماری مانند اتاق‌ها، تنورها و اجاق‌هایی که در دل این تپه کشف شده‌اند، نشان از زندگی پر رونق مردمانی در گذشته‌های دور در این منطقه دارد. تپه طالب خان، با این همه کشفیات ارزشمند، پنجره‌ای رو به تاریخ کهن سیستان و بلوچستان گشوده است.
آدرس تپه طالب خان زابل
برای رفتن به تپه طالب خان زابل باید به استان سیستان و بلوچستان، ۷۰ کیلومتری زابل بروید.
۳. گورستان جن تیس
در دل کویر، جایی که بادها قصه‌های هزاران ساله را زمزمه می‌کنند، تقریبا ۲۵۰۰ سال پیش، روستایی باستانی به نام تیس آرمیده است. در این روستا، گورستانی مرموز وجود دارد که اهالی آن را "جن سنط" یا گورستان جن می‌نامند. سنگ‌قبرهای عظیم و شیوه‌ی عجیب دفن مردگان در دل سنگ، این مکان را به رازی بزرگ تبدیل کرده است.
طبق افسانه‌ها، این گورستان محل آرامگاه جن‌هاست و در شب‌های تاریک، ناله‌هایشان بر فراز تپه‌ها طنین‌انداز می‌شود. هر کس جسارت کند و به این مکان قدم بگذارد، نفرین جن‌ها او را فرا خواهد گرفت. اما آیا این همه حقیقت دارد؟ یا شاید هم این افسانه‌ها برای دور نگه داشتن مردم از این مکان ساخته شده‌اند؟
برخی می‌گویند این قبرها، محل جمع‌آوری آب بوده و یا برای در امان ماندن مردگان از دست حیوانات حفر شده‌اند. اما هنوز هم راز این گورستان حل نشده باقی مانده است. سنگ‌قبرهای بزرگ، شیوه‌ی عجیب دفن و افسانه‌های محلی، همگی بر جذابیت این مکان افزوده‌اند و آن را به یکی از مقاصد محبوب ماجراجویان و علاقه‌مندان به اسرار تبدیل کرده‌اند.
آدرس گورستان جن تیس
برای رفتن به گورستان جن تیس باید به استان سیستان و بلوچستان، شهرستان چابهار، روستای تیس بروید.
۴. کوه خواجه
مهم‌ترین اثر هنری پارت‌ها، نقطه اتصال شهرنشینی و استقرار فرهنگی با پلان دایره‌ای کوه خواجه است که در کنار دریاچه اسطوره‌ای هامون ساخته شده است. این شهر از زمان هخامنشیان پی‌ریزی شد، در دوره اشکانیان کامل شد و در دوره ساسانیان مورد استفاده قرار می‌گرفت.
کوه خواجه، نگینی درخشان در دل کویر، با تاریخچه‌ای غنی و معماری شگفت‌انگیز، یکی از مهم‌ترین مقاصد تاریخی ایران است. این کوه که زمانی جزیره‌ای در دل دریاچه هامون بوده، امروزه با آثار باستانی باشکوهش، حکایت از تمدن‌های کهن دارد. قلعه کافرون با دیوارهای بلند و اتاق‌های تزیین شده، و کک کهزاد با نمایی باشکوه، از جمله این آثارند. نقاشی‌های دیواری با الهام از اساطیر و ادیان مختلف، حکایت از اهمیت این مکان در باورهای مردم دارد. کوه خواجه نه تنها یک اثر تاریخی، بلکه مکانی مقدس برای زرتشتیان، مسیحیان و مسلمانان نیز محسوب می‌شود.
برای رسیدن به کوه خواجه، باید از میان کویر عبور کرد و به شهری رسید که زمانی مرکز تمدن‌های بزرگ بوده است. اینجا، جایی است که تاریخ و اسطوره در هم آمیخته‌اند و هر گوشه از آن، داستانی برای گفتن دارد. با قدم زدن در میان ویرانه‌های این قلعه‌ها و تماشای نقاشی‌های دیواری، می‌توان به گذشته سفر کرد و عظمت تمدن‌های باستانی ایران را لمس کرد.
آدرس کوه خواجه
برای رفتن به کوه خواجه باید به استان سیستان و بلوچستان، حدود ۳۰ کیلومتری جنوب غربی زابل بروید.
۵. قلعه رستم (در کوه خواجه)
چه کسی هست که رستم را نشناسد؟ حتی اگر تاکنون شاهنامه را ورق نزده باشید بارها نام این پهلوان ایرانی را شنیده‌اید که نامش با اسطوره گره خورده است.
