علیرضا کیانپور- جهان صنعت : هفته‌ای که گذشت، هفته‌ای بود پر از اخبار مهم برای پرونده هسته‌ای ایران و فراتر از آن، روابط دیپلماتیک جمهوری اسلامی و جامعه جهانی و البته به‌طور مشخص «روابط تهران و واشنگتن»؛ گزاره‌ای که البته به‌نحوی متناقض‌نماست، چه آنکه این تعبیر، بیش از آنکه به «تعامل» و احیانا نشست و برخاست‌های دیپلماتیک و مذاکرات و رایزنی‌های مقام‌های دو کشور ارجاع دهد، ناظر است بر تنش و خصومتی که از بیش از ۴ دهه پیش تاکنون، ایران و آمریکا را به دشمنان جدی یکدیگر تبدیل کرده و در نتیجه اگرچه تحلیلگران سیاست خارجی و روابط بین‌الملل بر این باورند که حتی وقتی دو کشور علنا در نزاع و جنگ نظامی با یکدیگر باشند هم باز می‌توان از «روابط» میان آنان سخن گفت و نهایتا باید این به‌اصطلاح ارتباطات سیاسی را بسته‌به شدت و حدتِ دشمنی و سطح و عمق عداوت میان طرفین به‌عنوان روابطی پرتنش، متنشج یا خصمانه توصیف کرد اما دست‌کم ادبیات سیاسی و دیپلماتیک، تعبیر جایگزینی برای صحبت درباره مواجهه دو کشور در اختیارمان قرار نمی‌دهد.
اما حتی اگر دولت ایالات متحده را مشخصا به‌عنوان دولتی متخاصم در راهبرد سیاست خارجی و حقوق بین‌الملل مدنظر جمهوری اسلامی بدانیم و بر این اساس، استدلال کنیم که با استناد به هیچ واژه‌نامه و گفتمانی نمی‌توان به آنچه در تمام این سال‌ها میان این دو کشور رقم خورده، نوعی «ارتباطات و روابط سیاسی» اطلاق کنیم، ظاهرا بنابر تحولاتی که در میانه همین هفته‌ای که گذشت، شکل گرفته، باید به‌نحوی در این دیدگاه تجدیدنظر کنیم. چه آنکه بنابر گزارشی که روزنامه نیویورک‌تایمز در شماره روز پنجشنبه اخیر خود، آن‌هم به نقل از «مقام‌های ایرانی» منتشر کرده، «ایلان ماسک به‌تازگی با سفیر جمهوری اسلامی در سازمان ملل متحد دیدار کرده است.» خبری که البته اگر برفرض چندماه پیش منتشر شده بود، اگرچه از جهاتی حائز اهمیت بود اما دست‌کم ارتباطی به روابط تهران و واشنگتن و اساسا مباحث دیپلماتیک و سیاست خارجی نداشت. با این همه اما برگزاری این نشست محرمانه به فاصله چند روز پس از پیروزی دونالد ترامپ در انتخاباتی در انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا، آن هم در شرایطی که ایلان ماسک در جریان کاراز تبلیغاتی جمهوریخواهان در همین انتخابات، از مهم‌ترین و کلیدی‌ترین چهره‌های نزدیک به ترامپ بود و بنابر آنچه رسانه‌های آمریکایی در همین روزهای اندک پس از انتخابات اعلام کردند، قرار است در ماه‌ها و سال‌های آتی نیز به این همکاری درقامت یکی از وزیران کابینه ترامپ ادامه دهد، قاعدتا حتی بیش از آنکه به فعالیت‌های این میلیاردر آمریکایی در حوزه فناوری و آی‌تی مربوط باشد، به روابط سیاسی تهران- واشنگتن مربوط است.
