عدسی ساختمان شفاف و بدون رگ با قطر حدود ۹ میلی متر و ضخامت ۴ میلی متر است که در قسمت میانی کره چشم قرار گرفته و باعث تمرکز نور بر روی شبکیه می‌شود. شبکیه لایه حساس به نور در چشم است که پیام‌های بینایی را دریافت می‌کند.
در یک چشم طبیعی نور از عدسی عبور کرده و روی شبکیه متمرکز می‌شود. برای ایجاد یک تصویر دقیق، عدسی باید شفاف باشد.
آب مروارید چیست؟
عدسی از آب و پروتئین ساخته شده و شفاف است تا نور بتواند از آن عبور کند. گاهی اوقات بخشی از این پروتئین‌ها تغییر یافته و منجر به کدورت قسمت‌هایی از عدسی می‌شوند. در نتیجه نور به خوبی به شبکیه نمی‌رسد و اختلال بینایی ایجاد می‌شود که این پدیده را آب مروارید می‌نامند.
در مراحل اولیه که تنها بخش کوچکی از عدسی کدر شده است شاید آب مروارید مشکلی ایجاد نکند، اما در بیشتر مواقع این روند ادامه می‌یابد و بخش بزرگی از عدسی کدر می‌شود و بینایی را مختل می‌سازد. سرعت پیشرفت آب مروارید در بین افراد مختلف متفاوت است. آب مروارید ناشی از افزایش سن به تدریج و طی چند سال پیشرفت می‌نماید. آب مروارید در افراد جوان و افراد دیابتی ممکن است به سرعت و طی چند ماه پیشرفت نماید، ولی سرعت پیشرفت آب مروارید در هر فرد را نمی‌توان دقیقا پیشگویی کرد.
آب مروارید از چشمی به چشم دیگر سرایت نمی‌کند اگرچه افراد زیادی مبتلا به آب مروارید در هر دو چشم هستند، ولی همیشه سرعت پیشرفت بیماری در دو چشم یکسان نیست. مطالب زیادی در مورد آب مروراید ناشی از سن روشن شده است، اما هنوز هیچ علت قطعی برای آن مشخص نگردیده است. دانشمندان علل متعددی از جمله سیگار کشیدن، بیماری قند و تماس زیاد با نور خورشید را برای ابتلا به آن ذکر می‌کنند.
انواع مختلف آب مروراید کدامند؟
الف – آب مروراید ناشی از افزایش سن: عدسی نیز همانند سایر قسمت‌های بدن، در طول زندگی به رشد خود ادامه می‌دهد و لایه‌هایی به سطح خارجی آن اضافه می‌شود که با گذشت زمان لنز سخت می‌شود و شفافیت خود را از دست می‌دهد.
آب مروارید ناشی از افزایش سن شایع‌ترین نوع آب مروارید است و بین سنین ۶۵ تا ۷۴ سالگی، ۵۰ درصد افراد و بالای سن ۷۵ سالگی، ۷۰ درصد افراد به آن مبتلا می‌شوند، اما می‌تواند از ۳۵ سالگی به بعد شروع شود.
ب – آب مروارید ناشی از سایر بیماری‌ها: این نوع آب مروارید در افرادی که بیماری‌های مشخص دیگری از جمله دیابت (بیماری قند) دارند دیده می‌شود. گاهی بروز آب مروارید در رابطه با مصرف دارو‌های کورتون دار است.
پ- آب مروارید ناشی از ضربه: گاهی بلافاصله پس از صدمات چشمی و گاهی سال‌ها بعد از آن دیده می‌شود.
ت- آب مروارید مادرزادی: برخی بچه‌ها با آب مروراید به دنیا می‌آیند یا این‌که در کودکی به آن مبتلا می‌شوند که معمولا در هر دو چشم است. این آب مروارید ممکن است در بینایی اختلال ایجاد نکند، اما در صورت ایجاد اختلال حتما باید جراحی شود.
علائم آب مروارید چیست؟
شایع‌ترین علائم این بیماری عبارت اند از:
الف – تار شدن یا محو شدن بینایی.
ب- حساس شدن به روشنایی: درخشندگی زیاد نور اتومبیل‌ها در شب، خیرگی و پخش نور چراغ‌ها و نور آفتاب، دیدن هاله اطراف چراغ‌ها.
