​​​​​​​رهبرمعظم انقلاب درمراسم اعطای حکم تنفیذ مسعود پزشکیان به‌عنوان رئیس‌جمهور تاکید کردند:«...امروز از لحاظ زمانی،اولویت با مسائل اقتصادی است و تحرک اقتصادی قوی، پیگیر و حساب‌‌شده‌ای مورد نیاز است... .» یکی از مهم‌ترین چالش‌های کشور در یک دهه اخیر ناترازی انرژی است، درحالی‌که ایران یکی از بزرگ‌ترین دارندگان منابع هیدروکربوری دنیا محسوب می‌شود. شدت مصرف انرژی کشورمان براساس برابری قدرت خرید، بیش از دوبرابر میانگین جهانی است؛ به‌طوری‌که در سال ۱۴۰۲، معادل بیش از سه‌میلیارد بشکه نفت‌خام (تقریبا کل منابع اولیه انرژی در کشور) مصرف شده است. با توجه به این‌که بخشی از انرژی اولیه کشور صادر یا صرف خوراک صنایع، یا اتلاف می‌شود، نمی‌توان همه این میزان را به‌عنوان مصرف انرژی نهایی حساب کرد. در نهایت روزانه یک‌میلیون و ۵۰۰هزار بشکه نفت خام مصرف نهایی انرژی در کشور است که عدد بالایی محسوب می‌شود. از این مصرف نهایی انرژی ۴۰درصد در بخش خانگی و تجاری، ۳۱درصد در برق، گاز و صنایع کشور، حدود ۲۴درصد در حمل‌ونقل و تقریبا 5/0درصد در کشاورزی مصرف می‌شود. هم‌اکنون کشور در همه حامل‌های اصلی انرژی با ناترازی و کمبود روبه‌روست و روند رشد مصرف از میزان رشد تولید پیشی گرفته است. امروز در برق، بنزین، گاز و گازوئیل با ناترازی مواجه هستیم و این موضوع هزینه‌هایی به کشور تحمیل می‌کند. از سوی دیگر، ناترازی انرژی باعث شده تا تولیدات صنایع به‌دلیل اعمال محدودیت در تأمین انرژی مورد نیاز آنها کاهش داشته باشد و به نوعی به اقتصاد ملی ضربه می‌زند. بر اساس آمارهای اعلام‌شده، ایران سـالانه ۸۰میلیـارد دلار یارانـه سـوخت پرداخـت می‌کند که حتی برخی این عدد را صدمیلیارد دلار نیز عنوان کرده‌اند. این درحالی‌است که درآمد کشور از فروش نفت در سال گذشته 36میلیارد دلار بوده است؛ یعنی بیش از دوبرابر درآمدهای نفتی، یارانه می‌دهیم.
   
افزایش 40درصدی مصرف بنزین
این چالش در بخش بنزین، از سایر حامل‌های انرژی بیشتر مشهود است؛ به‌طوری‌که در سه سال اخیر بیش از ۴۰درصد به میزان مصرف این سوخت افزوده شده است. طبق آمارها، در سال گذشته برای تامین نیاز داخلی چهارمیلیارد دلار بنزین و گازوئیل وارد شده و کارشناسان برای امسال بیش از شش‌میلیارد دلار واردات بنزین و گازوئیل پیش‌بینی کرده‌اند. اکنون روزانه در مجموع ۲۶۳میلیون لیتر انواع فرآورده‌های نفتی مانند بنزین، گازوئیل، سوخت کم‌سولفور کشتی‌، سوخت هواپیما و صنایع در پالایشگاه‌های ایران تولید می‌شود و مصرف روزانه بنزین و گازوئیل به‌ازای هر نفر حدود دوبرابر میانگین جهانی است. یکی از علت‌های این امر البته مصرف دوبرابری بنزیـن خودروهـای ایرانـی نسـبت بـه میانگیـن جهانـی اسـت. ناصر عاشوری، دبیرکل انجمن کارفرمایی صنفی صنعت پالایش نفت می‌گوید: در مسأله ناترازی در گذشته راه را اشتباه رفتیم و اکنون توصیه این است که اصراری بر ادامه آن نداشته باشیم؛ تولید داخلی در حالی زیر فشار است که هیچ کنترلی روی مصرف وجود ندارد. وی تاکید کرد: اکنون میانگین مصرف روزانه بنزین به ۱۱۲میلیون لیتر رسیده، درحالی‌که تولید پالایشگاه‌ها روزانه ۹۸ تا ۱۰۴میلیون لیتر است. عاشوری تصریح کرد: ضعف حمل‌ونقل عمومی و خطوط ریلی، هدررفت حجم بالای سوخت در ترافیک، فرسودگی جاده‌ها، مصرف بالای خودروها، خودروهای فرسوده و فرهنگ ضعیف عمومی از عوامل این مصرف بالاست.
   