نیویورک‌تایمز که با استناد به اظهارات ۲ مقام ایرانی که نخواسته‌اند نامشان فاش شود، از این دیدار خبر داده، در این رابطه نوشته «ایلان ماسک، میلیاردر آمریکایی با امیرسعید ایروانی نماینده دائمی جمهوری اسلامی در سازمان ملل متحد در «مکانی مخفی» دیدار کرده تا درباره راه‌های «کاهش تنش میان ایران و آمریکا گفت‌وگو کنند.» این رسانه آمریکایی که از ایلان ماسک به‌عنوان «مشاور نزدیک ترامپ» نام برده، زمان برگزاری این دیدار مخفیانه را روز دوشنبه هفته گذشه {۲۱ آبان‌ماه ۱۴۰۳} عنوان و اعلام کرده که اگرچه آدرس دقیق دقیق مکان برگزاری این نشست، رسانه‌ای نشده اما در شهر نیوریوک برگزار شده است. نشستی که بنابر گزارش نیویورک‌تایمز «بیش از یک ساعت به طول انجامید» و جالب‌تر آنکه مقام‌های ایرانی آن را «مثبت» و «خبر خوش» توصیف کردند.
این در حالی است که منابع آمریکایی، نه نزدیکان دونالد ترامپ و نه حتی نزدیکان ایلان ماسک و البته نه خود او، حاضر به اظهارنظر در این باره نشده‌اند. چنانکه مدیر ارتباطات رییس‌جمهور منتخب ایالات متحده در پاسخ به نیویورک‌تایمز صرفا گفته که «ما درمورد گزارش‌های جلسات خصوصی که برگزار شده یا نشده‌اند، اظهارنظر نمی‌کنیم» و ایلان ماسک نیز درخواست این رسانه آمریکایی برای اظهارنظر را بی‌پاسخ گذاشته است. همزمان کارولین لاویت که سخنگوی تیم انتقال قدرت ترامپ-وانس است نیز در واکنش به درخواست نیویورک‌تایمز، بدون آنکه کلامی درباره این دیدار مهم به زبان بیاورد، در بیانیه‌ای به این پرداخته که «مردم آمریکا، رییس‌جمهور ترامپ را دوباره انتخاب کردند؛ زیرا به او اعتماد دارند که کشور ما را رهبری کند و از طریق قدرت جهانی، صلح را بازگرداند.» لاویت صرفا اعلام کرده که «وقتی ترامپ به کاخ سفید بازگردد، اقدامات لازم برای انجام این کار را انجام خواهد داد.»
اما در شرایطی که برخی ناظران با اشاره به اینکه دونالد ترامپ هنوز رسما کارش را به‌عنوان رییس‌جمهور آمریکا آغاز نکرده و به‌طریق اولی، ایلان ماسک نیز در حال حاضر صرفا به همان شهرت و حرفه اصلی‌اش به‌عنوان یک میلیاردر حوزه فناوری و مالک چندین شرکت عظیم در این حوزه شناخته می‌شود، سعی کردند از اهمیت این دیدار بکاهند، نیویورک‌تایمز توضیح داده که ایلان ماسک، نه‌تنها «در تمام مصاحبه‌های شغلی ترامپ برای انتخاب اعضای کابینه حضور داشته»، بلکه همچنین «در تماس هفته گذشته با رییس‌جمهور اوکراین با دونالد ترامپ نیز رییس‌جمهور منتخب آمریکا را همراهی می‌کرده است.» این نشریه همچنین با اشاره به «نقش کلیدی ایلان ماسک در فراهم آوردن ظرفیت‌های ارتباطی برای اوکراین در جنگ با روسیه»، نوشته «ترامپ در بخشی از مکالمه خود با ولادیمیر زلنسکی، گوشی تلفن را به ایلان ماسک داده» و او شخصا با رییس‌جمهور اوکراین گفت‌وگو کرده است. نیویورک‌تایمز همچنین پس از توضیحاتی که درباره اهمیت جایگاه ایلان ماسک در دولت آینده آمریکا ارائه کرده، نوشته است: «چنین دیدار زودهنگام مستقیمی میان یک مقام ارشد ایرانی و ایلان ماسک، این احتمال را مطرح می‌کند که ممکن است در دولت ترامپ، رویکرد تهران و واشنگتن تغییر کند.» این نشریه آمریکایی همچنین به نقل از یکی از مقام‌های ایرانی اعلام کرده که «دیدار ایلان ماسک و امیرسعید ایروانی به درخواست ماسک انجام شده» و در ادامه آورده «سفیر جمهوری اسلامی نیز محل دیدار را انتخاب کرده است.» جالب آنکه نیویورک‌تایمز در بخش دیگری از این گزارش، با اشاره به صحبت‌های دو