پ- کم رنگ شدن یا محو شدن رنگ‌ها.
ت – دید کم در شب.
ث- دو بینی یا چند بینی (که با افزایش شدت آب مروارید وضعیت بدتر می‌شود).
ج- افزایش دید نزدیک، تغییر مداوم شماره عینک و یا لنز تماسی.
این علائم می‌تواند ناشی از سایر بیماری‌های چشمی نیز باشند، پس اگر دچار هر یک از این علائم شدید حتما به چشم پزشک مراجعه کنید.
در آب مروارید خفیف، اختلال بینایی شاید بسیار ناچیز باشد. اما با افزایش میزان آب مروارید، بینایی به تدریج بدتر می‌شود. بعضی از مبتلایان همزمان با کاهش دید دور احساس می‌کنند که دید نزدیک آن‌ها بهتر شده، اما این تغییر، موقتی است و با افزایش میزان آب مروارید، دید دور و نزدیک، هر دو بدتر خواهد شد.
چگونه آب مروارید تشخیص داده می‌شود؟
تشخیص آب مروارید با مشاهده عدسی کدر شده توسط دستگاه‌های چشم پزشکی صورت می‌پذیرد. ارزیابی با چراغ قوه قابل اعتماد نیست، زیرا همراهی بعضی از بیماری‌ها با آب مروارید از جمله آب سیاه با چراغ قوه قابل تشخیص نیست. برای تشخیص صحیح، معایناتی که توسط چشم پزشک انجام می‌شود شامل موارد زیر است:
الف- اندازه گیری قدرت بینایی.
ب- گشاد کردن مردمک که با مصرف قطره‌های چشمی صورت می‌گیرد و به چشم پزشک اجازه می‌دهد تا تمام قسمت‌های عدسی و شبکیه را کاملا معاینه کند.
پ- تونومتری: با این معاینه فشار چشم اندازی گیری می‌شود. افزایش فشار ممکن است علامت گلوکوم (آب سیاه) باشد.
همچنین چشم پزشک ممکن است معاینات دیگری برای بررسی سلامت سایر اجزای چشم نیز انجام دهد.
درمان آب مروارید چگونه است و چه زمانی عمل می‌شود؟
در مراحل اولیه آب مروارید، وضعیت بینایی با استفاده از عینک، عدسی‌های بزرگ نما و نور‌های قوی‌تر بهبود می‌یابد. اما اگر این تدابیر کمک کننده نباشد، جراحی تنها راه درمان است که شامل خارج کردن عدسی کدر شده و جایگزینی آن با عدسی مصنوعی است. دارو، قطره، ورزش یا عینک مانع بروز یا بهبود آب مروارید نمی‌شوند.
زمان عمل با توجه به نیاز و شرایط هر فرد متفاوت است. در افراد مسن که نیاز چندانی به دید کامل ندارند ممکن است دیرتر نیاز به انجام جراحی باشد. به هرحال شما با کمک چشم پزشک در این زمینه تصمیم خواهید گرفت.
«آب مروارید زمانی نیاز به جراحی دارد که اختلال بینایی، انجام فعالیت‌های شغلی یا روزمره مانند رانندگی، مطالعه و تماشای تلویزیون را مختل کند و نیازی به رسیدن آب مروارید نیست»
در اغلب موارد، انتظار برای انجام عمل آب مروارید ضرری به چشم نمی‌رساند. اگر هر دو چشم به آب مروارید مبتلا باشند پزشک آن‌ها را در یک زمان جراحی نمی‌کند. هر چشم باید به طور جداگانه تحت عمل جراحی قرار گیرد.
در صورتی ه وضعیت اورژانسی نباشد بهتر است حداقل ۴ ماه بین دو عمل فاصله باشد. گاهی اوقات در بیماران مبتلا به بیماری قند جهت معاینه شبکیه و درمان ضایعات ناشی از بیماری انجام عمل آب مروارید ضروری است.
