واقعه غدیر را حساس‌ترین فراز تاریخی خوانده‌اند و اگر نگاهی به خطبه طولانی و چندین ساعته پیغمبر اکرم(ص) در روز عید غدیر داشته باشیم؛ به اهمیت آن واقف می‌شویم.
در یادداشت ذیل مرتضی نجفی قدسی به تبیین نکات و مباحثی از این خطبه پرداخته است.
بسم الله الرحمن الرحیم
يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ ۖ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ ۚ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ ۗ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ(آیه 67 سوره مائده)
ای پیغمبر، آنچه از خدا بر تو نازل شد (به خلق) برسان که اگر نرسانی تبلیغ رسالت و اداء وظیفه نکرده‌ای، و خدا تو را از (شر) مردمان محفوظ خواهد داشت، (و دل قوی دار که) خدا کافران را (به هیچ راه موفقیتی) راهنمایی نخواهد کرد.
در سفر حجةالوداع در مسیر بازگشت ، جبرییل پیام آور وحی بر رسول خدا(ص) فرود آمد و این آیه را تلاوت کرد ، در بار اول رسول خدا به او فرمودند این مردم تازه اسلام آورده اند و خوف آن دارم که دچار تردید و دو دلی شوند و فرمان مرا اطاعت نکنند!
در روز دوم دوباره جبرئیل بر آن حضرت نازل در حالی که پیامبر اکرم در کنار تالاب و برکه‌ای بودند عرض کرد خدای متعال می‌فرماید ای رسول آنچه از جانب پروردگارت بر تو نازل شده را ابلاغ کن و اگر نکنی پیام او را نرساندی آن حضرت در پاسخ فرمودند یا جبرئیل اخشی من اصحابی ان یخالفونی! خوف دارم اصحابم از دستورم سرپیچی کرده و مرا مخالفت نمایند!
برای بار سوم جبرئیل در روز عید غدیر بر آن حضرت نازل شد و عرض کرد خدای متعال می‌فرماید یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک من ربک و تا آخر آیه را قرائت کرد پیغمبراکرم چون فرمان الهی را شنیدند دستور توقف دادند و ۱۲۰ هزار نفر تجمع کردند و منبری از جهاز شتران درست کردند و خطبه بلیغ و مفصلی خواندند و بنا به دستور الهی حضرت علی را به جانشینی خود منصوب فرمودند.
در آن خطبه حضرت از مردم سوال کردند یا ایها الناس الست اولی بکم منکم؟ آیا من به شما از خود شما سزاوارترم؟ فقالو: بلی یا رسول الله؛ ثم قال: قم یاعلی؛ فقام علی فاخذه بیده فرفعها ثم قال:
الا من کنت مولاه فهذا علی مولاه؛ اللهم وال من والا و عاد من عاداه و انصر من نصره و اخذل من خذله...
پیامبر اکرم به حضرت علی فرمودند بلند شو و چون آن حضرت ایستادند دست ایشان را گرفته و بلند کردند و فرمودند بدانید هر کس من مولای اویم پس این علی هم مولای اوست و سپس دعا کردند خدایا دوست بدار هر کس او را دوست بدارد و دشمن بدار هر کس او را دشمن بدارد و یاری کن هر کسی که او را یاری می‌کند و خفیف و سرافکنده کن هر کس او را خفت می‌دهد...
پس از این خطبه مجدداً جبرئیل به پیامبر اکرم نازل شد و عرض کرد خدای متعال می‌فرماید: الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دینا(مائده آیه۳) یعنی امروز دینم را بر شما کامل و نعمتم را بر شما تمام کردم و پذیرش دین اسلام را برای شما راضی و خشنود شدم.
البته پیامبر اکرم با اعلام حجة الوداع و دعوت از تمامی مناطق مسلمان نشین برای مناسک حج و احضار امیرالمومنین از یمن برای شرکت در حج و ایراد سخنانی مقدماتی در مسجد خیف خود و مسلمانان را برای این تجمع عظیم آماده کرده بودند و دستور توقف سه روزه از ۱۸ تا ۲۰ ذی‌الحجه دادند و فرمودند همه مسلمانان از زن و مرد با حضرت علی در غدیر خم بیعت کنند و حتی درخواست کردند تا مردم به مناسبت مقام امامت و خلافت امیرالمومنین به ایشان تبریک بگویند.
