مترجمان: زهرا علی‌اکبری و محمدرضا نیک‌نژاد: توضیح مترجمان: یونسکو در ۲۶ اکتبر ۱۹۶۶ و در چهاردهمین نشست کنفرانس عمومی‌اش، هشتم سپتامبر را روز جهانی سوادآموزی (مبارزه با بی‌سوادی) نام‌گذاری کرد. از آن سال تا‌کنون و کم‌و‌بیش هر سال، از سوی یونسکو و سازمان‌های آموزشی در سطح ملی و جهانی در این روز به پدیده شوم بی‌سوادی پرداخته و برای از میان برداشتن آن راهکارهایی ارائه و اجرا می‌کنند. همچنین این سازمان هر سال و به فراخور شرایط جهانی تم یا شعاری برای این روز برگزیده و برنامه‌های خود را بر پایه آن پیگیری می‌کند. تم سال 2024 روز جهانی سودآموزی: «ترویج آموزش چند‌زبانه: سواد برای صلح و درک متقابل» است. چندان نیاز به توضیح نیست که ریشه برگزیدن این شعار چیست؛ چراکه امروز از سویی، بیش از هر‌چیز، نبود صلح پایدار جهان را تهدید می‌کند و از دیگر سو، آوارگی، مهاجرت، پناهندگی و حتی بحران‌های اقتصادی، سیاسی و اجتماعی در سطح ملی، آموزش چند‌زبانه را به یک ضرورت مهم بدل کرده‌ است. متن زیر بیانیه مفهومی یونسکو به فراخور روز جهانی سوادآموزی 2024 است. در این متن دست‌اندرکاران یونسکو خود توضیح می‌دهند که چرا این شعار برای سال 2024 برگزیده شده‌ است.

1. زمینه

روز جهانی سوادآموزی (ILD) 2024 با شعار (تم) «ترویج آموزش چند‌زبانه: سواد برای صلح و درک متقابل» جشن گرفته می‌شود.

سواد* یک حق است و به مردم قدرت می‌دهد و درها را به روی بهره‌مندی از دیگر حقوق و آزادی‌های انسانی باز می‌کند. سواد پایه‌ای را فراهم می‌کند که بر‌اساس آن مردم می‌توانند دانش، مهارت‌ها و ارزش‌های گسترده‌تری کسب کنند و همچنین نگرش‌ها و رفتارها را پرورش دهند تا فرهنگ پایداری و صلح پایدار را برپایه احترام به برابری و عدم تبعیض، حاکمیت قانون، همبستگی، عدالت، تنوع و مدارا پرورش دهند. سواد همچنین افراد را توانا می‌کند تا روابط هماهنگ با خود و افراد دیگر و با کره زمین برقرار کنند. بنابراین برای دستیابی به دستور کار 2030 در راستای توسعه پایدار و 17 هدف توسعه پایدار (SDGs) که زیربنای جوامع صلح‌آمیز و پایدار را تشکیل می‌دهد، سواد نقطه‌ای مرکزی به شمار می‌آید.

جهان در زمینه سوادآموزی دستاوردهایی داشته است. حدود 50 سال پیش، نزدیک به یک‌چهارم جوانان مهارت‌های سواد پایه را نداشتند. این درصد در سال 2021 کمتر از هشت درصد بوده‌ است. این روند مثبت را می‌توان تا اندازه زیادی به گسترش آموزش پایه در طول دهه‌ها نسبت داد. بین سال‌های 2015 تا 2023، نرخ تکمیل جهانی در آموزش ابتدایی از 85 درصد به 88 درصد، در متوسطه اول از 74 درصد به 78 درصد و در متوسطه دوم از 53 درصد به 59 درصد افزایش یافته است.

با‌این‌حال، این پیشرفت کافی نبوده است. بین سال‌های 2016 و 2021، نرخ باسوادی جهانی جوانان و بزرگسالان برای جمعیت 15‌ساله و بالاتر فقط یک درصد افزایش یافته است: از 86 درصد به 87 درصد. در سال 2022، حداقل یک نفر از هر هفت جوان و بزرگسال فاقد مهارت‌های پایه‌ای سواد خواندن و نوشتن و یا خارج از مدرسه بودند.