اگر آب مروارید عمل نشود چه اتفاقی می‌افتد؟
با تاخیر در عمل جراحی به تدریج بینایی فرد کاهش یافته به طوری که در حد شمارش انگشتان و یا فقط درک نور خواهد رسید، در این مرحله در تعداد کمی از بیماران ممکن است منجر به افزایش فشار داخل چشم (آب سیاه) شود و در نتیجه نیاز به جراحی اورژانس پیدا می‌کند که عوارض و خطرات آن بیشتر از جراحی معمول است؛ بنابراین در صورتی که تشخیص آب مروارید داده شده، اما به عللی جراحی آن امکان‌پذیر نیست، بیمار باید تحت نظر چشم پزشک باشد تا به مرحله اورژانس نرسد.
آیا عمل جرحی آب مروارید موثر است؟
امروزه این عمل یکی از رایج ترین، بی خطرترین و موثرترین اعمال جراحی چشم به شمار می‌رود. حدود ۹۰ درصد افرادی‌که تحت این عمل قرار می‌گیرند، دید بهتری پیدا می‌کنند مگر این‌که مشکلی در قرنیه، شبکیه یا عصب بینایی وجود داشته باشد.
عمل جراحی توسط چشم پزشک (فردی که برای تشخیص و درمان همه بیماری‌های چشم آموزش دیده است) انجام می‌شود. جراحان کاتاراکت معمولا چشم پزشک‌های عمومی هستند که پس از طی دوره عمومی، ۴ سال دوره دستیاری را به صورت آموزش بیمارستانی گذرانده‌اند.
قبل از عمل جراحی چه باید کرد؟
اگر شما می‌خواهید تحت این عمل قرار بگیرید در نظر داشته باشید که یک یا دو هفته قبل از جراحی، پزشک آزمایش‌هایی درخواست می‌کند که شامل آزمایش‌های خون و ادرار، عکسبرداری از قفسه سینه و تعیین قدرت لنز داخل چشمی است. در صورتی‌که دچار افزایش فشار خون یا قند خون هستید قبل از عمل باید حتما زیر نظر متخصص داخلی، درمان و تحت کنترل قرار بگیرید. روز قبل از عمل حمام کنید و ۶ ساعت قبل از عمل نباید چیزی بخورید.
چگونه آب مروارید خارج می‌شود؟
دو راه عمده وجود دارد که جراح چشم پزشک تفاوت‌های آن‌را شرح داده و به شما کمک می‌کند تا با توجه به وضعیت خاص خود، بهترین شیوه را انتخاب کنید. نتایج بینایی هر دو روش در پایان سه ماه یکسان است.
الف- فیکو (فیکو امولسی فیکیشن): جراحی در کنار قرنیه (سطح شفاف و گنبدی شکل که جلو چشم را تشکیل می‌دهد) برش کوچکی ایجاد و سپس یک وسیله ظریف را وارد چشم می‌کند.
این وسیله امواج مافوق صوت را به داخل عدسی منتقل کرده و باعث خرد شدن عدسی کدر شده می‌شود، سپس به وسیله مکش، تکه‌های کدر شده از چشم خارج می‌شوند. بسیاری از اعمال جراحی امروزه از طریق فیکو انجام می‌شوند. این عمل، عمل جراحی آب مروارید با برش کوچک نیز نامیده می‌شود.
ب – عمل جراحی خارج کپسولی: پزشک بریدگی بزرگتری در کنار قرنیه ایجاد می‌کند و هسته سخت و کدر عدسی را خارج می‌کند و باقی مانده آن توسط مکش خارج می‌شود.
در بسیاری از موارد، عدسی داخل چشمی IOL (آی – ا – ال) جایگزین عدسی خارج شده می‌گردد. IOL در واقع یک عدسی مصنوعی شفاف می‌باشد که نیاز به مراقبت نداشته و یک جزء دائم در چشم محسوب خواهد شد. در ضمن به علت آن که IOL در داخل چشم قرار می‌گیرد، شما آن را نمی‌بینید و احساس نمی‌کنید. به وسیله IOL بینایی‌تان بهبود می‌یابد، چون این وسیله باعث انتقال و تمرکز نور روی شبکیه می‌شود. بعضی افراد به علل مختلف از جمله مشکلات حین عمل جراحی و یا بیماری‌های دیگر چشمی نمی‌توانند از IOL بهره‌مند شوند. برای اینگونه افراد لنز‌های تماسی یا عینک‌هایی با بزرگنمایی زیاد توصیه می‌شود.
