نمناک: چلغوز گونه مشخصی از درختان کاج است که در مناطق هند، پاکستان، افغانستان یافت می‌شود و منطقه خاص آن جنگل‌های حاشیه غربی هیمالیا است.
این گونه کاج به شکل کاج‌های سنگی شباهت دارد. این گیاه منبع غنی از کربوهیدرات‌ها و پروتئین‌ها است، که این میوه را به عنوان یک مکمل غذایی مناسب برای بدن تبدیل می‌کند. تنه درخت بین ۳ تا ۴ متر است. برگ‌های درخت چلغوز از سه شکل سوزنی مجزا برخوردار است که باعث می‌شود آن را از دیگران متمایز کند. میوه چلغوز را می‌توان به صورت خام و خشک و یا در روغن برای استفاده در سالاد‌ها سرخ کرد.
برخی از مردم چلغوز را دشنام می‌دانند، اما نام یک نوع آجیل سودمندی است که مغز آن شبیه به تخمه آفتابگردان و طعم آن مشابه بادام و پسته است. دانه‌های قهوه‌ای رنگ که در پوسته چوبی مانند قرار دارد و وقتی تفت و بو داده می‌شود، سر باز کرده و مغز میوه از آن خارج می‌شود.
ارزش غذایی چلغوز
میزان آب چلغوز ۲۸/۲ در ۱۰۰ گرم است. ۱۰۰ گرم چلغوز حدود ۶۷۳ کالری دارد و سرشار از مواد معدنی، آنتی اکسیدان‌ها و ویتامین‌ها است. مقدار پروتئین آن در هر ۱۰۰ گرم ۱۳.۶۹ است، در حالی که مقدار قند این میوه فقط ۳.۵۹ در ۱۰۰ گرم است و همین امر باعث می‌شود چلغوز یک میان وعده سالم باشد. در هر ۱۰۰ گرم از این میوه، ۲۵۱ میلی گرم منیزیم و ۱۶ میلی گرم کلسیم وجود دارد. ارزش پتاسیم موجود در چلغوز ۵۹۷ میلی گرم در ۱۰۰ گرم است. چنانچه در این بخش از نمناک گفته ایم این میوه همچنین منبع غنی فولات و آهن است و از این رو برای زنان باردار بسیار مغذی است. حدود ۳۴ گرم فولات در ۱۰۰ گرم موجود است. چلغوز همچنین سرشار از ویتامین A است و به افراد در بهبود بینایی کمک می‌کند. با مصرف این میوه، به صورت روزانه، شب کوری به طور چشمگیری بهبود می‌یابد.
موارد ذکر شده در زیر از بهترین منابع سلامتی چلغوز هستند:
منبع غنی از روی
روی یک عنصر اساسی است که از بروز ناباروری جلوگیری می‌کند. مقدار کافی روی در بدن تعداد اسپرم‌ها را بهبود می‌بخشد و باعث می‌شود اسپرم برای باروری به حرکت درآید. روی، سیستم ایمنی بدن را تقویت می‌کند، به بهبودی سریع زخم‌ها کمک می‌کند و از بروز مکرر سرماخوردگی جلوگیری می‌کند.
سرشار از منیزیم
چلغوز منبع غنی منیزیم است. دوز کافی منیزیم از نوسانات خلقی و افسردگی جلوگیری می‌کند. منیزیم هنگام شب در بدن مصرف می‌شود، به افراد برای آرامش حواس و ماهیچه‌ها کمک می‌کند و خواب خوب شبانه را تسهیل می‌کند.
منیزیم در رشد ساختاری سالم استخوان‌ها کمک می‌کند، از این رو زنان باردار و مسن که نیاز به تراکم استخوان بالا دارند تا بدن آنها به خوبی کار کند، باید به طور مرتب از این عنصر جادویی استفاده کنند. منیزیم انتقال کلسیم در بدن را تسهیل می‌کند و این به نوبه خود مانع از درد‌های مفاصل و سایر درد‌های بدن مربوط به سالخوردگی می‌شود. دوز روزانه منیزیم باعث تقویت قلب سالم می‌شود.