افزون بر این، نابرابری‌هایی میان مناطق، کشورها و جمعیت‌ها وجود دارد. زنان دو‌سوم از 765 میلیون جوان و بزرگسال بی‌سواد را تشکیل می‌دهند؛ نسبتی که در دهه‌های گذشته تغییر نکرده‌ است. نرخ باسوادی برای زنان مسن در چندین کشور زیر صحرای آفریقا حدود 10 درصد در سال 2022 تخمین زده شد، در‌حالی‌که بالاترین نرخ، یعنی 99 درصد، برای جوانان و بزرگسالان مرد در اروپا و آمریکای شمالی برآورد شد. اگر معیارهای دیگری همچون چندزبانگی، محدودیت‌های آمار سنتی سوادآموزی و یا نبود داده‌های مرتبط، نابرابری‌های پیوسته، پیامدهای میان‌نسلی و هدف‌های مورد نظر سوادآموزی را در زمینه‌های مختلف در شرایط امروز نیز در نظر بگیریم، ممکن است تصویر جهانی نابرابری‌های مربوط به سوادآموزی حتی ناامیدکننده‌تر باشد.

این چالش‌ها باید در یک چشم‌انداز توسعه‌ای گسترده‌تر درک شوند؛ زیرا اغلب با شکل‌های دیگر بی‌عدالتی‌های گذشته و حال در حوزه‌های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و زیست‌محیطی در هم تنیده می‌شوند. چالش‌های جهانی مانند افزایش درگیری‌ها و خشونت، نابرابری‌ها، فقر، گرسنگی و تغییرات آب‌وهوایی به طور فزاینده در حوزه‌های مختلف زندگی بشر و از راه پیامدهای آنها روی کره زمین و به‌ویژه به وسیله آنهایی که پیش از همه‌گیری COVID-19 به حاشیه رانده شده بودند، احساس می‌شود. این کره ناپایدار، درک متقابل، همزیستی هماهنگ، کثرت‌گرایی و صلح را تهدید می‌کند و یک یادآوری مهم است برای ضرورت آغاز دفاع از صلح در اندیشه‌ها‌ که در آن سواد نقطه کانونی است.

در همین حال، چند‌زبانگی به شکل فزاینده‌ای در جهان ما گسترده است؛ به گونه‌ای که نزدیک به هفت هزار زبان زنده به طور نابرابر در نزدیک 200 کشور‌ و با درجه‌های بالاتری از تنوع در جنوب صحرای آفریقا و آسیا و اقیانوس آرام، پراکنده شده‌اند. این به دلیل طیفی از عوامل مانند جهانی‌شدن، دیجیتالی‌شدن و تحرک فزاینده مردم است. تا همین یک دهه پیش، از هر سه کودک، دو نفر در یک منطقه چند‌زبانه بزرگ می‌شدند. در سال 2022، شمار پناهندگان، که بسیاری از آنها ممکن است نیاز به چیرگی بر زبان کشور میزبان داشته باشند، به 35 میلیون نفر رسید‌ که افزایش هشت‌میلیونی نسبت به سال 2021 را نشان می‌دهد. بیش از 108 میلیون نفر به دلیل آزار و شکنجه به اجبار آواره شده‌اند؛ درگیری، خشونت یا نقض حقوق بشر که نشان‌دهنده افزایش 19‌میلیون‌نفری نسبت به سال گذشته است. بر‌اساس روند فعلی، ممکن است تعداد افرادی که از بیش از یک زبان در زندگی روزمره استفاده می‌کنند در دهه‌های آینده رو به کاهش برود. در همین حال، کم‌وبیش نیمی از زبان‌های زنده تا پایان قرن در معرض خطر انقراض قرار دارند. در سال 2021، 77 درصد از ارتباطات در فضای مجازی فقط تحت سلطه 10 زبان بوده‌ است.