ناترازی ۱۲۳میلیون مترمکعبی گاز
 در مورد گاز و برق نیز عقب‌ماندگی جدی‌تر بوده و در سال‌جاری طبق برآوردها در اوج مصرف، کشور قادر به تامین برق و گاز طبیعی موردنیازبخش‌های مختلف مصرفی به ترتیب به میزان ۲۰درصد و ۳۰درصد ازحداکثر توان تولید نخواهد بود. یکی از علت‌های شکل‌گیری این ناترازی مصرف بی‌رویه انرژی است که علاوه‌بر ازدست‌رفتن منابع محدود زیرزمینی، سبب خروج ارز از کشور شده است. ایران سومین تولیدکننده گاز دنیاست، اما به‌دلیل مصرف غیربهینه، هم‌اکنون میانگین مصرف روزانه گاز ۱۲۳میلیون مترمکعب از تولید پیشی گرفته و با همین روند کنونی،تولید گازتاسال۱۴۲۰ تنها معادل یک‌سوم تقاضا(مصرف)را پوشش خواهد داد. بااین‌حال در نیمه دوم سال، ناترازی گاز حدود ۲۰۰ تا ۲۵۰میلیون مترمکعب در روز است.
   
رشد مصرف برق؛ 3‌برابر میانگین جهانی 
ظرفیت اسمی و نصب‌شده نیروگاهی در ایران درحال‌حاضر ۹۳هزار مگاوات است که ۸۴درصد از این ظرفیت سهم نیروگاه‌های حرارتی بوده و ۸۱درصد از سوخت مصرفی نیروگاه‌های حرارتی را گاز طبیعی تشکیل می‌دهد. بیشترین میزان تقاضای مصرف برق در ایران در سال‌جاری به ۸۰هزار مگاوات رسید و رشد مصرف برق در سال‌جاری نسبت به سال گذشته 8درصد است. روند مصرف برق در طول پنج سال گذشته نشان می‌دهد مصرف سالانه برق در ایران از ۲۵۹میلیارد کیلووات‌ساعت در سال ۱۳۹۷ به ۳۳۳میلیارد کیلووات‌ساعت در سال ۱۴۰۲ رسیده که نشان‌دهنده رشد ۲۸درصدی طی این مدت است.علی‌اکبر محرابیان، وزیر نیرو با اشاره به افزایش بی‌سابقه دمای هوا در کشور و به‌دنبال‌آن ثبت رکوردهای بالای مصرف برق گفت: تقاضای مصرف برق ایران در حالی به ۸۰هزار مگاوات رسیده که اوج مصرف ترکیه هم‌اکنون چیزی حدود ۵۰هزار مگاوات است و کشور صنعتی و بزرگ آلمان با حجم وسیع سرمایه‌گذاری ۸۰هزار مگاوات مصرف برق دارد. محمدا...‌داد، معاون انتقال و تجارت خارجی توانیر گفت: رشد بیش از ۸درصدی مصرف برق کشور بیش از سه‌برابر میانگین جهانی است که فشار زیادی به شبکه برق وارد می‌کند. 
   
رفع ناترازی برق، نیازمند ۲۰میلیارد دلار
 حسنعلی تقی‌زاده لنده، رئیس هیات‌مدیره سندیکای شرکت‌های تولیدکننده برق با بیان این‌که میزان ناترازی برق امروز بیش از ۱۷هزار مگاوات شده (معادل ۲۳درصد برق مصرفی کشور در پیک مصرف) می‌گوید: با تداوم شرایط فعلی تا سال ۱۴۱۴ میزان ناترازی برق به ۳۷هزار مگاوات می‌رسد. وی افزود: با توجه به رشد مصرف که در ۱۰سال آینده خواهیم داشت، این عدد یک‌سوم مصرف برق کشور می‌شود که تصور آن هم ترسناک است.  رئیس هیات‌مدیره سندیکای شرکت‌های تولیدکننده برق عنوان کرده ناترازی برق از ۱۰سال پیش آغاز شد و همه سیاست‌گذاری‌ها، قوانین و اتفاق‌هایی که در دولت و مجلس افتاد، به ناترازی امروز منتهی گشت. تقی‌زاده می‌گوید: رفع ناترازی کامل در صنعت برق به ۲۰میلیارد دلار سرمایه نیاز دارد که اگر حل نشود با بحران‌های شدید اقتصادی و اجتماعی روبه‌رو خواهیم شد.
   
ایجاد سازمان بهینه‌سازی
رهاشدگی و عدم مدیریت مصرف انرژی در بخش‌های مختلف، در کنار شیوه قیمت‌گذاری در داخل کشور حتی هزینه تمام‌شده تامین انرژی را نیز پاسخ نمی‌دهد که این موضوع به افزایش هدررفت،افت تولید و افزایش ناترازی منجر خواهد شد. بااین‌حال در برنامه هفتم توسعه نیزبه موضوع ناترازی انرژی پرداخته شده وطبق ماده۴۶قانون این برنامه نیز دولت موظف است تا «سازمان بهینه‌سازی و مدیریت راهبردی انرژی» را زیر نظر شخص رئیس‌جمهورایجاد کند که این موضوع در دولت چهاردهم به‌وقوع خواهد پیوست. همچنین در قانون برنامه هفتم، جهت رفع این مشکل با استفاده ازظرفیت‌های دولت، بخش خصوصی و مردم جهت تحقق صرفه‌جویی به میزان معادل ۱۲۸۵هزار بشکه معادل نفت‌خام در روز برآورد شده که به راه‌اندازی بازار بهینه‌سازی انرژی جهت مشارکت مردم نیز اشاره شده است.

محسن نظری - گروه اقتصاد