سرشار از آهن
چلغوز از نظر مقادیر آهن بسیار غنی است. این ماده مغذی برای ذخیره اکسیژن و انتقال آن به اندام‌های حیاتی بدن مورد نیاز است، برای زنان باردار نیز بسیار مفید است، زیرا مقدار آهن مورد نیاز را دریافت می‌کنند. اگر مادران چلغوز را در رژیم غذایی خود به طور منظم داشته باشند، سلامت و رشد مغز کودک نیز بهبود می‌یابد.
جلوگیری از دیابت
شاخص قند چلغوز بسیار کم است که باعث افزایش عملکرد انسولین می‌شود. انسولین به پردازش بیشتر مقدار قند‌ها کمک می‌کند و بنابراین این میوه از گونه کاج ها، خطر ابتلا به دیابت را کاهش می‌دهد.
مقدار انرژی بالا
چلغوز سرشار از کربوهیدرات‌های تولید کننده انرژی است. مواد مغذی موجود در این میوه کلسترول بد (LDL) را کاهش داده و جذب کلسترول خوب (HDL) را در بدن بهبود می‌بخشد. وجود آلفا توکوفرول به بدن کمک می‌کند تا بتواند چربی‌ها را به انرژی تبدیل کند وچلغوز سرشار از آلفا توکوفرول است و از این رو روند چربی سوزی در بدن را تسریع می‌کند. اسکارلن یکی دیگر از عناصر حیاتی است که به کاهش سریع کلسترول LDL کمک می‌کند.
مناسب برای قلب
چلغوز در مقایسه با سایر آجیل‌ها دارای ترکیب اسید‌های چرب مناسب است و این باعث می‌شود این میوه برای قلب مفید باشد. ۹۰٪ چربی‌های موجود در این گیاه اشباع نشده و در نتیجه در جلوگیری از بیماری‌های قلبی مفید است. چربی اشباع موجود در این میوه فقط به ۱۰٪ محدود شده است که از بیماری‌های قلبی جلوگیری می‌کند.
جلوگیری از اشتهای زیاد
چلغوز منبع عالی برای مهار اشتها است. این میوه باعث می‌شود که معده احساس پر شدن کند و این امر باعث می‌شود هوس خوردن غذا‌های چرب کاهش یابد. افرادی که به دنبال راهی برای کاهش وزن هستند، باید این ماده مغذی را مصرف کنند. آجیل به ترشح هورمون CCK-۸ کمک می‌کند که اسید پینولنیک را برای سرکوب اشتها تولید می‌کند.
جلوگیری از حمله‌ی ویروس‌ها
با مصرف چلغوز می‌توان از انتشار آنفولانزا و ویروس تبخال جلوگیری کرد. وجود پلی ساکارید‌ها در چلغوز به مقابله با بسیاری از ویروس‌هایی که سلامت را تهدید می‌کنند، کمک می‌کند. روغن چلغوز همچنین دارای خواص ضد قارچ، ضد باکتری و ضد فشار خون است. اثر ادرار آور روغن چلغوز، مصرف آن را به عنوان گزینه روغن سالم‌تر تبدیل کرده است.
سلامت پوست
چلغوز منبع غنی ویتامین E است و در هر ۱۰۰ گرم چلغوز ۹.۳۳ میلی گرم ویتامین E وجود دارد. ویتامین E همچنین به عنوان آلفا توکوفرول شناخته می‌شود که برای حفظ رطوبت پوست مفید است. ویتامین E در مردان برای تولید اسپرم‌های سالم و حرکتی برای باروری مورد نیاز است.
تقویت کننده حافظه
چلغوز به دلیل وجود چربی غیر اشباع و اسیدآمینه موجب تقویت حافظه و سیستم ایمنی بدن می‌شود. همچنین نافع چشم است.