منبع ایرانی که نخواسته‌اند، نامشان فاش شود، نوشته «دو مقام ایرانی گفته‌اند که دیدار با ایلان ماسک، این امکان را برای آنها فراهم کرده که از نشست مستقیم با مقام‌های آمریکایی خودداری کند.» هرچند این نشریه آمریکایی بلافاصله این گزاره مهم را اضافه کرده که «ماسک اما به‌زودی در کاخ سفید پست رسمی خواهد داشت.» خبرنگار نیویورک‌تایمز همچنین در بخش مهم دیگر این گزارش نوشته است: «یکی از مقام‌های وزارت امور خارجه ایران گفته که سفیر جمهوری اسلامی در سازمان ملل متحد در بخشی از این دیدار با ایلان ماسک، گفته که ماسک باید برای ایران از وزارت خزانه‌داری آمریکا، معافیت‌هایی از تحریم‌ها بگیرد و همچنین برخی از کسب‌وکارهای خود را به تهران بیاورد.» نیویورک‌تایمز در بخش دیگر گزارش خود آورده «تحلیلگران معتقدند که به‌رغم تمام سابقه بداخلاقی دونالد ترامپ، به نظر می‌رسد ایرانی‌ها می‌خواهند درهای دیپلماسی را باز نگه دارند.» به باور این تحلیلگران، ترامپ نیز علاقه‌مند به گشایش در روابط تهران و واشنگتن است.»
ایلان ماسک سیاستمدار نیست. او اگرچه در جریان تبلیغات انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا از چهره‌های کلیدی و موثر کارزار تبلیغاتی ترامپ و جمهوریخواهان بود و چنانکه اشاره شد قرار است در دولت جدید آمریکا نیز از جمله اعضای کابینه ترامپ باشد اما سمتی که رییس‌جمهور منتخب ایالات متحده به او پیشنهاد کرده، وزارت در وزارتخانه‌ای تازه‌تاسیس است به‌عنوان وزارت «کارآمدی دولت» که وظیفه‌اش بنابر بیانیه ترامپ «تمرکز و نظارت بر هزینه‌های دولت» است. با این همه اما واقعیت این است که افراد برای تاثیرگذاری در کاخ سفید، لزوما نباید «سیاستمدار» باشند. فراموش نکنیم که خود دونالد ترامپ نیز تا حدود یک دهه پیش، صرفا یک کارآفرین میلیاردر بود و به‌باور بسیاری از ناظران، اتفاقا همین ویژگی متفاوت ترامپ نسبت‌به رقباست که موجب اقبال عمومی آمریکایی‌ها به او شده است. جالب آنکه ناظران سیاسی در ایالات متحده حتی به انتخاب ایلان ماسک ازسوی ترامپ و دعوتش به کاخ سفید نیز از همین زاویه نگاه کرده و معتقدند این انتخاب و تصمیم ترامپ، نشانه دیگری از انحراف و بی‌توجهی او به سنت سیاسی در تشکیل دولت است.
اما فارغ از انگیزه‌های ترامپ از انتخاب ایلان ماسک، از این پس باید این میلیاردر حوزه فناوری را نیز همچون خود ترامپ از چهره‌های فعال در سپهر سیاسی آمریکا در نظر بگیریم و مواضع و اظهارنظرهایش را نیز از همین زاویه مورد ارزیابی قرار دهیم. جالب آنکه ایلان ماسک اگرچه از تازه‌کارترین سیاستمداران آمریکایی است اما در همین مدت کوتاه نیز مواضعی اتخاذ کرده که دست‌کم می‌توان براساس آنها، دیدگاهش درباره ایران و ایرانیان را مورد ارزیابی قرار داد. او که در حال حاضر مالک توئیتر یا همان «ایکس» نیز هست، چندروز پس از اعلام نتایج انتخابات ریاست‌جمهوری، در واکنش به یک کاربر ایرانی ساکن ایالات متحده که داستان زندگی و مهاجرتش را روایت کرده بود، نوشت: «آمریکا از ورود ایرانیان بسیار با استعداد، بهره برده است.» موضعی که باعث شده، بسیاری از فعالان حوزه فناوری نیز _به‌ویژه حال که او رسما پیشگام دیدار با دیپلمات‌های ایرانی شده_ از ابتکارهای او استقبال کنند و «دیدار ایلان ماسک با سفیر جمهوری اسلامی» را «نشانه‌ای از قدرت دیپلماسی فناورانه!» بدانند. ناظرانی که معتقدند «فناوری می‌تواند پل‌های ارتباطی بسازد و همکاری‌های بین‌المللی را تقویت کند.»