تکرار نام امام قائم مهدی (عج) در خطبه غدیریه پیامبر اکرم (ص)
در خطبه غدیر علاوه بر اعلام خلافت و وصایت امیرالمومنین بر امامت اولاد ایشان تا حضرت مهدی تاکید شده و نام آنان برده شده است حتی تصریح می‌فرمایند: (الا ان خاتم الائمة منا القائم المهدی؛ الا انه الظاهر علی الدین، الا انه المنتقم من الظالمین)
همانا آگاه باشید آخرین امام، قائم مهدی از ماست، او بر تمامی ادیان چیره خواهد شد و اوست که از ظالمین انتقام می‌گیرد.
و یا باز می‌فرمایند: معاشر الناس!
"النور من الله عز وجل مسلول فی، ثم فی علی ابن ابیطالب، ثم فی نسل منه الی القائم المهدی الذی یاخذ بحق الله و بکل حق هو لنا"
ای مردم نوری از خدا در وجود من است و سپس این نور در علی بن ابیطالب قرار گرفته است و پس از آن این نور در نسل او تا حضرت قائم مهدی قرار گرفته ،کسی که حق خدا را می‌گیرد به هر حقی که از آن ماست همه را اخذ می‌کند.
و یا می‌فرمایند: "فامرت ان آخذ البیعه منکم والصفقه لکم بقبول ما جئت به عن الله عز و جل فی علی امیرالمومنین و الاوصیاء من بعده الذین هم منی و منه امامة فیهم قائمه خاتمها المهدی الی یوم یلقی الله یقدر و یقضی"
پس من مامور شدم از شما بیعت بگیرم و دست دادن شما به معنای قبول کردن هر آنچه از سوی خدا درباره امیرالمومنین و جانشینانش که همگی از من هستند و امامت در آنها است آخرینشان مهدی امامت می‌کند تا روزی که خدا مقدر فرماید و قیامت رخ دهد.
فضائل امیرالمؤمنین در خطبه غدیر
خطبه غدیر پیامبر اکرم بسیار خواندنی و پرنکته است به طوری که بیش از ۲۰۰ فضیلت را آن حضرت برای امیرالمومنین ذکر کرده و تصریح می‌فرمایند: (معاشر الناس! ان فضایل علی ابن ابیطالب عند الله عز و جل و قد انزلها فی القرآن اکثر من احصیها فی مقام واحد)
ای مردم مسلماً فضائل امیرالمومنین علی علیه السلام در نزد خدا و آنچه در قرآن نازل کرده است بیش از آن است که در یک جلسه بتوان اشاره کرد و به حساب آورد.
حتی تاکید می‌فرمایند:
ان الله تبارک و تعالی جعل لأخی علی بن ابیطالب فضائل لا یحصی عددها غیره
یعنی به درستی که خدای تبارک و تعالی برای برادرم علی بن ابی طالب فضائلی قرار داده است که شمار این فضائل را کسی غیر از خدا نمی‌تواند محاسبه کند.
در خطبه غدیر به ده‌ها آیه قرآن کریم برای معرفی و تبیین فضائل امیرالمومنین استناد شده است مثلاً می‌فرمایند: (و ما من علم الا و قد علمته علیا و هو الامام المبین الذی ذکره الله فی سوره یس و کل شیء احصیناه فی امام مبین)
یعنی علمی نیست مگر آنکه آن علم را به علی آموخته‌ام و او امام مبین است همان کسی که خدا او را در سوره یاسین یاد کرده است آنجا که می‌فرماید و شمارش هر چیزی در نزد امام مبین است و تصریح می‌فرمایند امام مبین امیرالمومنین است.
و یا می‌فرمایند:
و ما نزلت آیه رضا فی القرآن الا فیه و لا خاطب الله الذین آمنوا الا بدا به ولا نزلت آیه مدح فی القرآن الی فیه ولا شهد الله بالجنه فی هل اتی علی انسان الا له و لا انزلها فی سواه و لا مدح بها غیره)
یعنی هیچ آیه رضایتمندی در قرآن نازل نشده است مگر درباره علی علیه السلام است و یا خدا مومنان را خطاب نکرده است الا اینکه اول خطاب آمنو ا اوست و آیه مدح و منقبتی در قرآن نیست مگر درباره علی علیه السلام است و در سوره هل اتی گواهی بهشت نداده الا برای علی علیه السلام و برای هیچکس غیر او نازل نکرده و مدحی نیست مگر برای او!
