به گزارش اکوایران؛ داده‌های رشد مرکز آمار حاکی از آن است که در طول 17 سال گذشته، حتی در بهترین حالت نیز سهم خالص صادرات از 19 درصد کیک اقتصاد فراتر نرفته است.

در طول این 17 سال، کمترین سهم خالص صادرات از حجم اقتصاد ایران در سال 87 و بیش‌ترین سهم آن در سال 95 به ثبت رسیده است. اکوایران در این گزارش، به تشریح فراز و فرود این شاخص در دهه‌های گذشته و علل بروز آن‌ پرداخته است.

سهم خالص صادرات از کیک اقتصاد

تجارت یک معامله بین‌المللی است. دو طرف تجارت را، «صادرات» و «واردات» شکل داده‌اند. از کنار هم گذاشتن این دو سمت، مفهوم جدیدی به نام «خالص صادرات» ایجاد می‌شود. به بیان دیگر، خالص صادرات حاصل کسر کردن «واردات» از «صادرات» است. اگر این شاخص مثبت باشد نشان می‌دهد که در انتهای هر سال، صادرات کشور بالاتر از واردات بوده است. اگر این شاخص منفی باشد نیز بیانگر وضعیت معکوس است.

برای سنجش وضعیت تجارت یک کشور روش‌های متفاوتی وجود دارد که یکی از آن‌ها، بررسی «سهم خالص صادرات از تولید ناخالص داخلی» است. این روش به زبان ساده بررسی می‌کند که چند درصد از کیک اقتصاد کشور در هر سال به واسطه صادرات ایجاد شده است.

اقتصاد هر کشور از چند جزء اصلی تشکیل شده که تجارت نیز یکی از آن‌هاست. در ادبیات اقتصادی و از نظر برخی مکاتب، هر چه سهم خالص صادرات از تولید ناخالص بالاتر باشد می‌تواند نشان‌دهد که چقدر اقتصاد یک کشور بازتر و پویاتر است. محاسبات انجام شده بر اساس داده‌های مرکز آمار نشان می‌دهد که از سال 1385 تا سال 1402، سهم خالص صادرات از کیک اقتصاد ایران هیچ‌گاه به 20 درصد نرسیده است. 

نیمه دوم دهه 80؛

سهم پایین صادرات از کیک اقتصاد با وجود رشد در تجارت غیرنفتی

آمارهای گمرک نشان می‌دهد که حجم تجارت غیرنفتی ایران از سال 1371 تا سال 1384 کمتر از 40 میلیارد دلار در سال بوده اما با ورود به نیمه دوم دهه هشتاد، ناگهان این رقم افزایش یافته و تا سال 87 به بالای 55 میلیارد دلار نیز رسیده است. این در حالی است که در همین سال، تراز تجاری اعلام شده از سوی گمرک (اقلام غیرنفتی) به منفی‌ترین حالت خود در طول 32 سال گذشته رسیده است. به بیان دقیق‌تر، در سال 87 حجم تجارت غیرنفتی نسبت به سال‌های قبل از خود افزایش یافته اما چون این افزایش بیش‌تر از سوی واردات بوده، تراز تجاری غیرنفتی کشور بیش لاز 35 میلیارد دلار منفی شده است.

این تحولات در تجارت غیرنفتی، اثر خود را روی تجارت کل کشور و خالص صادرات نیز گذاشته است. همانطور که پیش‌تر به آن اشاره شد، خالص صادرات مرکز آمار تمام تجارت کشور را که نفت هم در آن هست، در نظر می‌گیرد. روند 17 ساله سهم خالص صادرات از تولید ناخالص داخلی (به قیمت‌های ثابت سال 90 و تورم‌‌زدایی شده) نشان می‌دهد که کمترین سطح این شاخص در سال 87 رقم خورده است.

در این سال، سهم خالص صادرات از کیک اقتصاد 6.53 درصد شناسایی شده که با توجه به منفی‌بودن شدید تراز تجاری غیرنفتی در آن سال، احتمال می‌رود مثبت بودن خالص صادرات بیش‌تر از سوی صادرات نفتی باشد. این رقم به زبان ساده نشان می‌دهد که از کل کیک اقتصاد در آن سال، تنها 6.5 قسمت به واسطه صادرات ایجاد شده است.