جالب‌تر آنکه ظاهرا نگاه شخصی ایلان ماسک به مسائل سیاسی و روابط پرتنش تهران و واشنگتن نیز چندان با روایت رسمی کاخ سفید همسویی ندارد. او البته در این مدت اخیر که دوشادوش ترامپ وارد کارزار انتخاباتی و فراتر از آن، وارد دنیای سیاست شده، درباره آنچه در روابط دو کشور گذشته و می‌گذرد، اظهارنظر نکرده اما درست یک سال پیش از آنکه برای دیدار با سفیر جمهوری اسلامی در سازمان ملل متحد پیش‌قدم شود، در توئیتی کنایه‌آمیز، مواضع حاکمان و رهبران سیاسی آمریکا درباره جمهوری اسلامی و ناآرامی‌های منطقه زیرسوال برده بود. ششم آبان‌ماه سال گذشته بود که ایلان ماسک نقشه پایگاه‌های نظامی ایالات متحده در خاورمیانه را از طریق حساب کاربری خود در شبکه اجتماعی ایکس منتشر کرد و با لحنی کنایه‌آمیز نوشت: «ایران جنگ‌طلب است! ایران جنگ می‌خواهد؛ ببینید چقدر کشورشان را نزدیک پایگاه‌های نظامی ما ساخته‌اند!» هرچند توجه به این مهم بسیار حائز اهمیت است که آنچه ایلان ماسک با کنایه مطرح کرده، مربوط به زمانی است که هنوز یک سال تا پایان عمر دولت بایدن-هریس و برگزاری انتخابات ریاست‌جمهوری باقی مانده بود و دست‌کم در فضای علنی و رسانه‌ای نیز نشانه روشن و چشم‌گیری از گرایش ترامپ و ایلان ماسک به یکدیگر و تمایل این میلیاردر و کارآفرین حوزه فناوری به ورود به جهان سیاست، آن هم از طریق اتوبوس جمهوریخواهان رویت نشده بود!
به هر تفسیر اما مهدی مطهرنیا، استاد دانشگاه و کارشناس و تحلیلگر مسائل سیاست خارجی و روابط بین‌الملل معتقد است که با وجود نشانه‌های بیرونی و ظاهری که برگزاری این نشست را زمینه‌ساز تحولاتی مثبت به‌سوی گشایش در روابط تهران-واشنگتن جلوه می‌دهد، هنوز برای داوری درباره نتایج و پیامدهای این نشست زود است و حتی به‌عنوان برداشت اولیه نیز لزوما نمی‌توان آنچه را که در این رابطه منتشر شده، مثبت ارزیابی کرد. این استاد علوم سیاسی و روابط بین‌الملل به «جهان‌صنعت» می‌گوید: «واقعیت این است که در مرحله نخست، آنچه نیویورک‌تایمز درباره «دیدار ایلان ماسک و امیرسعید ایروانی» منتشر کرده، صرفا یک خبر است؛ خبری که دست‌کم تاکنون ازسوی نزدیکان ترامپ نه رد شده و نه تایید شده و مقام‌های ایرانی نیز دست‌کم به‌طور رسمی و علنی درباره آن موضع‌گیری نکرده‌اند. هرچند باید اذعان کنیم که حتی در سطح خبری و رسانه‌ای نیز این واقعیت وجود دارد که آنچه در این رابطه منتشر شده، بی‌سابقه یا دست‌کم کم‌سابقه است. البته در دوران ریاست‌جمهوری ابراهیم رییسی اخباری درخصوص برگزاری جلساتی غیررسمی و البتع ظاهرا غیرمستقیم برای مدیریت سطح تنش در روابط دو کشور منتشر شد اما هیچ‌گاه نه نشانه‌ای از توفیق آن دیده شد و نه البته از برگزاری جلسات غیرمستقیم فراتر رفت.» او اضافه کرد: «در واقع با فرض اینکه گزارش نیویورک‌تایمز صحیح باشد و ایلان ماسک و امیرسعید ایروانی به‌واقع با یکدیگر دیدار کرده باشند، باید به این نکته توجه کنیم که منابعی که این خبر را در اختیار نیویورک‌تایمز قرار داده‌اند، ایرانی هستند که البته نامشان عنوان نشده اما این دیدار را «مثبت» و فراتر از آن، «خبری خوش» ارزیابی کرده‌اند.»