در حین جراحی چه اتفاقاتی رخ می‌دهد؟
پس از ورود به اتاق عمل کلینیک یا بیمارستان، قطره چشمی برای گشاد کردن مردمک استفاده می‌شود، سپس اطراف چشم‌ها با محلول ضد عفونی کننده شسته و تمیز می‌شود. عمل جراحی معمولا حدود یک ساعت طول می‌کشد و بدون درد است. جراحی می‌تواند تحت تاثیر بی حسی موضعی (با تزریق ماده بی حس کننده در زیر چشم و اطراف پلک) و یا با بیهوشی عمومی انجام گیرد که بستگی به وضعیت جسمانی شما و نظر متخصص قلب و جراح چشم دارد.
در روش بیهوشی عمومی معمولا در طول عمل هیچ چیز حس نخواهید کرد و پس از برخاستن از بیهوشی از عمل جراحی چیزی به خاطر نخواهید داشت. بعد از عمل روی چشم شما پانسمان گذاشته می‌شود و سپس مدتی در بیمارستان استراحت می‌کنید و از شما مراقبت خواهد شد تا دچار مشکلی نشوید. تقریبا تمامی بیماران در همان روز می‌توانند مرخص شوند.
بعد از جراحی چه می‌شود؟
احساس خفیف ناراحتی و جسم خارجی تا مدتی بعد از عمل، طبیعی است. اشک ریزش خفیف و ترشح مختصر شایع است. چشم ممکن است به نور و تماس حساس شود. در صورت احساس ناراحتی، برای ۱ تا ۲ روز اول ممکن است پزشک هر ۴ تا ۶ ساعت مسکن تجویز کند. بعد از این مدت، احساس ناراحتی معمولا از بین می‌رود.
در بسیاری موارد ترمیم برش تا حدود ۶ هفته طول می‌کشد. بعد از جراحی پزشک برنامه زمان بندی شده‌ای را برای انجام معاینات، جهت بررسی پیشرفت ترمیم زخم و کنترل فشار داخل چشم تعیین می‌کند. تا چند هفته پس از عمل باید از قطره‌های چشمی استفاده کرد. از پزشک در مورد نحوه و زمان استفاده و اثرات جانبی دارو‌ها سوال کنید. در طول ماه اول باید از یک پوشش یا عینک برای محافظت از چشم استفاده کنید. از مالیدن و یا فشار دادن چشم‌ها اجتناب کنید. سعی کنید خم نشوید و اجسام سنگین را بلند نکنید. در روش فیکو پس از یک هفته و در روش خارج کپسولی تا دو هفته پس از عمل جراحی، نماز را نشسته به جای آورید تا فشار داخل چشم بالا نرود.
می‌توانید قدم بزنید، از پله‌ها بالا بروید و کار‌های سبک انجام دهید. پس از ۵ روز در روش فیکو و پس از یک هفته در روش خارج کپسولی می‌توان حمام کامل کرد. فقط مراقبت باشید آب به داخل چشمتان نرود.
پس از عمل هیچ نوع پرهیز غذایی خاصی ندارید و رژیم غذایی و دارویی شما (به جز دارو‌های چشمی) همانند وضعیت پیش از عمل است.
چه عوارضی ممکن است در اثر عمل کاتاراکت حاصل شود؟
عمل کاتاراکت‌های معمولی که با بیماری دیگری توام نیستند در ۹۹-۹۵ درصد موارد بدون عارضه انجام می‌شود، ولی انجام عمل جراحی بدون عارضه را هیچ جراحی نمی‌تواند صد در صد ضمانت کند و ممکن است حین عمل و یا پس از انجام عمل عوارضی حاصل شود که به طور مختصر به آن‌ها اشاره می‌شود.
الف: خونریزی پشت کره چشم هنگام تزریق ماده بی حسی که اگر شدید باید منجر به تعویق عمل برای چند هفته خواهد شد.
ب: پاره شدن کپسول عدسی که اگر زیاد باشد ممکن است امکان کارگذاری لنز در اتاق خلفی وجود نداشته باشد و جراح مجبور شود لنز را در اتاق قدامی قرار دهد.