تقویت پوست
برای تقویت پوست می‌توان مغز چلغوز را نرم کرده و سپس بر روی پوست بمالید، پس از گذشت ۴۵ دقیقه پوست را شستشو دهید.
جلوگیری از ابتلا به سرطان
چلغوز منبع غنی امگا ۶ است و دارای سلنیوم می‌باشد. این امر به جلوگیری از رشد عناصر ایجاد کننده سرطان در بدن کمک می‌کند، همچنین وجود سلنیوم در درمان‌های ناباروری مفید است.
سلامتی ماهیچه‌ها
مقدار پروتئین موجود در چلغوز ۲۴٪ است که از ضعف ماهیچه‌ها جلوگیری می‌کند. با مصرف مرتب این میوه می‌توان از بروز اسپاسم و درد ماهیچه جلوگیری کرد. لیزین نوعی پروتئین است که وظیفه مدیریت فشار خون بالا را بر عهده دارد. این ماده به مقادیر فراوان در چلغوز وجود دارد و بنابراین با مصرف مرتب این میوه می‌توانید از فشار خون بالا جلوگیری کنید.
سرشار از آنتی اکسیدان‌ها
چلغوز حاوی انواع مختلفی از آنتی اکسیدان‌ها مانند لیکوپن، کاروتنوئید، توکوفرول ها، کاتچین و گالوکاتچین است. همه این آنتی اکسیدان‌ها به تقویت عملکرد سالم اندام‌ها کمک می‌کنند و پوست را سالم نگه می‌دارند. شما باید این میوه را به جای اینکه به صورت پخته شده مصرف کنید بهتر است آن را خام بخورید، زیرا تحقیقات نشان می‌دهند هنگام برشته شدن سطح آنتی اکسیدان‌ها کاهش می‌یابد.
خواص دارویی و درمانی دیگر چلغوز
*از بین رفتن بی خوابی‌های شبانه با منیزیم موجود در چلغوز
*عملکرد مغز و تقویت حافظه
*درمان تیرگی پوست
*رفع سنگ مثانه
*ازبین رفتن درد‌های عضلانی، تنش و اضطراب و خستگی مفرط
*تعادل فشار خون با پتاسیم و منگنز در چلغوز
*افزایش قوای جنسی در افرادی که سرد هستند و میلی به روابط جنسی ندارند
*تقویت سیستم ایمنی بدن
*درمان مشکلات کبد، چلغوز را دز سرکه خیس کنید و سپس میل نمایید.
*چلغوز سرشار از تک چربی اشباع نشده است. این نوع چربی علاوه بر کاهش کلسترول خون، موجب حفاظت از سرخرگ‌ها از هرگونه آسیب و در نتیجه خواص چلغوز باعث جلوگیری از حملات قلبی می‌شود.
موارد استفاده از چلغوز
چلغوز گران قیمت است و از جمله محصولات مهم تولید شده توسط Himachal Pradesh و Kashmir در هند است. تخم بذر آن تقریباً بین ۲۰ تا ۵۳ دلار در هر کیلوگرم است.
عوارض جانبی و آلرژی‌های چلغوز
برخی از افراد از خوردن مرتب چلغوز، تغییر در حس چشایی گزارش کرده اند. این بیماری که به آن دهان کاج گفته می‌شود حداکثر یک هفته طول می‌کشد. افراد خاصی که به این میوه حساس هستند دچار بثورات و خارش می‌شوند و گاهی موارد جزئی از سوء هاضمه، نفخ، استفراغ، مشکل در تنفس و اسهال نیز گزارش می‌شود.
نکته مهمی که در این بخش از نمناک باید به آن توجه داشته باشید این است که چلغوز طبع گرم دارد و برای افرادی با مزاج خشک، صفراوی و سوداوی مناسب نیست، بنابراین در طب سنتی مصرف آن فقط به افرادی با مزاج رطوبی همچون دموی بویژه بلغمی توصیه می‌شود.