مطهرنیا در عین حال به گزارش دیگری که همزمان توسط روزنامه وال‌استریت‌ژورنال منتشر و در آن ادعا شد که جمهوری اسلامی به‌طور مکتوب به کاخ سفید تضمین داده که درپی ترور ترامپ نیست، اشاره کرد و گفت: «این خبر نیز البته در صورت صحت ادعای وال‌استریت ژورنال در این گزارش، بسیار حائز اهمیت است و در واقع نشان‌دهنده این است که اولا سطح تنش در منطقه بسیار بالاست و در نتیجه تهران به سمت ارائه تضمین به طرف مقابل شده و ثانیا معلوم می‌شود که تنش گسترده در منطقه به‌واقع موجب نگرانی در تهران شده است. آن هم در حالی که اخیرا آقای عراقچی سفرهایی به منطقه داشت و اکنون نیز آقای لاریجانی راهی سوریه و لبنان شده است.»
این کارشناس مسائل سیاست خارجی و روابط بین‌الملل همچنین در واکنش به پرسش دیگر «جهان‌صنعت» درباره نقش ایلان ماسک در این اقدام دولت ترامپ به‌منظور مدیریت تنش میان دو کشور گفت: «ایلان ماسک یکی از مهم‌ترین مهره‌های قدرت در آینده ایالات متحده و البته جهان است. تا جایی که شاید بتوان گفت اگر رقابت ظاهری در انتخابات ریاست‌جمهوری اخیر آمریکا، میان دونالد ترامپ و کامالا هریس بود، رقابت اصلی و حقیقی میان ایلان ماسک و امثال او در مقابل چهره‌هایی همچون جورج سورس بود. البته بحث درباره شخص ایلان ماسک نیست اما لازم است که نقش‌آفرینی فعال او را به‌عنوان یکی از نمادهای مهم تحول درنظر بگیریم و به آن توجه داشته باشیم.»
اما در حالی که طبیعتا اهمیت اصلی برگزاری این نشست را باید در تحلیل سیاسی روابط تهران و واشنگتن موردتوجه قرار داد، واقعیت این است که حضور ایلان ماسک به‌عنوان یک کارآفرین بزرگ حوزه فناوری و مالک برخی از غول‌های این حوزه همچون «اسپیس‌اکس»، «تسلا» و «ایکس» در این تعاملات احتمالی میان دو کشور، در صورتی که این رایزنی‌ها به جایی برسد، می‌تواند علاوه‌بر مسائل دیپلماتیک، بر روابط اقتصادی دو کشور نیز اثرگذار باشد. آن هم در شرایطی که در یکی از بندهای مهم گزارش نیویورک‌تایمز ادعا شده که سفیر جمهوری اسلامی در سازمان ملل متحد در جریان دیدار خود با ایلان ماسک، علاوه‌بر درخواست «معافیت برای تحریم‌های جمهوری اسلامی از وزارت خزارنه‌داری آمریکا»، همچنین از این کارآفرین حوزه فناوری خواسته که «برخی از کسب‌وکارهای خود را به تهران بیاورد.» آن هم در حالی که به یاد داریم حتی در اوج تعاملات دو کشور در ماه‌های آغازین پس از امضای برجام نیز در شرایطی که بسیاری از شرکت‌های بزرگ بین‌المللی پشت مرزهای ایران صف کشیده بودند، از جانب برخی از مقام‌های ارشد جمهوری اسلامی اعلام شد که امکان فعالیت شرکت‌های آمریکایی در ایران وجود ندارد؛ تصمیمی که حتی برخی ناظران معتقدند در سرنوشت نافرجام برجام نیز بی‌تاثیر نبود. مطهرنیا اما در واکنش به پرسش دیگر «جهان‌صنعت» درباره آنچه در گزارش اخیر نیویورک‌تایمز درباره پیشنهاد همکاری اقتصادی سفیر جمهوری اسلامی در سازمان ملل متحد به ایلان ماسک ادعا شده، گفت: «در این مورد نیز با فرض صحت این ادعا، باید این نکته را در نظر بگیریم که آقای ایروانی تنها قادر است حامل و انتقال‌دهنده پیام‌‌های تهران باشد و طبیعتا نمی‌تواند شخصا موضوعی را مطرح کند؛ بنابراین در صورت صحت این ادعای نیویورک‌تایمز، باید به مساله به‌عنوان نکته‌ای کلیدی توجه کرد.» او اضافه کرد: «فراموش نکنیم که ایلان ماسک در آینده نزدیک، اینترنت استارلینک را به‌نحوی فزاینده توسعه خواهد داد و در صورت صحت موضوع، به نظر می‌رسد دولت جمهوری اسلامی نمی‌خواهد این‌بار رویکردی انفعالی در قبال تحولات سریع و عظیم حوزه فناوری داشته باشد.»
