به گزارش ایرنا؛ "علمدار عُلیا" روستایی دارای بافت قدیمی و با ارزش و از توابع بخش مرکزی دهستان موزاران در شهرستان ملایر است که عمارت‌های قدیمی با سردرب‌های بسیار زیبای آن برای هر گردشگر و دوستدار طبیعت، جذاب و دیدنی است، علمدار علیا از روستاهای هدف گردشگری استان همدان نیز به شمار می‌رود.
اهالی این روستا به دور از زندگی لوکس و هیاهوی شهری، زندگی سنتی و حضور در طبیعت بکر را برگزیده‌اند و روزگار می‌گذرانند.
این روستا که در جنوب شرقی ملایر و در فاصله ۲۳ کیلومتری مرکز این شهرستان و ۱۱۰ کیلومتری استان همدان واقع شده، به واسطه وجود خانه‌های سنتی، بافت پلکانی، برج قدیمی، زیارتگاه و قرار گرفتن در بین درّه‌ای زیبا، یکی از جاذبه‌های تاریخی و طبیعی مهم گردشگری منطقه به شمار می‌رود که بافت تاریخی آن نباید در گذر زمان از بین برود.
اما مهم ترین بخش تاریخی روستای "علمدار عُلیا" که امروز این روستا را در کشور صاحب نام کرده است، حمام خزینه آن است که هنوز آتشخانه آن گرم است و همانند سده‌های گذشته اهالی این روستا سنت حمام رفتن را به جا می‌آورند و خود را درگیر تجملات نکرده‌اند.
حمام خزینه علمدار علیا؛ به جا مانده از دوران صفویه
در توضیح حمام‌های خزینه قدیمی ذکر این نکته لازم است؛ خزینه مکانی است حوض مانند که در بالای آتشخانه حمام‌های عمومی قرار داشت و آب آن توسط آتش آتشخانه گرم می‌شد تا برای شستشوی افراد آماده شود، آب خزینه معمولاً هر پنج روز تا یک هفته یک بار عوض می‌شد و هر روز قبل از باز شدن حمام، چرک و کثیفیِ روی آب به وسیله لنگ پاک می‌شد.
برای تخلیه لجنِ کفِ خزینه از لجن‌کش استفاده می‌کردند؛ لجن‌کش به شکل کوزه‌ای وارونه با لوله‌ای بلند و دارای حفره‌ای بود که کارگر حمام با انگشت شست خود، حفره بالای لجن‌کش و با کف دست، حفره انتهایی آن را می‌بست و آن را درون خزینه فرو می‌برد، سپس با برداشتن انگشت و دست و چرخاندن لجن‌کش در کف خزینه، لجن‌ها درون آن جمع می‌شد تا آب پاک شود.
افراد با دلو یا مشربه، آب گرم را از خزینه برداشته و تن خود را می‌شستند، در انتها برای آبکشی وارد خزینه می‌شدند، آب حمام معمولاً از طریق قنات تامین می‌شد و آب پس از ذخیره شدن در منبعی روی بام حمام از طریق لوله‌های سفالین که به آن تنبوشه می‌گفتند، وارد خزینه می‌شد.
معماری هوشمندانه حمام خزینه علمدار
حمام خزینه این روستا به منظور آبرسانی بهتر به سیستم حمام و محفوظ ماندن از عوامل جوی در فصول مختلف سال، در شیب و عمق زمین ساخته شده و در بخش ورودی حمام پس از طی کردن چند پله قسمت حمام سرد(بینه) قرار دارد که دارای چهار سکو و یک حوض مرکزی است، این بخش از طریق یک دالان چهارمتری که به صورت نیم قوس طراحی شده، به حمام گرم و خزانه آب گرم وصل می‌شود.
فضاهای حمام گرم شامل خزانه آب گرم، بخش اصلاح مو، سکوی نماز، حوض آب سرد و سالن اصلی است که در بخش انتهای حمام قرار دارد.
سقف حمام به صورت گنبدی شکل است که به گفته اهالی و ریش سپیدان این روستا، در قدیم برای روشنایی حمام، سنگ شب چراغی در روزنه اصلی گنبد وجود داشت که نور از طریق این سنگ به داخل حمام ساطع می‌شد؛ اما بعدا این سنگ گران قیمت ناپدید شد.
حفظ حمام خزینه علمدار؛ نیازمند مساعدت
حمام خزینه روستای "علمدار عُلیا" نیز از این روال مستثنی نبوده و با قدمتی به دوران صفویه، هنوز سرپا است و دست نخورده باقی مانده و به عنوان تنها حمام خزینه فعال در کشور است که ۲۰ مرداد ماه ۱۳۹۹ به شماره ۳۳۱۲۴ در فهرست آثار تاریخی کشور به ثبت رسیده است.
به دلیل اهمیت و تاریخی بودن این حمام، تاکنون اقدامات مرمتی از سوی میراث فرهنگی شهرستان ملایر روی حمام خزینه روستای "علمدار عُلیا" انجام شده اما به طور قطع حفظ این اثر تاریخی و قابل استفاده اهالی، نیاز به اقدامات تکمیلی دیگر دارد.