نگهداری از چلغوز
کاشت چلغوز: چلغوز در شرایط محیطی آفتابی با خاک‌های زهکش دار رشد می‌کند. این گیاه در طی ۱۰ سال اولیه، تا ارتفاع ۷ فوت و پهنای ۴ فوت رشد می‌کند. این درخت از ارتفاع ۲۵ متر با تاجی عمیق، وسیع و طویل برخوردار است. پوست درخت به صورت ورقه ورقه و چروک خورده است بطوری که با کندن این پوسته‌ها لایه‌ای به رنگ سبز متمایل به خاکستری روشن ظاهر می‌شود. نهال چلغوز محیط سایه و به دور از آفتاب را دوست ندارد. بذر کاج چلغوز قابلیت رشد در خاک‌های شنی، لوم و رسی را دارد، اما خاک زهکشی شده را بیشتر می‌پسندد و خاک‌های باتلاقی یعنی شرایط عدم برخورداری از زهکشی را دوست ندارد.
نهال‌های کاشته شده تحمل خشکی را دارند. کشاورزانی که در گذشته زعفران می‌کاشتند، اما اکنون به جای زعفران، هندوانه می‌کارند، چلغوز گزینه مناسب تری به جای زعفران برای کاشت است. زیرا در زمین‌هایی که زعفران کاشته می‌شد هم از نظر آب و هوا و هم از نظر ph خاک، شرایط بهتری برای کاشت و پرورش چلغوز وجود دارد. این خشکبار مفید در مناطق گرم و خشک بهره وری بیشتری دارد.
رشد این نوع بذر در خاکی با PH خنثی نه اسیدی مطلوب‌تر است. بهتر است بذر چلغوز را در گلدان به صورت تکی کاشت و در زیر شاسی‌ها یا چارچوب‌های سرد به خصوص در اواخر زمستان نگهداری کرد. یک دور کوتاه مدت طی ۶ هفته در دمای ۴ درجه سانتیگراد و هوای زمستانی به جوانه زنه زدن بذر چلغوز کمک می‌کند.
قلمه زنی و تکثیر: قلمه زنی را باید از درختانی با عمر کمتر از ۱۰ سال تهیه کرد. قلمه‌ها باید دارای ساقه‌های کوتاه و دسته‌ای از برگ‌های سوزنی باشند. برای ریشه زایی بهتر قلمه‌ها می‌توان جوانه‌های ساقه را چند هفته قبل از تهیه قلمه‌ها جدا کرد. رشد قلمه‌ها معمولا کمتر است.
پرورش نهال‌های چلغوز: با فراهم شدن شرایط اقلیمی باید نهال‌ها را به محیط طبیعی و دائمی منتقل کرد و به مدت ۱ تا ۲ سال از آنها باید به خوبی نگهداری نمود. ریشه این نهال‌ها کم و پراکنده است، بنابراین باید به سرعت به مکان اصلی انتقال داده شوند. در زمین اصلی رشد نهال هادر دوره نوجوانی به ارتفاع ۹۰-۳۰ سانتیمتری میرسد. البته درصد موفقیت در رشد نهال‌هایی که دارای ارتفاع ۱۰-۵ سانتیمتر می‌باشد به مراتب بیشتر است. علف‌های هرز اطراف نهال‌ها را باید طی یک دوره نسبتا طولانی با پاشیدن مالچ‌های مناسب کنترل نمود. رشد نهال‌های بزرگتر سرعت کمتری دارد و استقرار آنها سخت‌تر است. سیستم ریشه زایی آنها گسترده‌تر نمی‌شود و معمولا در برابر باد‌های شدید آسیب پذیر هستند.