پ: خونریزی شدید داخل چشم که احتمال ایجاد آن خیلی کم است، ولی افراد خیلی مسن و افراد با فشار خون بالا ممکن است دچار آن شوند.
ت: التهاب قرنیه که از فردای عمل آشکار می‌شود ممکن است موقت و یا دائمی باشد.
ث: التهاب داخل چشمی که معمولا ۲-۱ روز پس از عمل شروع و تا چند روز ممکن است ادامه یابد.
ج: عفونت داخل چشمی که ممکن است از ۲۰-۲ روز بعد از عمل تظاهر کند که علامت آن درد شدید چشم، حساسیت به نور، ورم پلک‌ها و کاهش دید است و بیمار باید فورا مورد درمان قرار گیرد.
چ: ایجاد تغییراتی در مایع داخل چشم (زجاجیه) و جداشدگی پرده شبکیه که ممکن است در طی ماه‌ها یا سال‌ها بعد از عمل اتفاق بیافتد.
ح: سایر عوارض دیگر مثل آستیگماتیسم، دوربینی و نزدیک بینی نیز از عوارض عمل کاتاراکت و لنز داخل چشمی هستند.
علائم شروع این عوارض به صورت درد، اشک ریزش، حساسیت به نور، کاهش دید، ورم پلک، سرخی غیر عادی چشم و جرقه‌های نورانی است. با مراجعه سریع به چشم پزشک این عوارض معمولا به طور موفقیت آمیزی درمان خواهند شد.
چه زمانی بینایی طبیعی می‌شود؟
چند روز پس از عمل می‌توان فعالیت‌های روزانه را شروع کرد. اما بینایی ممکن است تا مدتی کامل نباشد. پس از عمل، چشم برای عادت کردن با شرایط جدید نیاز به زمان دارد تا به طور مناسبی با چشم دیگر هماهنگی ایجاد کند، بخصوص اگر چشم مقابل دچار آب مروارید باشد. در مورد زمان شروع مجدد رانندگی در صورتی‌که دید کافی داشته باشید منعی وجود ندارد.
اگر IOL در چشم تعبیه شده باشد ممکن است رنگ‌ها خیلی روشن و یا مختصری آبی به نظر برسند. همچنین اگر در نور شدید خورشید قرار بگیرید همه چیز برای چند ساعت کمی قرمز به نظر می‌رسد. این اختلالات به این دلیل است که عدسی مصنوعی در چشم شما کاملا شفاف است و نور زیادی به داخل چشم راه می‌یابد. در عرض چند ماه پس از تعبیه IOL این تغییرات از بین می‌رود. پس از عمل چشم ممکن است نیاز به عینک جدیدی پیدا کنید که بعد از ۲ تا ۳ ماه تجویز خواهد شد.
«آب مروارید ثانویه» یعنی چه؟
در تکنیک‌های جدید جراحی، کپسول خلفی عدسی از چشم خارج نمی‌شود. گاهی اوقات این لایه کدر شده و بینایی را محو می‌کند، این پدیده «آب مروارید ثانویه» نامیده می‌شود که می‌تواند ماه‌ها یا سال‌ها پس از عمل اتفاق بیافتد. در بیماران جوان‌تر احتمال بروز آن بیشتر است و در ۴۰ تا ۶۰ درصد موارد اتفاق می‌افتد. برخلاف آب مروارید این پدیده نیاز به جراحی ندارد و به وسیله لیزر درمان می‌شود.
در تکنیکی به نام کپسولوتومی با لیزر یاگ (YAG)، پزشک سوراخ کوچکی در لایه کدر شده ایجاد می‌کند تا نور از آن عبور کند. این درمان بدون درد بوده و سرپایی انجام می‌شود.
چگونه می‌توان از بینایی محافظت کرد؟
اگرچه نمی‌دانیم که چگونه باید از آب مروارید پیشگیری نمود، اما افراد بالای ۶۰ سال در معرض مشکلات بینایی زیادی هستند و اگر ۶۰ سال و یا بیشتر دارید، سالی یک‌بار باید مورد معاینات کامل چشمی قرار بگیرید. این معاینات امکان تشخیص علائم بیماری‌های آب مروارید، آب سیاه، مشکلات نقطه حساس بینایی ناشی از سن و سایر اختلالات بینایی را به پزشک می‌دهد.