شفقنا، زهرا اسدیان- کریستوفر پل کلوهسی^[1]، یک کشیش کاتولیک رومی متولد آفریقای جنوبی و استاد موسسه اسقفی مطالعات اسلامی و عربی^[2] در رم ایتالیاست. وی سال‌ها پیش در آغاز مطالعات آکادمیک خود درباره‌ی تشیع، عمیقاً تحت تاثیر زندگی امام حسین [ع] و واقعه کربلا قرار گرفت. در آن زمان پژوهشگران غربی اندکی به شیعه‌شناسی در اسلام توجه داشتند، از این رو کلوهسی تصمیم گرفت مطالعات شیعه را به شکل تخصصی دنبال کند. حاصل کار او در طی سال‌های اخیر انتشار چهار کتاب «فاطمه، دختر محمد^[3]» (چاپ اول: 2009، چاپ دوم: 2018)، «نیمی از قلبم: روایت هایی از زینب دختر علی^[4]» (چاپ اول: 2018، چاپ دوم:( 2020) و «فرشتگان گوی سبقت می‌ربودند: رویاهای کربلا^[5]» (2021)و «علمدار: ابوالفضل العباس»^[6] (2024) است که هر سه توسط انتشارات گورجیاس^[7] به چاپ رسیده است.

پایگاه بین المللی شفقنا، به منظور بازخوانی گفتمان عاشورا در آثار اندیشمندان مسیحی، بخشی از مقدمه‌ی کتاب «فرشتگان گوی سبقت می‌ربودند: رویاهای کربلا» نوشته‌ی کریستوفر کلوهسی را ترجمه کرده تا به معرفی این کتاب به مخاطبان فارسی‌زبان بپردازد. این ترجمه با مجوز پروفسور کلوهسی انجام شده است. به منظور پایبندی به اصل امانتداری در ترجمه، تلاش شده محتوا و ادبیات متن اصلی محفوظ بماند.

فرشتگان گوی سبقت می‌ربودند: رویاهای کربلا

این کتاب فهرست آشکارا متفاوتی از رویاها و رویدادی آنچنان زخمآگین را بازخوانی میکند که حتی فرشتگان را در بیم و نومیدی فرومی برد؛ واقعه ای که منجر به تاثیراتی در تناسب کائنات شد، داستانهایی از عرش فرورفته در تاریکی، خورشید سیاهپوش، آسمانهایی که خون میبارند و همه مخلوقات ناله میکنند. قتل اباعبدالله الحسین [ع]، پسر علی [ع] و فاطمه [س] و نوه محمد [ص]، در سرزمین کربلا داستانی است که فراتر از حدود زمان و مکان حرکت میکند. این بیزمانی به نسلهای پیاپی در جوامع شیعه اجازه میدهد که خود را در مقابل سیدالشهدایشان بسنجند؛ کسی که توانایی او در راستی و شجاعت آنها را برآن میدارد که حیات خود را با پایبندی عمیقتر به عدالت زندگی کنند.

این اثر بخشی از آن داستان پیچیده را کاوش میکند. بخشی که در آن فرشتگان نقش منحصربه فردی ایفا میکنند. یک روایت از جبرئیل سخن میگوید که فرشته‌ی اصلی در میان ملائک معمولاً خوددار اسلام است. این روایت حاکی از آنست که جبرئیل در حالیکه «بالهایش گسترده است، گریه میکند و با صدای بلند فریاد میزند» در خانه‌ی محمد [ص] فرود میآید. ظاهراً فرشتگان به ندرت احساسات بروز میدهند. گرچه گفته شده است که در محضر خداوند از خوف به خود میلرزند و ثناگویان او را میستایند، اما با بدکاران خشن و سختگیر هستند. آنها با فرمانبرداری بی چون و چرای خود از خداوند از همه‌ی مخلوقات دیگر متمایز میشوند و این امر به آنها آن ویژگی رازآلود را عطا کرده است که «عصمت» نامیده میشود. درحالیکه بن جوزی یادداشتهایی دارد مبنی بر اینکه فرشتگان بر حسین گریه میکنند، و ابن شهرآشوب، بحرانی و مجلسی اخباری از خندیدن جبرئیل آوردهاند، السیوطی در کتاب الحبائک فی اخبار الملائک یادآوری میکند که از زمان خلقت آتش، جبرئیل، اسرافیل و میکائیل نخندیدهاند. این نکته شاید نشانگر آن باشد که زمان زیادی پیش از آن رویداد بیسابقه، فرشتگان احساسات خود را با منع کمتری بروز میدادند. نویسندگان متفاوتی همچون ابن حنبل و ابن ابی فراس در متون خود به پرهیز میکائیل از شادمانی اشاره کرده اند. قمی نیز در کتاب تفسیر خود آورده است که مالک، فرشته ی نگهبان دوزخ، فرشته ی دیگری است که صدای خنده‌ی بلند برای او یک احساس بیگانه است.

