کعبه زرتشت به گواه باستان‌شناسان از معدود ساختمان‌های دوره هخامنشیان بوده که سالم باقی مانده است؛ ساختمانی مهم و مقدس که به تشخیص زمین‌شناسان اکنون در تهدید فرونشست است. سنگ‌های آن متخلخل و ترک‌ها عمیق‌تر شده است. مویینگی که در سنگ‌های کف کعبه زرتشت پدید آمده نه تنها زمین‌شناسان که اکنون باستان‌شناسان را هم نگران کرده است.
به گزارش ایسنا، کعبه زرتشت در «نقش رستم» در استان فارس قرار دارد؛ در محوطه‌ای که آرامگاه شاهان هخامنشی بوده است. باستان‌شناسان معتقدند معماری این سازه به دوره هخامنشیان می‌ماند، اما درباره کاربری آن نظریه‌های مختلفی دارند. این مکعب مستطیل سنگی، هنوز رازهای کشف‌نشده بسیاری دارد.
کامیار عبدی، باستان‌شناس فارغ‌التحصیل از دانشگاه میشیگان و عضو هیات علمی گروه باستان‌شناسی دانشگاه شهید بهشتی که در تخت جمشید نیز فعالیت باستان‌شناسی داشته است، درباره کاربری کعبه زرتشت می‌گوید: ما می‌دانیم که سبک معماری این بنا به دوره هخامنشی تعلق دارد، ولی درباره کاربری آن نظریه‌های مختلفی مطرح است. مشابه همین بنا در پاسارگاد به نام «زندان سلیمان» وجود دارد، که البته وضع آن از کعبه زرتشت خراب‌تر است و نصف بیشتر آن ریخته است.
این باستان‌شناس با استناد به نظریه‌هایی که درباره کعبه زرتشت مطرح است، اظهار کرد: عده‌ای می‌گویند پیکر شاهان هخامنشی را تا زمان تکمیل آرامگاه در این بنا نگهداری می‌کردند. اما از آنجا که آرامگاه شاهان هخامنشی معمولا پیش از مرگ آنها تکمیل شده است و در ایران باستان اصلا مرحله‌ای برای آماده کردن جسد وجود نداشته و مثل مصری‌ها مومیایی نمی‌شده و جسد را در گور دخمه می‌گذاشتند، پس درباره این نظریه نمی‌توان چندان مطمئن بود.
این پژوهشگر اضافه می‌کند: نظریه دیگری مطرح است که این بنا محل نگهداری نسخه اصلی کتاب «اوستا» بوده است اما این نظریه هم در حد حدس و گمان است و مستنداتی که آن را تایید کند وجود ندارد.
عبدی می‌گوید: عده‌ای دیگر بر این باورند که این بنا آرامگاه شاپور ساسانی است، با توجه به اینکه کتیبه شاپور ساسانی روی آن حکاکی شده است، ولی این بنا معماری هخامنشی دارد و ساسانی نیست. بنابراین ما با قاطعیت نمی‌دانیم این بنا چیست و دقیقا چه کاربردی داشته است.
علیرضا عسگری چاوردی، باستان‌شناس و مدیر پایگاه جهانی تخت جمشید نیز می‌گوید: کعبه زرتشت، آتشکده نیست اما برنامه‌های مذهبی در آن انجام می‌شد. مراسم دعا و نیایش پادشاه هخامنشی در کعبه زرتشت انجام می‌شد. از دوره ساسانی نیز گزارش‌هایی موجود است که نشان می‌دهد کتاب اوستا در داخل این بنا نگهداری می‌شد اما از دوره هخامنشی چنین مستنداتی نداریم.
به هر روی، اینجا مهمترین بنای مذهبی شاهان هخامنشی بود. می‌گویند شاه جدید دو شبانه‌روز اعمال نیایشی را در این کعبه انجام می‌داد و وقتی بیرون می‌آمد چهر از یزدان داشت و بر تخت می‌نشست و مستقیم به کاخ صد ستون [در تخت جمشید] می‌رفت و بر تخت سلطنت می‌نشست و فرمانروایی را رسما اعلام و آغاز می‌کرد.