زبان‌ها –‌زبان‌های شفاهی، نوشتاری و اشاره- نه‌تنها ابزارهای ضروری برای ارتباطات و مدیریت دانش هستند، بلکه برای پذیرش و حفظ هویت افراد، فرهنگ‌ها، جهان‌بینی‌ها و ساختار‌های دانش، تلاش‌های آگاهانه برای استفاده و حفظ زبان اول و‌...، همه در زندگی روزمره و در گستره عمومی مورد نیاز است. با‌این‌حال، در سطح جهانی، تخمین زده می‌شود که نزدیک به 40 درصد از جمعیت به آموزش به زبانی که صحبت می‌کنند، دسترسی ندارند. در آفریقا، از هر 10 کودک، هشت کودک به زبانی درس می‌خوانند که با زبان اصلی آنها متفاوت است و چشم‌انداز یادگیری به زبان اول، برای جوانان و بزرگسالان‌ که اغلب خارج از سیستم آموزشی رسمی هستند، حتی کمتر به نظر می‌رسد. این امر نه‌تنها مانع کسب مهارت‌های پایه سواد می‌شود، بلکه تنوع زبانی و فرهنگی را تضعیف، سلسله‌مراتب معرفتی و فرهنگی پدید آورده و بر توسعه اجتماعی و اقتصادی افراد و جوامع تأثیر می‌گذارد که می‌تواند برای ساختن جوامع فراگیر، صلح‌آمیز و پایدار پرآسیب باشد.

2. سواد برای صلح و درک متقابل در زمینه‌های چند‌زبانه

در این زمینه، روز جهانی سوادآموزی در سال 2024 قدرت دگرگون‌کننده سواد را در راستای قدرت‌بخشی به صلح و درک متقابل در زمینه‌های چندزبانه، با نگاهی به سیاست‌ها، برنامه‌ها، شیوه‌ها و حاکمیت مرتبط‌ برای سرعت‌بخشی به پیشرفت به سوی هدف‌های توسعه پایدار و فراتر از آن روشن می‌کند. در‌حالی‌که روز جهانی سوادآموزی به شکل سنتی فرصتی برای ترویج سواد برای همه گروه‌های سنی است، این روز در 2024 به طور ویژه بر سوادآموزی جوانان و بزرگسالان تمرکز خواهد کرد.

سواد برای صلح: ضرورت رویکرد حقوق‌بنیاد

مهار‌کردن قدرت تحولِ سواد برای تقویت صلح و درک متقابل نیازمند انجام کارهایی پایه‌گذاری‌شده بر اصول سوادآموزی به‌عنوان یکی از حقوق بشر است. جامعه جهانی نه‌تنها تصمیم گرفته که پیشرفت به سوی هدف‌های توسعه پایدار را سرعت ببخشد، بلکه قصد دارد چگونگی اندیشه، طراحی و سازمان‌دهی آموزش برای ایجاد جهانی صلح‌آمیز، عادلانه و پایدار را به طور بنیادین تغییر دهد. ارتقای سوادآموزی برای ایجاد صلح پایدار، جزء مجموعه‌ای از ابتکارات کلیدی تازه طراحی‌شده برای این هدف‌ها بوده‌ است... .

چگونه می‌توان سواد، در راستای تقویت صلح و درک متقابل در مناطق چند‌زبانه و بر پایه اصول حقوق بشر و دیدگاه یادگیری در طول زندگی را ارتقا داد؟ نخست، مهم است که مطمئن شویم سواد در اسناد سیاستی، مانند توسعه در سطح ملی، استراتژی‌ها و سیاست‌های مربوط به آموزش، یادگیری در طول زندگی و یادگیری و آموزش بزرگسالان (ALE) به‌درستی مورد توجه قرار گرفته شود.

ارتباط چنین چارچوب‌های سیاستی را می‌توان با اطمینان از اینکه آنها: 1) رویکرد یادگیری در همه زندگی را در پیش گیرند و سواد را به‌عنوان پیوستاری از مهارت در خواندن، نوشتن و حساب‌کردن در نظر بگیرند، 2) از مسیر ساختارهای حاکمیتی فراگیر و چندجانبه مدیریت شوند، 3) با اراده سیاسی، چارچوب‌های قانونی، ساختارهای مناسب و منابع مالی کافی پشتیبانی شوند و 4) به راهبردها، برنامه‌ها و شیوه‌های مشخصی بدل ‌شوند که پاسخ‌گوی نیازهای افراد یادگیرنده باشند.