تهدیدات زیستی کاج چلغوز: درختان کاج چلغوز در کنار جمعی از درختان "کاج آبی" (blue pine) با نام علمی "pinus wallichiana" و "سدر هیمالیا" (Doedar cedar) با نام علمی "cedrus deodara" رشد می‌کند. این گونه‌های درخت در معرض خطر انقراض قرار داند. قطع بی رویه این درختان و چرای شدید مرغزار‌های محل رشد آنها توسط حیوانات موجب کاهش شدید روند رشد و تجدید حیات دوباره از طریق ریزش بذر‌ها می‌شوند.
به طور مداوم و روزافزون جنگل‌های کاج چلغوز در سراسر مناطق رشد رو به نابودی هستند به طوری که وسعت چنین جنگل‌هایی را به میزان ۳۰ درصد وضعیت گذشته تخمین زده می‌شود. جنگل‌های کاج چلغوز بصورت قطعات کوچک و پراکنده قرار گرفته اند و خطرات متعددی زندگی این گیاهان را تهدد می‌کند. تعداد اراضی که این درختان در آنجا رشد می‌کنند در حدود ۱۰ منطقه عنوان می‌شوند.
مهمترین تهدیداتی که جنگل‌های کاج چلغوز را با خطر انقراض مواجه می‌سازند شامل:
قطع درختان برای کاربرد‌های نجاری و سوخت خانگی
برداشت بی رویه مخروط‌های حاوی بذر
تخصیص اراضی جنگلی به امور کشاورزی
چرای مفرط در جهت کاهش تکثیر طبیعی
افزایش قطعه قطعه شدن اراضی جنگلی
عملیات حفاظت و نگهداری: در افغانستان ایستگاه‌هایی جهت حمایت از بذر‌های کاج چلغوز تاسیس شده است و بسیاری از محدوده‌های رشد آنها را بعنوان مناطق حفاظت شده، تعیین کرده اند. اما بیشتر اراضی جنگلی کاج چلغوز که در داخل مناطق حفاظتی و یا خارج از آنها قرار دارند، و در معرض تنزل حاصلخیزی و فرسایش ناشی از:قطع درختان برای تأمین سوخت و الوار، چرای مفرط، تبدیل به اراضی کشاورزی و می‌باشند.
امروزه ضرورت دارد که برنامه‌های مشخصی برای احیاء جنگل‌ها در راستای استفاده پایدار از درختان کاج چلغوز بکار گرفته شوند تا این درختان به مرور زمان با خطر کاهش جمعیت روبه رو نشوند.
نحوه برداشت چلغوز در افغانستان
کاج چلغوز‌های افغانستان در پکتیا، نورستان، کُنر، لغمانو همچنان در کوه‌های نجراب به شکل جنگل‌های انبوه رشد می‌کنند. اگر درخت چغوزه یک سال غوزه بگیرد، دو سال بعد غوزه‌های درخت، چلغوزه می‌گیرد. پوشش چوبی غوزه‌های رسیده، قدری باز است و غوزه‌های نارس، کاملا بسته هستند. چلغوزه‌های داخل غوزه‌های خام آبگین و رقیق است، اما به مرور زمان سخت شده و تبدیل به چلغوزه می‌شوند.
در مرحله اول برای جمع آوری چلغوزه، چوب‌های دراز و منظم را گرفته و در نوک آن چنگک‌هایی مانند داس‌های کوچک را محکم می‌بندیم. سپس توسط همان چوب‌ها غوزه‌ها را از درخت جدا می‌کنیم و به مدت چند روز در اتاق‌هایی به دور از نور نگهداری می‌نمائیم. در مرحله بعد چلغوزه‌ها زیر نور آفتاب پهن می‌کنیم. با گذشت زمان غوزه‌ها خود به خود دهن خود را باز کردهو چلغوزه از آن خارج می‌شود. درختان این منطقه خودبه خود تکثیر می‌شوند و این چلغوزه‌ها با چلغوزه‌های موجود در بازار تفاوت دارد. جلغوزه‌های خام را در منطقه تیمورشاهی شهر کابل در بین ریگ‌ها و روی آتش بریان می‌کنند.