پیام حیدرقزوینی
جنبش جنگل لحظه مهمی از تاریخ ایران در قرن بیستم است که تأثیری تکوینی هم بر نهادهای سیاسی و هم بر زیربنای ایدئولوژیک سیاست‌های رادیکال در ایران گذاشته است. با این وجود، این جنبش کمتر مورد توجه مورخان و پژوهشگران قرار گرفته است. یکی از پژوهش‌های ارزشمندی که درباره جنبش جنگل منتشر شده، کتاب «میلاد زخم» خسرو شاکری است که چند سال پیش با ترجمه شهریار خواجیان به فارسی منتشر شد و اخیرا چاپ تازه‌ای از آن در نشر اختران منتشر شده است.
به‌طور‌کلی، خسرو شاکری پژوهش‌های تاریخی‌اش را حول این باور شکل داده که مکتب نواستعماری تاریخ باید ویران و ریشه‌کن شود. در بستر این باور، او در درآمد کتاب «میلاد زخم» با نگاهی انتقادی به شیوه تاریخ‌نگاری مرسوم درباره وقایع ایران می‌گوید حتی اگر این جامعه همچنان آبستن تحولات تازه‌ای باشد، کمتر تلاشی برای درک پویایی‌های زیربنایی آن در طول بیش از یک قرن گذشته به عمل آمده است. او معتقد است برای درک قوانین حاکم بر جامعه و سیاست در ایران، به استفاده از رویکرد چندگانه و کندوکاو عمیق در همه جنبه‌های زندگی ایران در دو قرن اخیر نیاز داریم. همچنین برای تحقیق و تحلیل جامعه ایران در کلیت آن، باید از نقشه‌پردازی برای این جامعه بر اساس الگوهای منبعث از واقعیت‌های غربی خودداری کنیم. ضمن آنکه بررسی ایران معاصر نباید مقید به الزامات سیاست‌های معطوف به قدرت بین‌المللی باشد.
شاکری با نگاهی به مسیرهایی که به غلط طی شده‌اند، می‌گوید درسی که از تاریخ اخیر ایران می‌توان گرفت، به‌خصوص در پرتو پیش‌بینی‌هایی که از ماندگاری رژیم پهلوی تا دهه 1370 می‌گفتند، این است که حتی سیاست‌های معطوف به قدرت بین‌المللی باید بر تحلیل درست، غیرمتعصبانه و علمی و نه توجیهات شبه‌علمی متکی باشد.
شاکری برای برانداختن این روش‌های غالب پژوهشی در تاریخ معاصر ایران و نتایج ایذایی آنها و نیز به این خاطر که جنبش جنگل یکی از نقاط غبارگرفته تاریخ معاصر ایران است که کمتر مورد پژوهش و بررسی قرار گرفته، مطالعه درباره این جنبش را در دهه 1350 بر عهده می‌گیرد.
او در «میلاد زخم» نشان می‌دهد تاریخ جنگل تا زمان سقوط رژیم پهلوی تا چه اندازه اسطوره‌پردازی شده بود و نیز تا چه اندازه اسطوره‌های تازه جعل و ساخته می‌شوند. شاکری در این کتاب، نخست به بررسی تاریخ اقتصادی و سیاسی منطقه ساحلی خزر پرداخته که جنبش جنگل از آنجا سر برآورد. او در فصل دوم، تصویری از توانمندی‌ها و دشواری‌های منطقه به دست می‌دهد که بر اثر هجوم سلطه روسیه تزاری و بریتانیا وخامت یافت و به ظهور و سقوط جنبش جنگل کمک کرد. فصل سوم مطالعه شاکری، به تحلیل نقش منطقه خزر در تکاپوی ایران برای دموکراسی در مبارزات مشروطه‌خواهی اختصاص دارد.
او در این دو فصل بر معضلاتی تأکید کرده که ایران در گذار سیاسی از یک جامعه سنتی به جامعه‌ای مبتنی بر الگوی اروپای مدرن، با آنها روبه‌رو شد؛ معضلاتی که نه‌فقط جنبش جنگل، بلکه جنبش بعدی ایران به سوی دموکراسی و نوسازی را احاطه کرده‌اند.
فصل چهارم کتاب به بحث درباره دشواری‌های جنگ جهانی اول و اشغال نظامی ایران می‌پردازد که زمینه را برای احیای جنبش میهنی، این بار به رهبری جنبش جنگل، فراهم آورد. در این فصل، همچنین خاستگاه جنبش و رسیدن یکباره آن به موفقیت‌های جدید تحت تأثیر انقلاب 1917 روسیه مورد بررسی قرار گرفته است. شاکری در فصل دیگری از کتاب، برنامه و ساختار سیاسی جنبش جنگل را بررسی کرده و هم خصلت سنتی و هم مبارزه آن برای پاکسازی کشور از نیروهای خارجی را توصیف کرده است. فصل ششم کتاب به بازسازی رویارویی نظامی نیروهای جنگل با انگلیسی‌ها در دوران فرادستی این کشور می‌پردازد که زمینه را برای طرح‌های خود در
به دست گرفتن کنترل ایران به هنگامی فراهم آورد که بلشویک‌ها موقتا نفوذ سنتی روسیه در ایران را می‌زدودند.
