خبرگزاری مهر -گروه دین و اندیشه: بیست و هشتم صفرالمظفر سالروز رحلت جانگداز رحمة للعالمین حضرت محمدمصطفی صلی الله علیه و آله و سلم است. از مهم‌ترین بخش‌های زندگانی پیامبر رحمت سیره و شیوه حکومت ایشان بر مردم برای رساندن آنها به افق سعادتمندی است. پیامبر اعظم (ص) با دستور کار قرار دادن چندین عنصر اصلی و اساسی در زمینه اخلاق مردم را به سوی خود جذب می‌کرد.

نخستین سرمایه‌ای که حضرت محمد (ص) در حکومت خود به مردم ارائه می‌کنند فضائل اخلاقی است، خداوند در قرآن کریم می‌فرماید «ای پیامبر اگر تو یک انسان درشت‌خو و سختگیر بودی هر آینه مردم از اطراف تو پراکنده می‌شدند.

فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ ۖ وَلَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ ۖ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ ۖ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ ۚ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَوَکِّلِینَ (به (برکت) رحمت الهی، در برابر آنان [= مردم‌] نرم (و مهربان) شدی! و اگر خشن و سنگدل بودی، از اطراف تو، پراکنده می‌شدند. پس آنها را ببخش و برای آنها آمرزش بطلب! و در کارها، با آنان مشورت کن! اما هنگامی که تصمیم گرفتی، (قاطع باش! و) بر خدا توکل کن! زیرا خداوند متوکلان را دوست دارد.)

هنگامی که پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله به مدینه هجرت می‌کنند پس از سپری شدن چندسال از آن مردم بدوی و بیابان‌گرد انسان‌هایی با ادب و مخلص تربیت می‌کنند که در کنار او برای فتح مکه شرکت می‌کنند. پیامبر صلی الله علیه و آله حول محور اخلاق الهی از آن مردم بدوی و بی‌فرهنگ یارانی تربیت می‌کنند که در جنگ خیبر، بدر، احد، غزوه و سایر جنگ‌ها عاشقانه و مخلصانه جان بر کف برای کسب رضای خدا در جهاد شرکت می‌کردند. پیامبر صلی الله علیه و آله با اخلاق توانستند از مردم جاهلی که با بی ادبی جلوی ایشان پای خود را دراز می‌کردند انسان‌هایی را تربیت کنند که در مسیر رشد و کمال سیر و سلوک داشته باشند. در شهر مدینه دو قبیله اوس و خزرج ۱۲۰ سال با هم می‌جنگیدند و از یکدیگر اسیر می‌گرفتند اما رسول گرامی اسلام (ص) با برخی تدابیر مدیریتی و اخلاق توانستند بین آنها صلح را حاکم کنند. در مدتی که اوس و خزرج بر یثرب تسلط داشتند، از چگونگی اداره شهر اطلاع دقیقی در دست نیست‌، به ویژه آنکه میان دو تیره چنان رقابتی درگرفت که به جنگ‌ها و نزاع‌های خونین و دراز مدت منتهی شد و یهودیان بی‌گمان در افروختن آتش فتنه میان دو تیره نقش فعال داشتند.

از دیگر جلوه‌های اخلاقی حکومت پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله اشاعه عدالت در جامعه بود، نخستین شعار پیامبر (ص) این بود که معیار برتری انسان‌ها نزد پروردگار عرب، عجم، سیاه یا سفید بودن نیست بلکه گرامی‌ترین و عزیزترین انسان‌ها نزد خداوند متعال باتقواترین افراد هستند، این دیدگاه پیامبر (ص) چراغ امید را در دل مردمی روشن می‌کرد که گرفتار نابرابری‌ها و محکوم به ظلم و تبعیض بودند. آن مردم وقتی مشاهده می‌کنند در ادبیات دینی رسول خدا (ص) اصلاً و ابداً سخن از بی‌عدالتی و تبعیض نیست بسیاری به سوی ایشان گرایش پیدا می‌کنند.