برخی از کشورها سیاست‌ها، برنامه‌ها، سیستم‌ها و حکمرانی خود برای سوادآموزی را بهبود بخشیده‌اند. در مجموع 60 درصد از 154 کشور شرکت‌کننده در گردهمایی جهانی در سال 2022 گزارش دادند که سیاست‌های یادگیری و آموزش بزرگسالان (ALE) خود را بهبود بخشیده و تمرکز زیادی بر سوادآموزی و همچنین مهارت‌های حرفه‌ای و پایه‌ای کرده‌اند. بیش از 77 درصد آنها، مهارت‌ها و سیاست‌های مربوط به سوادآموزی و مهارت‌های اساسی را تهیه و اجرا کرده بودند؛ درحالی‌که 81 درصدشان برنامه‌های مشخصی برای سوادآموزی تدوین کرده بودند. چندین کشور سواد را در اسناد سیاستی گسترده‌تری مانند اسناد آموزش، یادگیری در طول زندگی و یادگیری و آموزش بزرگسالان درآمیخته و نیز چارچوب‌ها و اصلاحات در سطح بخش و فرابخشی را با هم ترکیب کرده‌ بودند.

ورود به منظور ارتقای سوادآموزی به‌عنوان پایه‌ای برای صلح و درک متقابل در زمینه‌های چندزبانه باید فراتر رفته و از سه پیوند زیر در مدیریت سیاست‌ها، برنامه‌ها و عملکردها اطمینان پیدا کنند: 1) «سواد و صلح»، 2) «سواد و زبان» و 3) «سواد و اکوسیستم یادگیری در همه زندگی». با همه تلاش‌های انجام‌شده به وسیله کشورها، برای ساختن جهانی صلح‌آمیز، عادلانه‌تر و پایدارتر، نیاز به تقویت این حلقه‌های ضعیف به شیوه‌ای جامع در چارچوب‌های سیاست در سطح ملی وجود دارد.

• پیوند «سواد و صلح»: گسترش سواد برای تقویت صلح و درک متقابل نیازمند همسویی یا درهم‌آمیختن سواد و آموزش برای صلح، شهروندی جهانی، حقوق بشر و توسعه پایدار، به‌ویژه در گستره‌های مرتبط به هدف‌های توسعه پایدار است. این موردها همچنین تحت پوشش توصیه 2023 یونسکو درباره آموزش برای صلح و حقوق بشر، تفاهم جهانی، همکاری، آزادی‌های بنیادین، شهروندی جهانی و توسعه پایدار، در مدیریت سیاست‌ها، برنامه‌ها و تلاش‌ها است. این کار دربرگیرنده قدرت‌بخشی به آموزش برای صلح در چارچوب‌های سیاستی و در پیوند با سواد است. این در حالی خواهد بود که اهمیت سوادآموزی و در‌هم‌آمیختگی برنامه‌های آن، فراتر از آموزش رسمی، در چارچوب‌های سیاست ملی در راستای دستیابی به هدف‌های توسعه پایدار را نیز در‌ بر می‌گیرد. برای نمونه موریتانی برنامه‌ای برای آموزش شهروندِ جهانی و پیشگیری از افراط‌گرایی از راه آموزش پدید آورد و یک برنامه سوادآموزی و آموزش غیر‌رسمی را نیز به شکل آزمایشی با این‌گونه آموزش‌ها در هم آمیخت. این درهم‌آمیختگی عمدی مهم است. افراد با سواد می‌توانند کارهایی انجام دهند که به صلح آسیب می‌رساند. ترویج سواد و صلح با هم، می‌تواند نه‌تنها به توانمندسازی ارزش‌های دموکراتیک، همزیستی صلح‌جویانه و همبستگی جامعه کمک کند، بلکه به کاهش نابرابری‌های اجتماعی-اقتصادی نیز کمک می‌کند تا این نابرابری‌‌ها سرچشمه تنش نباشند.