به طور کلی نیز از سال 1385 تا سال 1389، سهم خالص صادرات از حجم اقتصاد ایران بالاتر از 9.7 درصد نرفته است.

شروع دهه 90؛

افزایش سهم خالص صادرات با وجود شروع تحریم‌ها

تحریم‌های شورای امنیت علیه پرونده هسته‌ای ایران از اواخر سال 1390 شروع شد. در همان سال، سهم خالص صادرات از کیک اقتصاد ایران نسبت به سال قبل کاهش یافت و به 8 درصد رسید. با این حال، این شاخص پس از آن بالاتر رفت و تا سال 1393 به روند صعودی خود ادامه داد. در سال 93، سهم خالص صادرات از کیک اقتصاد ایران به 15.04 درصد رسیده بود؛ سهمی که البته در سال 94 افت شدیدی داشت و به 7.4 درصد سقوط کرد.

در سال 94، برجام امضا شد و آثار مثبت اقتصادی آن در سال‌های بعد به چشم آمد. بهتر است پیش از پرداختن به خالص صادرات، ابتدا وضعیت تراز تجاری غیرنفتی در آن دوره مورد بحث قرار گیرد.

پس از امضای برجام و در سال 95، حجم تجارت غیرنفتی ایران به یک باره افزایش می‌یابد و از کمتر از 80 میلیارد دلار در سال، به نزدیک 110 میلیارد دلار در سال جهش می‌کند. در همان سال، تراز تجاری نیز برای اولین بار از ابتدای دهه 70 به بعد، مثبت می‌شود. یعنی برای اولین بار حجم صادرات غیرنفتی بیش‌تر از حجم واردات غیرنفتی می‌شود.

داده‌های مرکز آمار نیز نشان می‌دهد که در سال 95، خالص صادرات کشور افزایش یافته و سهم آن از کیک اقتصاد به 18.9 درصد رسیده است. این سهم،‌ بالاترین سطح این شاخص از سال 85 تا سال 1402 است و یک رکورد 17 ساله محسوب می‌شود.

بجز سال 95، در سال 97 نیز دومین قله به ثبت می‌رسد و سهم خالص صادرات از کیک اقتصاد ایران به 17.4 درصد می‌رسد. در سال 97 نیز تراز تجاری غیرنفتی کشور مثبت برآورد شده است.

با این حال، این وضعیت رو به رشد پایدار نمی‌ماند.

پایان دهه 90؛

بحران جهانی کرونا و کمرنگ‌شدن تجارت در اقتصاد ایران

از سال 98 چند بحران باعث می‌شود تا سهم خالص صادرات از کیک اقتصاد ایران آب رود. اولین بحران، خروج ناگهانی ترامپ از توافق برجام است که در وهله اول مبادلات مالی ایران و شرکای تجاری و در وهله دوم فروش نفت ایران را با مشکل جدی مواجه کرد. در سال 98 که ترامپ از برجام خارج شد، سهم خالص صادرات از کیک اقتصاد روند نزولی به خود گرفته و در همان سال به 11.69 درصد رسیده است.

دومین بحران، ظهور کرونا در اواخر سال 98 و اوایل سال 99 است. این همه‌گیری باعث شد تا مبادلات بین‌المللی برای یک بازه زمانی کوتاه متوقف و برای زمان طولانی‌تری محدود شود و تجارت بین‌المللی موانع زیادی سر راه خود ببیند. در سال 99، سهم خالص صادرات از کیک اقتصاد ایران به 8.34 درصد نزول کرد. در نهایت، در سال 1400 این سهم دوباره کاهش یافت و دومین رکورد از نظر پایین‌ترین سطح را روی سطح 6.82 درصدی به ثبت رساند.

در دو سال گذشته، یعنی از سال 1401 تا سال 1402، هم حجم تجارت غیرنفتی بالا رفته و هم صادرات نفت ایران افزایش یافته است. این دو رخداد سبب شده تا سهم خالص صادرات از کیک اقتصاد تا حدودی افزایش یابد و ابتدا به 8.4 درصد و بعد به 9.06 درصد برسد. با این حال، همچنان سهم صادرات از اقتصاد ایران کمتر از 20 درصد است که نشان می‌دهد ظرفیت‌های خالی زیادی برای استفاده تاجران و سرمایه‌گذاران مغفول مانده است.