دعوت پیامبر اعظم (ص) جهانی بود

نکته مهم در سیره پیامبر رحمت این است که ایشان رسالت خود را گسترش عدالت و ایمان به خدا در سراسر جهان می‌دانستند. اینکه پیامبر اکرم (ص) دعوت به اسلام را یک دعوت عمومی برای جهانیان می‌دانستند در آیات قرآن نیز بیان شده که دین اسلام مختص یک سرزمینی مانند جزیرة العرب نیست و مخاطب عام دارد و برای همه مردم جهان است. اما به هر حال وقتی که قرار است این دعوت آغاز شود و دین اسلام آرام آرام وارد صحنه جامعه و اجتماع شود باید از یک نقطه جغرافیایی و سرزمینی آغاز شود، به همین دلیل جزیره‌العرب به عنوان مهد اسلام و نقطه آغازین دعوت پیامبر (ص) در نظر گرفته می‌شود. در همان نقطه سرزمینی نیز مراحل مختلفی از دعوت از سمت پیامبر (ص) مشاهده می‌شود. سوالی که اینجا مطرح است این است که آیا پیامبر (ص) در آغاز راه همه افراد را مخاطب خود قرار دادند و یا از گروهی کوچک شروع کردند؟ به گواهی تاریخ پیامبر (ص) بنابر شرایط روز جامعه دعوت به اسلام را آرام آرام و در چندین مرحله انجام دادند. اولین کسانی که مورد اعلام پیامبر اکرم (ص) قرار گرفتند کسانی هستند که ارتباط نزدیکی با پیامبر داشتند و پیامبر (ص) به لحاظ خلق و خوی انسانی زمینه را در آنها مساعدتر از سایر افراد می‌دیدند. به همین خاطر اولین گروه مخاطب پیامبر (ص) کسانی هستند که در اطراف پیامبر هستند، ایشان را به خوبی می‌شناسند و اهداف پیامبر برایشان آشنا و ملموس است. از این رو در ابتدا و در روزهای ابتدایی دعوت، همسر پیامبر (ص) و امام علی (ع) که در خانه ایشان بزرگ و تربیت شده بودند به اسلام دعوت می‌شوند و ایشان نیز اسلام را می‌پذیرند. پس از آن زید بن حارثه غلامی که توسط حضرت خدیجه (س) خریداری و به پیامبر (ص) بخشیده شده بود به اسلام گروید.

پس از آن پیامبر (ص) به سراغ اقربا و نزدیکان خود رفتند، از میان کسانی که به اسلام دعوت شدند حضور جوانان کاملاً مشهود است. جوانان به دلیل خلق و خوی جوانی و باطن و فطرت سالم‌تری که نسبت به بقیه افراد دارند آمادگی بیشتری برای پذیرش دعوت پیامبر داشتند لذا جوانانی مانند، عمار، سعد بن ابی وقاص و زبیر جز اولین کسانی بودند که به پیامبر (ص) لبیک گفتند و دعوت آن حضرت را پذیرفتند. گروه دیگری که مخاطب خاص پیامبر (ص) بودند غلامان، یتیمان، پابرهنگان و کسانی هستند که در دایره افراد تهیدست جامعه قرار دارند. این دسته از افراد به لحاظ اجتماعی لزوم یک دین همراه با عدالت و برابری را احساس می‌کنند و آنها هم جز اولین کسانی هستند که به پیامبر (ص) لبیک گفتند. بنابراین حلقه اولیه دعوت پیامبر (ص) شامل نزدیکان، جوانان و تهیدستان جامعه می‌شود.

اما در حلقه دوم پیامبر (ص) ماموریت پیدا می‌کنند عشیره و قبیله خود را به اسلام دعوت کنند. علت این مأموریت این است که ساختار اجتماعی جزیره‌العرب آن زمان یک ساختار کاملاً قبیله‌ای بوده است و در ساختار قبیله‌ای، قبیله است که پشتیبان افراد محسوب می‌شود و اگر آن قبیله از فرد حمایت کند دیگر افراد مختلف نمی‌توانند به او آسیب جدی وارد کنند. از این جهت پیامبر (ص) برای اینکه پشتوانه‌ای در این جامعه جاهلی داشته باشد در مرحله دوم به دعوت عشیره و قبیله خود به اسلام پرداختند. آیات سوره شعرا حکایت از این مأموریت دارد آنجا که می‌فرماید: «و انذر عشیرتک الاقربین». پیامبر (ص) دعوت از قبیله خود به اسلام را آغاز می‌کنند، در این میان برخی از آنها به پیامبر لبیک گفته و اسلام را پذیرفتند و بعضی مانند ابولهب اسلام را نپذیرفتند و شروع به ایجاد موانع و دشمنی با پیامبر کردند.