• پیوند «سواد و زبان»: گسترش سواد در بافت‌های چندزبانه نمی‌تواند این پرسش را نادیده بگیرد که به کدام زبان، چگونه و با چه هدفی باید سواد داشت. نخستین رویکرد بر پایه زبان و چندزبانگی برای توسعه سواد (FLB-ML)، مزایای شناختی، روانی، زبانی، آموزشی، اجتماعی-فرهنگی و اقتصادی را به‌ویژه برای گویشوران زبان‌های اقلیت به نمایش گذاشته‌ است. با این حال پتانسیل این بافت‌ها برای پدید‌آوری جامعه‌ای باسوادتر، تا اندازه‌ای به دلیل محدودیت‌های عملی به شکل کامل اجرا نشده‌اند؛ محدودیت‌هایی مانند نبود ظرفیت‌ها یا منابع محدود برای مدیریت برنامه‌های درسی، [پرورش] معلمان و [برگزاری] ارزشیابی‌ها به بیش از یک زبان، نبود محیط‌های مناسب و سیاست‌های وابسته و... . در آفریقای جنوبی، یک کارزار ملی برای توسعه زبان اول، بیش از 4.7 میلیون بزرگسال با بهره‌گیری از 11 زبان شناخته‌شده در قانون اساسی، از آن میان خط بریل، به راه افتاد و در همان شرایط زبان انگلیسی را به زبان‌آموزان معرفی کرد. با همه اینها، پیوند سواد و زبان نیاز به در‌نظر‌گرفتن هدف‌ها و شرایط ویژه یادگیری به شیوه‌ای انعطاف‌پذیر دارد. برای نمونه پناهندگان، مهاجران و آوارگان در سطح جهان ممکن است برای بقا، درآمیختگی اجتماعی و توانمند‌شدن اجتماعی-اقتصادی نیاز به چیرگی بر زبان میزبان داشته‌ باشند؛ جایی که سواد مبتنی بر (FLB-ML) دارای محدودیت است.

• پیوند «اکوسیستم سوادآموزی و یادگیری در همه عمر»: تلاش‌ها برای گسترش سواد باید در اکوسیستم گسترده‌تری از یادگیری در همه عمر و در‌پیش‌گرفتن رویکردهای کل [ساختار] دولت و همه [بخش‌های] جامعه برای درهم‌آمیختن یادگیری سواد در زندگی و کار مردم پا بگیرد. گسترش یادگیری در محیط‌ها و فضاهای گوناگون نیازمند ایجاد محیط‌های باسواد است؛ محیط‌هایی که افراد در آن می‌توانند انگیزه سواد بیشتری داشته‌ باشند و بتوانند مهارت‌های سوادآموزی خود را به دست آورند و از آنها بهره ببرند و آنها را افزایش دهند. کارهای امیدوار‌کننده‌ای در این زمینه انجام گرفته‌ است. برای نمونه، جمهوری کره «فرهنگ ملی یادگیری» را توسعه داده‌ است که با گسترش سواد جامعه‌محور، بر پایه رویکرد کلی جامعه و اکوسیستم یادگیری در همه عمر بوده و به‌خوبی نیز بنا نهاده شده‌ و معرفی شده‌اند. شهر سوون، یکی از 180 شهر یادگیری در کشور، شبکه درهم‌تنیده‌ای از امکانات آموزشی پدید آورده که در فاصله 5 تا 10 دقیقه پیاده‌روی از خانه‌ها قرار دارد. همچنین ویتنام محیط‌های باسوادی را برای جامعه یادگیرنده‌ها راه انداخته است؛ ازجمله کتابخانه‌ها، موزه‌ها، مراکز فرهنگی، کلوب‌ها و کانون‌های آموزش اجتماعی.

بررسی چالش‌های بنیادین و سیاست‌های کارآمد روز جهانی سواد در سال 2024، با پرسش‌های کلیدی زیر پیش خواهند رفت:

1- چگونه می‌توان سیاست‌های مربوط به سوادآموزی در راستای در‌هم‌آمیختنِ بهتر «آموزش و یادگیری سواد» و «آموزش برای صلح و درک متقابل» را افزایش داد؟ سیاست‌ها چگونه می‌توانند به این پرسش پاسخ دهند که با کدام زبان، چگونه و در راستای چه هدفی باید سواد داشت؟

2- عامل‌های بنیادینی که برنامه‌ها و شیوه‌های سوادآموزی را برای صلح و درک متقابل در بافت‌های چند‌زبانه به هم پیوسته‌تر و کارآمدتر می‌کند، چیست؟ چه درس‌هایی از رویکردهای سریع مبتنی بر زبان و چند‌زبانگی (FLB-ML) برای توسعه سواد می‌توان آموخت؟

3- چگونه می‌توان اکوسیستم و فرهنگ یادگیری در همه عمر را برای گسترش سواد در راستای صلح و درک متقابل در جامعه‌های چند‌زبانه پربارتر کرد؟ به چه منابعی نیاز است؟ بازیگران چه کسانی هستند و چگونه باید در آن نقش داشته‌ باشند؟

*«سواد» در این سند اشاره به مهارت‌های خواندن، نوشتن و شمارش است.