استان فارس و آیین چک‌‌‌چکو

در استهبان فارس و برخی دیگر از شهرهای این استان، ‌‌‌ آیینی برگزار می‌شود که آن را چک چکو (سنگ زنی) می‌نامند. اهالی در روز عاشورا در میدان اصلی شهر جمع شده و در دایره میدان به شکل هماهنگ با هم حرکت کرده و دو قطعه سنگ یا چوب را به هم می‌کوبند. همزمان با برگزاری این مراسم‌‌‌، مرثیه خوان هم نوحه خوانی می‌‌‌کند. در این باره که آیین چک چکو دلالت بر چه دارد، اهالی آن را به بعد از حادثه عاشورا مرتبط می‌دانند. با شهادت امام حسین(ع)، ‌‌‌ یزیدیان با اسب‌‌‌هایشان بر جنازه شهدا تاختند و این آیین واکنشی به آن سم‌‌‌کوبی است.

در آیین چک چکو، در هنگام مرثیه خوانی، ‌‌‌ آن زمان که نوحه خوان اشاره می‌کند‌‌‌، عزاداران به جای سینه زدن، سنگ‌ها را بالا برده و بالای سر به هم می‌زنند. آیین چک‌‌‌چکو جزو میراث معنوی یونسکو ثبت شده است.

گِل مالی در شهرهای زاگرس نشین

لرستان با آیین «خره‌‌‌مالی» یا گل‌‌‌مالی شناخته شده است. با این حال شهرها و استان‌های دیگری مانند کرمانشاه، ایلام، ‌‌‌ خوزستان و همدان نیز این آیین را دارند. در ایام محرم در مقابل خیمه و تکیه‌ها در شهرهایی که این آیین اجرا می‌شود عزاداران حوضچه‌‌‌هایی درست می‌کنند که در روز تاسوعا آن را با گل رس پر کرده و به آن «خره» می‌‌‌گویند. بر اساس این آیین، عزاداران باید خود را گل مالی کرده و سپس شروع به سینه زنی کنند.

در شهری نظیر خرم‌آباد روز هفتم محرم عزاداران ابتدا حمام رفته و پس از اصلاح و شست وشو، لباس تمیزی به تن می‌کنند، این روز در نزد مردم به اسم «تراش عباس» شناخته شده است. آنها در محله‌ها چرخیده و با خواندن اشعار از مردم می‌خواهند که به آنها هیزم دهند، این هیزم به‌ویژه در محرم‌هایی که در زمستان است بسیار اهمیت دارد تا عزاداران پس از گل مالی بتوانند خود را با آتش آن گرم کنند.

بیل زنی در خراسان جنوبی

در شهر خوسف خراسان جنوبی آیینی رواج دارد که به آن بیل‌زنی می‌گویند. در روز عاشورا کشاورزان در حسینیه این شهر جمع شده و بیل‌هایشان را به طرف آسمان بلند می‌کنند. آنها در حین حرکت دایره‌وار در حسینه به هوا پریده و همچنان که «حیدرعلی» می‌گویند تیغه بیل‌ها را به هم می‌زنند، این حرکت باعث ایجاد صدایی می‌شود که روز عاشورا و چکاچک شمشیرها را در ذهن تداعی می‌کند.

در بیرون از حسینیه نیز دیگر سوگواران نخل که نمادی از تشییع پیکر امام سوم شیعیان است را بلند کرده و در کنار آن، نخل کوچکی که نماد حضرت علی اصغر است حرکت می‌دهند. نخل بزرگ‌تر را هشت نفر روی دوش می‌گذارند و ۵۰ نفر تعادل آن را حفظ می‌کنند. اما نخل کوچک توسط یک نفر قابل حمل است. دو گروه بیل‌زنی و نخل به محل نمادین قتلگاه می‌روند و آیین عاشورایی را با شکوه هر چه تمام تر برگزار می‌کنند.