این استاد علوم سیاسی و روابط بین‌الملل همچنین گفت: «باید این مطلب را نیز در نظر داشته باشیم که این اخبار و اطلاعات می‌تواند بر مسائل سیاست داخلی در ایران نیز اثرگذار باشد و وضعیت را میان دو جناح سیاسی داخل کشور تاثیر بگذارد؛ یعنی اصولگرایان یا جناحی که با نگاهی و رویکرد موسوم به «انقلابی»، خواستار انسداد و بستن فضاست و جناح اصلاح‌طلب که با رویکردی توسعه‌گرا، دنبال گشایش است. آن هم در حالی که ازقضا دولت پزشکیان نیز گفتمان دوم را دنبال می‌کند و در واقع به نظر می‌رسد این دولت سعی دارد با مدیریت تنش در روابط میان ایران و آمریکا، زمینه‌ای فراهم کند تا مگر بتواند تا حدودی از مشکلات اقتصادی و معیشتی بکاهد.» مطهرنیا همچنین به اهمیت مدیریت تنش با توجه به وضعیت سیاسی- امنیتی منطقه اشاره کرد و گفت: «آنچه مسجل است، ایران به دنبال ایجاد فضایی است که سطح تنش را کاهش دهد و مانع از گسترش جنگ ایران و اسرائیل شود. آنچه اکنون داخل کشور دیده می‌شود، از یک‌سو ایجاد فضایی است که عملا منجر به تشدید تنش می‌شود؛ چنانکه برخی چهره‌ها که عمدتا نیروها و فرماندهان ارشد نظامی هستند، از «وعده صادق ۳» می‌گویند و آن را قطعی عنوان می‌کنند و ازسوی دیگر، طیفی دیگر درون دولت، سعی دارد با رویکرد دیپلماتیک، سطح تنش را کاهش دهند و به‌نحوی عمل کنند که دست‌کم با بازگشت ترامپ به کاخ سفید، شاهد تشدید بیش از پیش تنش نباشیم؛ به‌ویژه آنکه اعضای تیم ترامپ نیز عمدتا از افراد نزدیک به نتانیاهو و حامی اسرائیل هستند. بنابراین به نظرم ادامه این وضعیت می‌تواند برای ایران بسیار خطرناک باشد. در واقع این رویکرد دوگانه که ظاهرا برای جلب رضایت جریان حامی طیف تندرو از «وعده صادق ۳» بگوییم و در مقابل، گروهی نیز پیگیر مذاکره و رایزنی‌های دیپلماتیک رسمی و غیررسمی باشند، درنهایت ممکن است قابل مدیریت و قابل ادامه نباشد.» مطهرنیا می‌گوید: «در حالی که ایران به‌خوبی می‌داند ترامپ به هیچ عنوان دنبال بازگشت به برجام نیست و تجربه دولت اول او نیز برای ایران، تجربه‌ای سخت بود که با فشار حداکثری، تحریم‌های شدید اقتصادی را به کشور اعمال کرد، باید توجه داشته باشیم تا مبادا عنان کار از دستمان خارج نشود و اوضاع از آنچه هم‌اکنون شاهدیم، وخیم‌تر نشود.»
∎