در مرحله بعدی و پس از اینکه پشتوانه قبیله‌ای برای پیامبر (ص) مطرح شد، مرحله دعوت از عموم مردم است. این نشان می‌دهد که وقتی افراد می‌خواهند یک مسئله فکری و اعتقادی را بسط و گسترش دهند ابتدا باید نزدیکان خود، خانواده، دوستان و بعد جامعه را مورد خطاب قرار دهند. جامعه مکه اولین محل بروز دعوت عمومی پیامبر (ص) است. در این دعوت مشرکان مخاطب پیامبر (ص) قرار می‌گیرند. مشرکان مکه نیز در پاسخ به دعوت پیامبر رفتارهای مختلفی بروز دادند و پیامبر (ص) نیز نسبت به آنها چند مرحله را گذراند تا بتواند اهداف اصلی اسلام را برای آنها مطرح کند. چرا که پیامبر (ص) به یکباره نمی‌توانستند همه آنچه در متن دین اسلام وجود دارد را برای مشرکان بازگو کنند. پیامبر (ص) هیچ گاه به خدایان آنها دشمنان نمی‌دادند و سعی می‌کردند آرام آرام مردم مکه را با معارف اسلام همچون توحید، برابری و عدالت آشنا کنند و بعد در نهایت باورها و اعتقادات آنها را به چالش بکشانند.

ایثارگری و تواضع پیامبر رحمت

از جلوه‌های اخلاقی پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله در حکومت ایثارگری و تواضع ایشان است. حضرت محمد مصطفی (ص) دارائی و امکاناتی را که در زندگی شخصی داشتند همواره با مردم تقسیم می‌کردند و نسبت به فقرا رسیدگی داشتند، این حرکت‌های پیامبر (ص) به مردم نشان می‌داد که مستضعفین جامعه خود را فراموش نکرده است، همین مساله در دل مردم امید ایجاد می‌کرد، افزون بر اینکه فقرا و محرومان با پیگیری‌ها و رسیدگی‌های رسول الله (ص) متنعم می‌شدند سایر مردم هم از این عمل کرد پیامبر (ص) خرسند می‌شدند و می‌دانستند اگر روزی به فقر دچار شوند پشتیبان و حمایتگری همچون حضرت رسول (ص) دارند. از دیگر اقداماتی که پیامبر اکرم (ص) همواره در نظام مدیریتی خود اعمال می‌کردند فروتنی و تواضع ایشان بود. حضرت چنان متواضع و فروتن بودند که حتی برخی از انسان‌های طاغوتی آن زمان می‌گفتند چرا او به عنوان پیامبر و با این جایگاه رفیع بین مردم و داخل بازارها راه می‌رود و با کارگران، خادمان، غلامان و مستضعفان نشست و برخاست دارد و با آنها غذا می‌خورد.

از تواضع و فروتنی پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله بود که هرکس ایشان را به سفره طعام خود دعوت می‌کرد می‌پذیرفتند و به زبان خود آنها و در سطح فهم آنها با آنان صحبت می‌کرد. هرگز مقابل مردم مسلمان یا غیرمسلمان درشت‌خویی نداشت مگر در جنگ و یا در برابر دشمنان قطعی اسلام؛ پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله چنین اخلاق‌هایی اعراب جاهلی را به میدان انسانیت و ادب کشاند که برخی از آنها یاران جان بر کفی شدند که جان خود را برای رضای خدا فدا کردند.

از دیگر ویژگی‌های اخلاقی رسول خدا (ص) به عنوان حاکم اسلامی این بود که در شدائد و سختی‌ها برای مبارزه با مشکلات و برون‌رفت جامعه آن زمان از مشکلات خود نفر اول و در صف مقدم قرار داشتند، به عنوان مثال حضرت در مدینه نمی‌نشست که به یاران و سربازان خود دستور دهد بروند در چاه‌های بدر با کاروان تجاری قریش جنگ کنند بلکه خود در صف مقدم جنگ و جهاد قرار می‌گرفتند، وقتی مردم می‌دیدند پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله در صف مقدم قرار دارد همه گرد او جمع می‌شدند.

اخلاق نظام ساز حضرت رسول الله (ص) مبتنی بر تواضع و فروتنی، رسیدگی به فقرا، بی خبر نبودن از احوال مددجویان و مستضعفین جامعه و بسیاری فضائل دیگر بود. یکی از سخت‌ترین و شکننده‌ترین اخلاق‌های عرب جاهلی غرور، تکبر، خودمحوری، تفاخر و تکاثر بود که در رؤسای قبایل بیشتر بود. وقتی مردم می‌دیدند پیامبر اکرم (ص) در کمال مهربانی و لطافت و به دور از غرور و تکبر با غلامان زمین می‌نشیند و با آنها غذا می‌خورد و هم‌سفره آنها می‌شود و حتی خود آنها را دعوت کرده و از آنها پذیرایی می‌کند این امر سبب تسخیر قلوب مردم می‌شد.قرآن کریم می‌فرماید خداوند پیامبر را برای شما مسلمانان الگو قرار داده است، اگر می‌خواهید زندگی سعادتمندانه همراه با کمال را تجربه کنید زندگانی رسول الله بهترین الگو و ملاک سعادتمندی شما است. این الگوگیری از پیامبر (ص) در تمام ابعاد زندگی فردی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی ضروری است.