جوانان امروزی حمام خزینه را دوست ندارند
حمام خزینه «علمدار علیا» روزهای پرفراز و نشیبی را پشت گذاشته و دالان‌های تو در توی تاریخ را پشت سر گذاشته تا به عصر امروزی رسیده و به همت اهالی همچنان پذیرای مردم است و طبق برنامه زمان‌بندی، صبح‌ها پذیرای بانوان و بعدازظهرها مخصوص آقایان است.
"حاجیه خانم زبیده" که بیش از ۷۰ سال از خدا عمر گرفته، ساکن روستای علمدار علیا است و اعتقاد دارد که حمام خزینه از نظر درمانی بسیار برای بدن مفید است و اگر مردم از فواید این حمام‌ها بدانند، اشتیاق‌شان برای آمدن به حمام خزینه بیشتر می‌شود، اما جوانان امروزی یکبار هم از پله‌های حمام پایین هم نیامده‌اند.
به گفته او؛ امروزی‌ها دیگر در خانه‌های خود حمام درست کرده‌اند و به حمام خزینه نمی‌روند، بیشتر قدیمی‌ها و افراد سالخورده روستا از حمام استفاده می‌کنند.
«سید رضا» از دیگر اهالی این روستاست که فرزندانش همه درس خوانده و از روستا مهاجرت کرده‌اند، اما او سنت پدر و نیاکانش را نگه داشته و به کشاورزی مشغول است و خوشحال است که با کمک دهیار و شواری اسلامی روستا، تلاش‌های زیادی برای زنده ماندن تنها حمام خزینه این روستا انجام شده تا تنور این حمام همچنان گرم باشد.
او اما از کم‌آبی روستا نگران است و می‌گوید: به دلیل کم آبی برخی روزها حمام تعطیل است، به خصوص ایام گرم سال که با تانکر آبرسانی به روستا آبرسانی می‌شود، از طرف دیگر اقدامات بهداشتی باید برای اصلاح وضعیت حمام صورت گیرد، زمانی قرار بود قسمت خزینه حمام به دوش تبدیل شود، اما به دلیل کمبود آب این اتفاق نیفتاده است.
مرمت حمام خزینه علمدار در سال ۱۴۰۱
اقدام شاخصی که طی سال‌های گذشته برای حفظ و نگهداری تنها حمام خزینه فعال کشور انجام شد، مرمت این حمام بود که نمایی زیبا به حمام داد و با توجه به سرمای سختی که فصل زمستان در روستا حاکم است، مرمت و نوسازی حمام تا اندازه زیادی این بنای تاریخی و قدیمی را از گزند و آسیب سرما حفظ کرد.
رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی ملایر در این باره اظهار کرد: حمام تاریخی روستای "علمدار علیا" تنها حمام خزینه‌ای فعال کشور است که در بخش مرکزی واقع شده و همچنان به صورت سنتی به فعالیت خود ادامه می‌دهد.
«ابراهیم جلیلی» بیان کرد: در همین راستا برای حفظ و نگهداری این حمام، اقدامات مرمتی حمام همچون بام‌سازی اصولی بنا به صورت سنتی شامل برچیدن لایه‌های فرسوده بام، دوغاب‌ریزی روی پالانه گنبد، اجرای اندود ماسه و سیمان، شیب‌بندی، ایزوله کردن و کف‌فرش آجر، برچیدن ورق گالوانیزه برای مرمت دیوار سنگی و چیدن دیوار آجری انجام شد.
حمام خزینه علمدار علیا ثبت ملی است
جلیلی اجرای نمای آجری سنتی جداره خارجی، مرمت جداره دیواره‌های جارجی بنا، اجرای دیواره جداسازی حمام از معبر اصلی روستا با آجر سنتی، لایروبی مسیر دفع فاضلاب و مرمت دیواره سنگی جبهه جنوبی را از دیگر اقدامات مرمتی حمام خزینه این روستا برشمرد.
رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی ملایر ادامه داد: عملیات مرمت حمام خزینه روستای علمدار علیا سال ۱۴۰۱ با اعتباری بالغ بر ۲ میلیارد و ۳۰۰ میلیون ریال انجام شد.
به گزارش ایرنا؛ روستای "علمدار علیا" در فاصله ۲۳ کیلومتری شهر ملایر واقع شده و طبق سرشماری نفوس و مسکن سال ۱۳۹۵، جمعیت آن ۸۹ نفر (۳۶ خانوار) است.
رهاورد:
آثار تاریخی به ویژه آن دسته از بناهایی که منحصر به فرد هستند باید از حیث مرمت و حفاظت مورد توجه ویژه قرار بگیرند.
این دسته از بناها می توانند همچنین در صورت برنامه ریزی و معرفی بهتر به گردشگران می توانند به رونق گردشگری روستا یا شهری که در آن قرار دارند، کمک ویژه کنند که این مهم نیز نباید از سوی دست اندرکاران مورد غفلت قرار بگیرد.