این باستان‌شناس همچنین می‌گوید: کعبه زرتشت تنها ساختمان دوره هخامنشی است که به این شکل سالم باقی مانده است.
در جداره بیرونی کعبه زرتشت کتیبه‌های زیادی به زبان ساسانی، اشکانی و یونانی دیده می‌شود که به گفته عسگری چاوردی، با ارزش‌ترین آنها به دوره ساسانی تعلق دارد. او می‌گوید: این کتیبه تاریخ مملکت است و کل جغرافیای ایران که حقانیت آن را در تاریخ اثبات می‌کند، در آن ثبت شده است.
با این وجود، کتیبه‌های کعبه زرتشت بدون هیچ محافظی رها شده و خطوط آن با گذر زمان و زیر آفتاب، باد و بارش باران و برف، کم‌رنگ و ناخوانا شده است.
باستان‌شناسان می‌گویند بنای کعبه زرتشت بیش از ۸۰ سال است که هیچ پایش، حفاظت و مرمتی نشده است. به گفته عگسری چاوردی، مدیر پایگاه تخت جمشید و نقش رستم، کارهایی که تا به حال در کعبه زرتشت انجام شده در جهت ساماندهی کلی بوده و شکاف‌ها و ترک‌هایی که اکنون در کعبه زرتشت ایجاد شده، خطرناک است.
در بدنه کعبه زرتشست به وضوع خط نفوذ آب دیده می‌شود، سنگ‌ها به ویژه در نزدیکی پنجره‌های روشنایی متلاشی شده و روی دیواره گیاه رویده و ترک‌های متعدد در سنگ‌های کف و جداره عمیق‌تر شده است. باستان‌شناسان تایید می‌کنند بیشتر ترک‌هایی که امروز روی بنای کعبه زرتشت دیده می‌شود تا چند سال پیش نبودند.
وضعیت کعبه زرتشت از نظر زمین‌شناسان نگران‌کننده‌تر است. حتی گروهی از اساتید دانشگاه شیراز که به دعوت پایگاه میراث جهانی تخت جمشید در بهار ۱۴۰۳ به بررسی محوطه جهانی نقش رستم و علل آسیب‌های آن پرداختند و پدیده «فُروشست» را به جای تهدید فرونشست مطرح کردند و در گزارش خود اعلام داشتند «همه آثار صخره‌ای نقش رستم از خطر فرونشست مصون هستند»، نیز نسبت به وضعیت بنای سنگی کعبه زرتشت در نقش رستم ابراز نگرانی کرده‌اند.
آنها در بازدیدی که بهار امسال از نقش رستم داشتند، مویینگی‌هایی را در بدنه خشتی اطراف سازه سنگی و در سنگ‌های کف کعبه دیده‌اند که به نظرشان این ترک طولیِ ممتد و ظریف گواه یک تهدید بزرگ می‌تواند باشد.
مهدی زارع، رییس مرکز پیش‌بینی زلزله و استاد زلزله‌شناسی نیز که به تازگی بررسی‌های میدانی از نقش رستم و کعبه زرتشت داشته است، اما در مقایسه با اساتید دانشگاه شیراز که معتقدند «فرونشست تأثیری بر آرامگاه پادشاهان هخامنشی که در کوه واقع شده‌اند و نقش برجسته‌های ساسانی صخره‌ای در نقش رستم ندارد»، پیش‌بینی‌های تلخی دارد. او بحران فرونشست زمین را در مرودشت جدی می‌داند و درباره تأثیرات خطرناک آن بر بناهای تاریخی هخامنشی و ساسانی هشدار می‌دهد و بر لزوم اقدام فوری برای مدیریت این بحران تأکید دارد.
این استاد زلزله‌شناسی به روزنامه اعتماد نیز گفته است: ما آسیب‌هایی که به محوطه کعبه زرتشت وارد شده را دیدیم. شکاف‌ها در محوطه کعبه زرتشت در حال گسترش است و البته شیوه برخورد با این شکاف‌ها تا امروز این بوده که روی شکاف‌ها را بپوشانند که این نحوه برخورد با شکاف، همان چیزی است که‌در زمین کشاورزی اتفاق می‌افتد اما محوطه کعبه زرتشت، زمین کشاورزی نبوده و بنابراین، پرکردن شکاف‌ها، روش منطقی و درستی نیست.