فصل هفتم کتاب به بررسی انتقادی تصویری از جنبش جنگل مربوط است که ناظران گوناگون خارجی و دست‌اندرکاران ایرانی از آن به دست داده‌اند و به این وسیله به تحریف تاریخ کمک کرده‌اند. در فصل هشتم به تهاجم دیپلماتیک بلشویک‌ها در ایران و تأسیس حزب کمونیست ایران توجه شده و به بررسی هدف‌ها و نگرش شوروی به جنبش آزادی‌بخش ملی ایران پرداخته شده است. راهبرد شوروی در فصل نهم بررسی شده و در آن به تحلیل رویکرد دوگانه این کشور پس از پیاده‌شدن نیروهایش در ساحل ایرانی خزر پرداخته شده است. در فصل دهم، ضمن بازسازی چگونگی تأسیس جمهوری شوروی سوسیالیستی ایران، دوراهی جنبش جنگل در مقابل تهاجم شوروی و عقب‌نشینی موقت انگلیسی‌ها بررسی شده است؛ یعنی چیزی که به بازاندیشی مسئله ایران در محافل انگلیسی و مستعمرات آن در هند انجامید.
دو فصل یازدهم و دوازدهم کتاب «میلاد زخم» به بررسی انتقادی دولت ائتلافی جنگلی-کمونیستی، فروپاشی آن و تلاش شوروی در شناور نگه‌داشتن آن طی مذاکرات سه‌جانبه تهران، مسکو و لندن اختصاص دارند. در فصل سیزدهم این مذاکرات بازسازی شده‌اند و در فصل چهاردهم به ردیابی شکل‌گیری و اجرای سیاست نواستعماری انگلیس بر پایه مدارک جدید پرداخته شده است. فصل‌های پانزدهم و شانزدهم به تحلیل سیاست دوگانه شوروی در ایران مربوط است که منجر به نابودی جنبش جنگل و سپس امضای دو قرارداد بزرگ اقتصادی و سیاسی مهم با لندن و تهران شد. در نهایت فصل پایانی کتاب، با ردیابی ریشه‌های داخلی و عوامل خارجی شکست جنبش آزادی‌بخش ملی ایران در پیامد سیاست نواستعماری بریتانیا و تز سوسیالیسم در یک کشور لنین، می‌کوشد تا وزن و تأثیر همه عوامل را ارزیابی کند.
شاکری در فصل پایانی «میلاد زخم»، این استدلال شایان توجه خود را مطرح کرده که عوامل خارجی اگرچه نقش مهمی در جلوگیری از حرکت ایران به سوی آزادی و دموکراسی ایفا کردند، اما نقش تعیین‌کننده‌ای نداشتند. شاکری بر این باور است که ریشه‌های شکست جنبش جنگل و دیگر وقایع مشابه در ایران قرن بیستم را باید در سامان‌های اجتماعی، اقتصادی و ذهنی‌ای یافت که رهبری سیاسی ایران را شکل می‌دهند. بر اساس این دیدگاه است که او می‌گوید می‌توان به شکست جنبش جنگل همچون تولد رژیم پهلوی نگریست که پس از نیم‌قرن و به‌رغم همه ظاهرسازی‌های وارونه، قهقرای تاریخی ضایعه‌باری را به‌ویژه در عرصه فکری به بار آورد.
ریچارد و. کاتم نیز در دیباچه‌ای که برای کتاب «میلاد زخم» نوشته، می‌گوید شاکری می‌خواهد از این خطای رایج که شکست جنبش جنگل را به نیروهای خارجی نسبت می‌دهد، بپرهیزد؛ اگرچه چنین انتسابی با توجه به سیاست‌های مداخله‌جویانه خارجی در ایران آسان به نظر می‌رسد. او معتقد است یکی از هدف‌های مهم شاکری در این اثر، قرار‌دادن سیاست قدرت‌های خارجی در ایران در جایگاه مناسب خودشان است. بخش درخور توجهی از کتاب شرحی از برهم‌کنش و تعامل سیاست خارجی در شوروی در حال ظهور، نفوذ رو به افول بریتانیا و جنبش جنگل است. در بخش‌های مختلف کتاب تلاش شده توصیف کاملی از تحولات سیاست بریتانیا و شوروی در ایران به دست داده شود و در عین حال تلاش شده این پژوهش در دام بزرگ‌نمایی نقش نیروهای خارجی در تعیین سیر تکوین سیاسی و اجتماعی نیفتد. این نکته برای شاکری حائز اهمیت بوده است. کاتم می‌گوید فصل‌های پایانی کتاب نشان از تأسف عمیق بابت ناکامی جامعه ایران در گنجاندن فرهنگ غنی ایرانی در ثمره تغییراتی دیالکتیکی دارد که جامعه را درنوردید.
نظر شما