پیغمبر اکرم در این خطبه بر پیوستگی قرآن و عترت تاکید می‌فرمایند: (معاشر الناس ان علیا و الطیبین من ولدی من صلبه هم الثقل الاصغر و القرآن هو الثقل الاکبر لن یفترقا حتی یرد اعلی الحوض)
ای مردم بدانید علی و فرزندان طاهرین او ثقل اصغر هستند و قرآن نیز ثقل اکبر است این دو از هم جدا نمی‌شوند تا روزی که در قیامت در حوض کوثر بر من وارد شوند.
واقعاً خطبه غدیر مشحون از معارف قرآنی الهی است و هر جمله‌اش جای تعمق دارد و حال آنکه غالباً فکر می‌کنند پیغمبر اکرم در روز عید غدیر فقط همان جمله مشهور من کنت مولا فهذا علی مولاه را فرموده‌اند و حال آنکه حجم بیانات آن حضرت در روز عید غدیر که ساعت‌ها به طول انجامیده است به اندازه یک کتابچه است و جا دارد در متون درسی دانشگاهی و حوزوی به طور اختصاصی به آن پرداخته شود.
با یک بار خواندن هم کفایت نمی‌کند لااقل هر سال در ایام غدیر یک بار کامل این خطبه را بخوانیم و در فرازهای آن تعمق کنیم آن حضرت ابلاغ داستان غدیر را بالاترین و برترین فراز امر به معروف ذکر می‌کنند و می‌فرمایند
(الا و ان راس الامر بالمعروف ان تنهوا الی قولی و تبلغوه من لم یحضر
پیغمبر اکرم درباره این خطبه فرمانی ابدی و جاودانه برای همه مسلمانان در همه اعصار صادر می‌فرمایند و تاکید دارند که بایستی مطالب این خطبه را حاضران به غایبان و فرزندان به فرزندان برسانند تا روز قیامت!
(فلیبلغ الحاضر الغایب و الوالد الولد)
از خدای متعال مسئلت داریم که توفیق عمل به این وظیفه را عنایت فرماید
∎
در یادداشت ذیل مرتضی نجفی قدسی به تبیین نکات و مباحثی از این خطبه پرداخته است.
بسم الله الرحمن الرحیم
يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ ۖ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ ۚ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ ۗ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ(آیه 67 سوره مائده)
ای پیغمبر، آنچه از خدا بر تو نازل شد (به خلق) برسان که اگر نرسانی تبلیغ رسالت و اداء وظیفه نکرده‌ای، و خدا تو را از (شر) مردمان محفوظ خواهد داشت، (و دل قوی دار که) خدا کافران را (به هیچ راه موفقیتی) راهنمایی نخواهد کرد.
در سفر حجةالوداع در مسیر بازگشت ، جبرییل پیام آور وحی بر رسول خدا(ص) فرود آمد و این آیه را تلاوت کرد ، در بار اول رسول خدا به او فرمودند این مردم تازه اسلام آورده اند و خوف آن دارم که دچار تردید و دو دلی شوند و فرمان مرا اطاعت نکنند!
در روز دوم دوباره جبرئیل بر آن حضرت نازل در حالی که پیامبر اکرم در کنار تالاب و برکه‌ای بودند عرض کرد خدای متعال می‌فرماید ای رسول آنچه از جانب پروردگارت بر تو نازل شده را ابلاغ کن و اگر نکنی پیام او را نرساندی آن حضرت در پاسخ فرمودند یا جبرئیل اخشی من اصحابی ان یخالفونی! خوف دارم اصحابم از دستورم سرپیچی کرده و مرا مخالفت نمایند!
برای بار سوم جبرئیل در روز عید غدیر بر آن حضرت نازل شد و عرض کرد خدای متعال می‌فرماید یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک من ربک و تا آخر آیه را قرائت کرد پیغمبراکرم چون فرمان الهی را شنیدند دستور توقف دادند و ۱۲۰ هزار نفر تجمع کردند و منبری از جهاز شتران درست کردند و خطبه بلیغ و مفصلی خواندند و بنا به دستور الهی حضرت علی را به جانشینی خود منصوب فرمودند.