عسگری چاوردی، رئیس پایگاه میراث جهانی تخت جمشید و نقش رستم که هم‌سو با نظر اساتید شیراز، معتقد است بحران فرونشست تاثیر چندانی در آرمگاه هخامنشی نداشته و بیشتر پدیده فروشُست در نقش رستم رخ داده است نیز در گفت‌وگویی که بهار ۱۴۰۳ با پایان فصل بارش‌ها در شیراز با جمعی از خبرنگاران داشت در پاسخ به این پرسش که ممکن است فرونشست در محوطه روی بنای سنگی کعبه زرتشت تاثیر بگذارد؟
گفت: دقیقا می‌تواند تاثیر بگذارد. اگر این بخش را ساماندهی نکنیم، ترک‌ها تا ۵ سال دیگر بزرگتر می‌شود. ترک‌ها در محلی که شاهدها نصب شده نیز عمیق‌تر شده و آنها را شکسته است. جدا از اینها، چند ترک مویینگی ادامه‌دار روی سنگ‌های کعبه وجود دارد که زمین‌شناس‌ها متوجه آن شده‌اند و نسبت به آن نگران شده‌اند، اگر این بنا سانتی‌متری حرکت کند خطرناک است، چون بلوک سنگی است. تشخیص زمین‌شناس‌ها [گروه اساتید دانشگاه شیراز] این بود که ترک‌های مویینگی که روی بنا و روی دیوارها در یک امتداد و در یک راسته ایجاد شده، بسیار خطرناک است و روی بنا تاثیر می‌گذارد.
چندی پیش در نقش رستم گمانه‌زنی‌هایی برای ساماندهی آب‌های سطحی انجام شد که بحث‌برانگیز شد. عسگری چاوردی، مدیر پایگاه میراث جهانی تخت جمشید که سرپرست کاوش‌های اخیر نقش رستم بود نیز در توجیه اقدامی که انجام شده است، گفته بود: پس از مطالعات اولیه، برنامه اکتشافی ژئوفیزیک، نقشه‌برداری و سپس در جهت انتقال آب‌های سطح‌الارضی و جلوگیری از آب‌گرفتگی محوطه نقش رستم تلاش شد همان شکاف‌های ایجاد شده در اثر رانش پاکسازی شوند، فروشست‌ها و هم فرونشست‌ها همراه با سطح‌بندی، شیب‌بندی، زهکشی و در نهایت احیاء بخشی از همان سیستم آب دوره هخامنشی و ساماندهی این محوطه انجام شود.
اما مهدی زارع، رییس مرکز پیش‌بینی زلزله و استاد زلزله‌شناسی پس از بررسی‌هایی که از شکاف طولی ایجاد شده در نقش رستم داشت معتقد است «این ترانشه غیراصولی» بوده و ابتدا برای کاوش‌های گروه باستان‌شناسی حفر شده و سپس برای انحراف و زهکشی آب توسعه یافته است و آن را عملاً «بلا اثر» دانسته و گفته است: تزریق سیمان در شکاف‌ها علاوه بر تخریب موضعی، تأثیر قابل توجهی در کاهش ریسک نشست زمین نداشته و نخواهد داشت.
زارع معتقد است با وجود ۷ هزار چاه غیر مجاز در منطقه مرودشت (با توجه به آمار رئیس کل دادگستری فارس در هفتم خردادماه ۱۴۰۳)، تغییر وضعیت کشاورزی و دامپروری در منطقه و ممنوعیت فعالیت‌هایی که منجر به مصرف شدید آب در دشت مرودشت می‌شوند، می‌تواند راه‌حلی منطقی برای کاهش سرعت فرونشست و در نهایت متوقف کردن فرونشست بیشتر است. این اقدام می‌تواند ریسک تخریب آثار تاریخی و باستانی را کاهش دهد.