در دشت وسیع سیستان، جایی که بادهای ۱۲۰ روزه بر شن‌ها می‌وزند، قلعه‌ای ستبر و تاریخی به نام رستم، همچون نگینی بر تپه‌ها می‌درخشد. این قلعه که به نام پهلوان اسطوره‌ای ایران، رستم نامگذاری شده، حکایت از تاریخ پرفراز و نشیب این سرزمین دارد. بنایی عظیم با دیوارهای خشتی و برج‌هایی بلند که در دل خود قصه‌های بسیاری را نهفته است.
معماری این قلعه، شاهکاری از هنر و مهندسی ایرانی است. خندق عمیق اطراف قلعه، برج‌های نگهبانی استوار و اتاق‌های متعدد، همه و همه نشان از دقتی بی‌نظیر در ساخت این بنا دارند. مصالح بومی مانند خشت و گل، به همراه طرحی هوشمندانه، قلعه رستم را به دژ مستحکمی تبدیل کرده بود که در برابر هجوم دشمنان مقاومت می‌کرد. در دل این قلعه، اتاق‌هایی با تزیینات گچی و پنجره‌های مشبک وجود دارد که روزگاری محل زندگی و فرمانروایی حکام بوده است.
اما این قلعه تنها یک بنای تاریخی نیست. قلعه رستم، پلی است به سوی گذشته‌ای دور و افسانه‌ای. در این مکان، می‌توان رد پای تمدن‌های باستانی را دید و به عظمت و شکوه ایران باستان پی برد. با قدم زدن در میان ویرانه‌های این قلعه، می‌توان تصور کرد که در هزاران سال پیش، چه اتفاقاتی در این مکان رخ داده است. آیا رستم دستان واقعا در این قلعه زندگی می‌کرده است؟ آیا این قلعه شاهد نبردهای خونین و پیروزی‌های بزرگ بوده است؟ این‌ها سوالاتی هستند که هنوز پاسخ قطعی برای آن‌ها پیدا نشده است.
قلعه رستم، نمادی از استقامت و پایداری ایرانیان است. این قلعه در طول تاریخ، شاهد فراز و نشیب‌های بسیاری بوده است، اما همچنان ایستاده است و به نسل‌های آینده یادآور تمدن غنی و باشکوه ایران است.
آدرس قلعه رستم
برای رفتن به قلعه رستم باید به استان سیستان و بلوچستان، ۷۰ کیلومتری جنوب غربی زابل بروید.
۶. قلعه سام
سام کیست؟ پسر نریمان، پدر زال و پدربزرگ رستم! آه که این خاندان چه خاطراتی از خود در ذهن ما برجای گذاشته‌اند. دراماتیک‌ترین لحظات ادبیات کلاسیک ایران زمین!
در سیستان، قلعه‌ای ستبر و تاریخی به نام سام، همچون نگینی بر تپه‌ها می‌درخشد. این قلعه که نامش از پهلوان نامدار ایرانی، سام نریمان گرفته شده، حکایت از تاریخ پرفراز و نشیب این سرزمین دارد. بنایی عظیم با دیوارهای خشتی و برج‌هایی بلند که در دل خود قصه‌های بسیاری را نهفته است.
در این قلعه باستانی، دیوارهای خشتی و گلی، رازهای هزاران ساله را در خود نهفته‌اند. گفته می‌شود که در اعماق این قلعه، نوشته‌هایی به خط یونانی وجود دارد که از دوران پارت‌ها حکایت می‌کند. گویی این دیوارها، شاهد تاریخ پر فراز و نشیب این سرزمین بوده‌اند و از روزگار پارت‌ها تا ساسانیان، بر بلندای این تپه‌ها ایستاده‌اند.
در افسانه‌ها آمده است که سام نریمان، پهلوان نامدار ایرانی، در این قلعه به استراحت می‌نشسته و به تماشای دشت وسیع سیستان می‌پرداخته است. شاید هم این قلعه، مقر فرمانروایی او بوده و از آنجا، بر سپاهیان خود فرمان می‌راند. به هر روی، نام این پهلوان بزرگ بر این قلعه، به آن هاله‌ای از اسطوره و رمز و راز بخشیده است.
امروزه، قلعه سام، همچون نگینی درخشان در دل کویر، منتظر است تا رازهایش را برای ما بازگو کند. با قدم زدن در میان ویرانه‌های این قلعه، می‌توان به گذشته‌های دور سفر کرد و عظمت و شکوه ایران باستان را لمس کرد.
آدرس قلعه سام
برای رفتن به قلعه سام باید به استان سیستان و بلوچستان، ۴ کیلومتری سه کوهه بروید.