عزاداری زنان در ایلام

در ایلام یکی از مراسم عاشورایی توسط زنان برگزار می‌شود که چایینه نام دارد. در دهه ابتدایی ماه محرم چهار چایینه برگزار می‌شود، ‌‌‌ اولین آنها چایینه حضرت قاسم(ع) است که در روز هفتم است، ‌‌‌ چایینه حضرت علی اکبر(ع) در روز هشتم، ‌‌‌ چایینه حضرت عباس(ع) در روز نهم و در روز عاشورا نیز چایینه امام حسین(ع) را داریم. البته در اربعین نیز چایینه دیگری داریم که به همین نام معروف است. بر اساس نامی که هر کدام از چایینه‌ها دارند، ‌‌‌ مراسم‌ها نیز متفاوتند. به عنوان مثال در چایینه حضرت قاسم(ع) دختری جوان و مجرد که نمادی از عروس این حضرت است لباس عروس سبزرنگ به تن می‌کند و در حالی که سرپوش سفید دارد، دوشمع روشن و یک سینی نقل و نبات به دست می‌گیرد. سایر عزاداران عود و شمع را در وسط میدان می‌گذارند، در همین حین زنی که «ملایه» خوانده می‌شود مداحی می‌کند. ناگهان در مراسم عروسی زن دیگری با لباس خونین خبر شهادت حضرت قاسم(ع) را می‌دهد و عروسی به عزا بدل می‌شود و همه شیون‌کنان پارچه سیاهی روی عروس می‌اندازند.

چلچلا در مجن

در روستای مجن شاهرود که به نام ماسوله کویر هم شناخته می‌شود، آیینی رواج دارد که به آن چلچلا می‌گویند این آیین که در فهرست میراث معنوی هم به ثبت رسیده، در شب سوم محرم در دو تکیه بزرگ این شهر آغاز شده و تا شب دهم ادامه دارد‌‌‌. در شب سوم محرم ابتدا فراشان تکیه پایین را آب و جارو کرده و آن را با جاجیم‌های دستباف فرش کرده و چراغ شمعدان را برای برگزاری مراسم می‌چینند. در حین انجام این کار خادمان رو به جمعیت ایستاده و بابای تکیه شروع به خواندن دعا می‌کند. زنان و دختران از پشت بام‌هایی که به تکیه اشراف دارد این مراسم را می‌بینند. در حین اجرای مراسم چلچلا مردم نذرهای خود را روی سفره‌های کرباسی می‌گذارند و از خادمان برای تبرک نباتی می‌گیرند. با خواندن دعا شرکت‌کنندگان چراغ‌ها را دست به دست کرده و آن را می‌چرخانند؛ در تکیه بزرگ مجن نیز همین مراسم اجرا می‌شود.

تعزیه خوانی در تفرش

تفرش نامش با تعزیه گره خورده است. لازم نیست حتما در ماه محرم باشد، ‌‌‌ در سایر ایام سال نیز تعزیه در این شهر به مناسبت‌های مختلف برگزار می‌شود. برای مثال پس از مرگ یک جوان در شهر تعزیه حضرت قاسم(ع) برگزار می‌شود همچنان که با مرگ بزرگان شهر نیز تعزیه‌های دیگر در تکیه‌‌‌های این شهر اجرا می‌شود. رواج تعزیه باعث شده در این شهرگروه‌های فعالی داشته باشیم که تلاش می‌کنند آنها را بدون نقص برگزار کنند. در این شهر بیش از ۲۰ گروه تعزیه داریم که در محرم و صفر بسیاری را به سمت تفرش برای عزاداری عاشورا می‌کشانند. البته تعزیه‌خوانی تنها مختص به شهر تفرش نیست بلکه در روستاهای اطراف در تکیه‌های مختلف این رسم دیرینه برگزار می‌شود. تکیه قدیمی زاغرم و تکیه شش ناو دو نمونه از این تکیه‌ها هستند.

بازار تهران، ‌‌‌ جمع آیین‌های ایران

با توجه به حضور اقوام مختلف در تهران و محله مرکزی این شهر، ‌‌‌ انواع و اقسام آیین‌های عاشورایی در این محله برگزار می‌شود. نمونه آنها کاروان تعزیه با اسب و برپا کردن خیمه‌ها در تاسوعاست که در نهایت در عصر عاشورا آتش زده می‌شوند. به علاوه کربلایی‌های تهران نیز آیین‌های خود را برای این دهه دارند. اصناف، اقوام مختلف و اهالی محل نیز هر کدام مراسم‌های مختلفی را به‌ویژه در تاسوعا و عاشورا برگزار می‌کنند که انبوه عزاداران را به این منطقه می‌کشاند.