در آن خطبه حضرت از مردم سوال کردند یا ایها الناس الست اولی بکم منکم؟ آیا من به شما از خود شما سزاوارترم؟ فقالو: بلی یا رسول الله؛ ثم قال: قم یاعلی؛ فقام علی فاخذه بیده فرفعها ثم قال:
الا من کنت مولاه فهذا علی مولاه؛ اللهم وال من والا و عاد من عاداه و انصر من نصره و اخذل من خذله...
پیامبر اکرم به حضرت علی فرمودند بلند شو و چون آن حضرت ایستادند دست ایشان را گرفته و بلند کردند و فرمودند بدانید هر کس من مولای اویم پس این علی هم مولای اوست و سپس دعا کردند خدایا دوست بدار هر کس او را دوست بدارد و دشمن بدار هر کس او را دشمن بدارد و یاری کن هر کسی که او را یاری می‌کند و خفیف و سرافکنده کن هر کس او را خفت می‌دهد...
پس از این خطبه مجدداً جبرئیل به پیامبر اکرم نازل شد و عرض کرد خدای متعال می‌فرماید: الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دینا(مائده آیه۳) یعنی امروز دینم را بر شما کامل و نعمتم را بر شما تمام کردم و پذیرش دین اسلام را برای شما راضی و خشنود شدم.
البته پیامبر اکرم با اعلام حجة الوداع و دعوت از تمامی مناطق مسلمان نشین برای مناسک حج و احضار امیرالمومنین از یمن برای شرکت در حج و ایراد سخنانی مقدماتی در مسجد خیف خود و مسلمانان را برای این تجمع عظیم آماده کرده بودند و دستور توقف سه روزه از ۱۸ تا ۲۰ ذی‌الحجه دادند و فرمودند همه مسلمانان از زن و مرد با حضرت علی در غدیر خم بیعت کنند و حتی درخواست کردند تا مردم به مناسبت مقام امامت و خلافت امیرالمومنین به ایشان تبریک بگویند.
تکرار نام امام قائم مهدی (عج) در خطبه غدیریه پیامبر اکرم (ص)
در خطبه غدیر علاوه بر اعلام خلافت و وصایت امیرالمومنین بر امامت اولاد ایشان تا حضرت مهدی تاکید شده و نام آنان برده شده است حتی تصریح می‌فرمایند: (الا ان خاتم الائمة منا القائم المهدی؛ الا انه الظاهر علی الدین، الا انه المنتقم من الظالمین)
همانا آگاه باشید آخرین امام، قائم مهدی از ماست، او بر تمامی ادیان چیره خواهد شد و اوست که از ظالمین انتقام می‌گیرد.
و یا باز می‌فرمایند: معاشر الناس!
"النور من الله عز وجل مسلول فی، ثم فی علی ابن ابیطالب، ثم فی نسل منه الی القائم المهدی الذی یاخذ بحق الله و بکل حق هو لنا"
ای مردم نوری از خدا در وجود من است و سپس این نور در علی بن ابیطالب قرار گرفته است و پس از آن این نور در نسل او تا حضرت قائم مهدی قرار گرفته ،کسی که حق خدا را می‌گیرد به هر حقی که از آن ماست همه را اخذ می‌کند.
و یا می‌فرمایند: "فامرت ان آخذ البیعه منکم والصفقه لکم بقبول ما جئت به عن الله عز و جل فی علی امیرالمومنین و الاوصیاء من بعده الذین هم منی و منه امامة فیهم قائمه خاتمها المهدی الی یوم یلقی الله یقدر و یقضی"
پس من مامور شدم از شما بیعت بگیرم و دست دادن شما به معنای قبول کردن هر آنچه از سوی خدا درباره امیرالمومنین و جانشینانش که همگی از من هستند و امامت در آنها است آخرینشان مهدی امامت می‌کند تا روزی که خدا مقدر فرماید و قیامت رخ دهد.