۷. قلعه چهل دختران
در دل کویر پهناور سیستان، بر فراز تپه‌ای سنگی، قلعه‌ای باستانی به نام چهل دختران خودنمایی می‌کند. بنایی که افسانه‌ها و روایت‌های بسیاری درباره آن نقل شده است. می‌گویند در گذشته، چهل دختر زیبا و دلیر در این قلعه زندگی می‌کردند و قهقهه‌های شادی آن‌ها در هوا طنین‌انداز می‌شد. همین روایت سبب شد تا این قلعه به نام چهل دختران شهرت یابد.
قلعه چهل دختران که قدمتی به دوران ساسانیان دارد، بر روی سکویی سنگی بنا شده است. سنگ‌های بزرگ این سکو با خاک رس به هم پیوسته‌اند و بنایی مستحکم را پدید آورده‌اند. این قلعه که به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است، امروزه نیز با شکوه تمام به عنوان یادگاری از تمدن کهن ایران زمین، بر بلندای تپه‌ها می‌درخشد.
آدرس قلعه چهل دختران
برای رفتن به قلعه چهل دختران باید به استان سیستان و بلوچستان، شهرستان زابل، بخش شیب آب، روستای کوه خواجه بروید.
۸. آتشکده کرکویه
آتشکده کرکویه، یکی از زیباترین و باشکوه‌ترین آتشکده‌های ایران باستان، در دل کویر سیستان می‌درخشد. این بنای تاریخی که قدمتی به دوران کیخسرو نسبت می‌دهند، با معماری منحصربه‌فرد خود شامل دو گنبد بزرگ و آتشگاهی در زیر آن‌ها بوده است.
کرکویه که در فهرست آثار ملی ایران نیز به ثبت رسیده، نه تنها یادگاری از تمدن عظیم ایران باستان است، بلکه نمادی از اعتقادات مذهبی و معماری بی‌نظیر آن دوران محسوب می‌شود. این آتشکده که در روستایی با همین نام واقع شده، با وجود گذشت قرن‌ها، هنوز هم با شکوه خود، گردشگران را به سوی خود می‌خواند.
آدرس آتشکده کرکویه
برای رفتن به آتشکده کرکویه باید به استان سیستان و بلوچستان، شهرستان هیرمند، غرب روستای خمر بروید.
۹. قلعه تیس
قلعه تیس، که با نام قلعه پرتغالی‌ها نیز شناخته می‌شود، نگینی درخشان در کنار دریای عمان و یکی از جاذبه‌های تاریخی چابهار است. این قلعه با قدمتی بیش از دو هزار سال، بر فراز تپه‌ای مشرف به جاده چابهار-تیس خودنمایی می‌کند. با معماری منحصربه‌فرد و مصالحی چون آجر، سنگ و گچ، این بنا به یکی از شاهکارهای معماری ایران تبدیل شده است. هشتی بزرگ و ایوان‌های خصوصی قلعه، که شباهت بسیاری به کاروانسراهای شاه عباسی دارد، نشان از اهمیت و عظمت این بنا در گذشته دارد. قلعه تیس نه تنها یادگاری از تاریخ کهن ایران بلکه نمادی از تلفیق معماری ایرانی و تأثیرات دریانوردی در سواحل مکران است.
آدرس قلعه تیس
برای رفتن به قلعه تیس باید به استان سیستان و بلوچستان، ده کیلومتری چابهار بروید.
۱۰. قلعه پیروز گت
قلعه پیروز گت، یکی از گنجینه‌های تاریخی چابهار، در روستای تیس و در فاصله‌ای نه چندان دور از این شهر بندری واقع شده است. این دژ باستانی که قدمت آن به دوران اشکانیان و ساسانیان می‌رسد، بر فراز تپه‌ای مشرف به اطراف ساخته شده است. بقایای برج‌های دیدبانی در اضلاع شمالی و جنوبی قلعه، از اهمیت نظامی آن در گذشته حکایت دارد.
سنگ‌های به کار رفته در ساخت این بنا، که از نوع سنگ‌های غیرآهکی هستند، به احتمال زیاد از مناطق دورتر آورده شده‌اند و این خود نشان از اهمیت و عظمت این سازه در آن زمان است. قلعه پیروز گت، با معماری منحصربه‌فرد و موقعیت استراتژیک خود، یکی از مهم‌ترین آثار تاریخی منطقه محسوب می‌شود و هر ساله گردشگران بسیاری را به سوی خود می‌کشاند.
آدرس قلعه پیروز گت
برای رفتن به قلعه پیروز گت باید به استان سیستان و بلوچستان، ۵ کیلومتری چابهار، روستای تیس بروید.