در میان فرشتگان روایت ما، جبرئیل نقش برجسته ای دارد. گرچه تنها سه مرتبه نام جبرئیل در قرآن آمده است (قرآن سوره‌ی بقره، آیات 97 و 98، سوره‌ی تحریم، آیه‌ی 4)، از او همچنین با عناوین «روح الامین» (قرآن، سوره‌ی شعرا، آیه‌ی 193)، «روح القدس» (قرآن، سوره‌ی بقره، آیه‌ی 87 و سوره‌ی نحل، آیه‌ی 102) و «روح ما» (قرآن، سوره‌ی مریم، آیه‌ی 17) در قرآن یاد شده است. در تعدادی از آیات قرآن نیز به طور ضمنی به جبرئیل اشاره شده اما هیچ نام و صفتی به او اتلاق نشده است (قرآن، سوره‌ی نجم، آیات 5 تا 18 و سوره‌ی تکویر، آیات 19 تا 25). اما فرشته ای که در ملاقات های این داستان حضور مییابد همیشه جبرئیل نیست؛ چراکه جبرئیل با همراه داشتن آنچه که ممکن است وحی عمومی و خصوصی نامیده شود، بر محمد وارد میشود. گاهی برخی از متون برای آنکه مابین رویاهای کربلا و وحی الهی که معمولاً با جبرئیل مرتبط است، تفاوت دقیقی قائل شوند، فرشته ی گمنامی را به عنوان همسخن معرفی میکنند که هرگز قبلاً نزد محمد نیامده است یا او را «فرشته ی باران» (ملک القطر یا در برخی متون ملک المطر) تشخیص میدهند. براساس فرشته شناسی اسلامی، در آیه 98 سوره بقره علاوه بر جبرئیل به میکائیل بیلبخند (فرشته ای که راوندی به اشتباه او را اسماعیل مینامد) اشاره شده است. آنچنان که قمی میگوید او فرشته ای است که «فرشته‌ی رحمت» نیز نامیده میشود. میکائیل خوشی را ترک کرده تا دلسوزانه برای گنهکاران گریه کند و از درگاه خداوند برای آنها طلب بخشش کند. در متون اهل سنت، ابن عساکر و هیثمی برای ملاقات کننده‌ی محمد [ص] تمایز قائل هستند. در میان شیعیان این تمایز از سوی طوسی، ابن شهرآشوب، شامی، بحرانی، مجلسی و اصفهانی مطرح شده است (ابن شهرآشوب گزارش میکند که در اخبار رسیده از سالم ابن الجعد او میکائیل است و نیز در کتاب مسند ابویعلی او فرشته ی باران است یعنی همان فرشته ای که در سنت میکائیل نامیده میشود). تصادف کوچکی نیست که فرشته ی باران بر محمد وارد شده باشد برای آگاه کردن او از کربلا؛ سرزمین عطش طاقت فرسایی که داستان سوگ انگیز آن موجب شد آسمان ها از حزن و اندوه بر قتل حسین خون ببارند.

در این داستان فرشتگان دیگری هم حضور دارند؛ فرشتگان گمنامی که همیشه هم با مرتبه خود معرفی نمیشوند. گهگاه فرشته ای نگران از خداوند اجازه میخواهد که با محمد دیدار کند. در متون دیگر، گروههای بزرگی به هم میرسند (آیا فرشته ی دیگری در آسمان باقیمانده بود که به سوی پیامبر خدا فرود نیامده باشد تا او را در مورد پسرش حسین تسلی دهد، او را از پاداشی که خداوند به او عطا می کند آگاه کند و خاک حسین را برای او بیاورد؛ خاکی که حسین بر آن فروافتاد، قربانی شد، کشته شد، افکنده شد و رها شد؟) ابن قولویه و تعداد اندکی از راویان پس از او حدیثی را با این مضمون نقل کرده اند: «فرشته ای که نزد محمد رفت برای آنکه او را از مرگ حسین [ع] آگاه کند، فرشته ی دریاها بود.»

درهرحال، جبرئیل و میکائیل در داستان ما نقش غالب را دارند و تعجبی ندارد که این دو موجود آسمانی را همراه یکدیگر بیابیم. السیوطی در کتاب الحبائک خود حدیثی نقل میکند که برمبنای آن معنای نام جبرئیل «بنده (عبد) خدا» و معنای نام میکائیل «بنده[کوچک] (عبید) خدا» است. در حالیکه برگ^[8] معتقد است کاربرد واژه ی تصغیر عبید ممکن است تلاشی باشد برای اینکه مرتبه جبرئیل را بالاتر از میکائیل نشان دهند، مجلسی میگوید میکائیل یکی از برترین فرشتگان است و حتی ممکن است سرپرست جامعه فرشتگان باشد. یک حدیث نادر و اخیر اظهار میدارد میکائیل نخستین کسی بود که کلمات سبحان ربی الاعلی را بر زبان آورد، گرچه حدیث دیگری محمد [ص] را نخستین گوینده‌ی این کلمات می داند. الترمذی و السیوطی روایتی آوردهاند که طبق آن محمد جبرئیل و میکائیل را دو کاردار آسمانی خود میداند. امام یازدهم، حسن عسکری [ع] اشاره میکند که جبرئیل و میکائیل برادر هستند. هرکسی آنها را دوست بدارد در زمره‌ی اولیا خدا قرار میگیرد، درحالیکه هرکسی از آنها بیزار باشد دشمن خداست و هرکسی که ادعا کند یکی از آنها را دوست میدارد و از دیگری بیزار است، دروغگو است. سرانجام، خود ام سلمه میگوید که میکائیل هم بخشی از نزول آیه 33 سوره احزاب است. آیهای که برای شیعیان بسیار اهمیت دارد: «این آیه … در خانه من با همراهی هفت نفر- جبرئیل، میکائیل، پیامبر خدا، علی [ع]، فاطمه [س]، حسن و حسین [علیهم السلام]- نازل شد.»

^[1] Christopher Paul Clohessy

^[2] Pontifical Institute for Arabic and Islamic Studies

^[3] Fatima, Daughter of Muhammad

^[4] Half of My Heart: The Narratives of Zaynab: Daughter of Ali

^[5] Angels Hastening: The Karbala Dreams

^[6] The Outrider: Abu al-Fadl Al-Abbas

^[7] Gorgias Press

^[8] Burge