فضائل امیرالمؤمنین در خطبه غدیر
خطبه غدیر پیامبر اکرم بسیار خواندنی و پرنکته است به طوری که بیش از ۲۰۰ فضیلت را آن حضرت برای امیرالمومنین ذکر کرده و تصریح می‌فرمایند: (معاشر الناس! ان فضایل علی ابن ابیطالب عند الله عز و جل و قد انزلها فی القرآن اکثر من احصیها فی مقام واحد)
ای مردم مسلماً فضائل امیرالمومنین علی علیه السلام در نزد خدا و آنچه در قرآن نازل کرده است بیش از آن است که در یک جلسه بتوان اشاره کرد و به حساب آورد.
حتی تاکید می‌فرمایند:
ان الله تبارک و تعالی جعل لأخی علی بن ابیطالب فضائل لا یحصی عددها غیره
یعنی به درستی که خدای تبارک و تعالی برای برادرم علی بن ابی طالب فضائلی قرار داده است که شمار این فضائل را کسی غیر از خدا نمی‌تواند محاسبه کند.
در خطبه غدیر به ده‌ها آیه قرآن کریم برای معرفی و تبیین فضائل امیرالمومنین استناد شده است مثلاً می‌فرمایند: (و ما من علم الا و قد علمته علیا و هو الامام المبین الذی ذکره الله فی سوره یس و کل شیء احصیناه فی امام مبین)
یعنی علمی نیست مگر آنکه آن علم را به علی آموخته‌ام و او امام مبین است همان کسی که خدا او را در سوره یاسین یاد کرده است آنجا که می‌فرماید و شمارش هر چیزی در نزد امام مبین است و تصریح می‌فرمایند امام مبین امیرالمومنین است.
و یا می‌فرمایند:
و ما نزلت آیه رضا فی القرآن الا فیه و لا خاطب الله الذین آمنوا الا بدا به ولا نزلت آیه مدح فی القرآن الی فیه ولا شهد الله بالجنه فی هل اتی علی انسان الا له و لا انزلها فی سواه و لا مدح بها غیره)
یعنی هیچ آیه رضایتمندی در قرآن نازل نشده است مگر درباره علی علیه السلام است و یا خدا مومنان را خطاب نکرده است الا اینکه اول خطاب آمنو ا اوست و آیه مدح و منقبتی در قرآن نیست مگر درباره علی علیه السلام است و در سوره هل اتی گواهی بهشت نداده الا برای علی علیه السلام و برای هیچکس غیر او نازل نکرده و مدحی نیست مگر برای او!
پیغمبر اکرم در این خطبه بر پیوستگی قرآن و عترت تاکید می‌فرمایند: (معاشر الناس ان علیا و الطیبین من ولدی من صلبه هم الثقل الاصغر و القرآن هو الثقل الاکبر لن یفترقا حتی یرد اعلی الحوض)
ای مردم بدانید علی و فرزندان طاهرین او ثقل اصغر هستند و قرآن نیز ثقل اکبر است این دو از هم جدا نمی‌شوند تا روزی که در قیامت در حوض کوثر بر من وارد شوند.
واقعاً خطبه غدیر مشحون از معارف قرآنی الهی است و هر جمله‌اش جای تعمق دارد و حال آنکه غالباً فکر می‌کنند پیغمبر اکرم در روز عید غدیر فقط همان جمله مشهور من کنت مولا فهذا علی مولاه را فرموده‌اند و حال آنکه حجم بیانات آن حضرت در روز عید غدیر که ساعت‌ها به طول انجامیده است به اندازه یک کتابچه است و جا دارد در متون درسی دانشگاهی و حوزوی به طور اختصاصی به آن پرداخته شود.
با یک بار خواندن هم کفایت نمی‌کند لااقل هر سال در ایام غدیر یک بار کامل این خطبه را بخوانیم و در فرازهای آن تعمق کنیم آن حضرت ابلاغ داستان غدیر را بالاترین و برترین فراز امر به معروف ذکر می‌کنند و می‌فرمایند
(الا و ان راس الامر بالمعروف ان تنهوا الی قولی و تبلغوه من لم یحضر
پیغمبر اکرم درباره این خطبه فرمانی ابدی و جاودانه برای همه مسلمانان در همه اعصار صادر می‌فرمایند و تاکید دارند که بایستی مطالب این خطبه را حاضران به غایبان و فرزندان به فرزندان برسانند تا روز قیامت!
(فلیبلغ الحاضر الغایب و الوالد الولد)
از خدای متعال مسئلت داریم که توفیق عمل به این وظیفه را عنایت فرماید