هما میرزایی – جهان صنعت نیوز؛ “ما دولتی می‌خواهیم که در سیاست خارجی، شعارهای دهان پُرکُن که جیب مردم را خالی کند ندهد؛ شعاری ندهد که «مردم» را گرفتار تأمین دارو و «صنایع ملی» را گرفتار تأمین مواد اولیه و کسب آخرین فن‌آوری‌ها کند. ما می‌خواهیم از زندگی حداقلی و صرفاً تأمین معیشت «بخورنمیر»، به یک «زندگی رضایت‌بخش» و شایسته مردم ایران برسیم که در آن همه مردم فرصت رشد و خلاقیت و بالندگی داشته باشند. نمی‌خواهیم مردم مدام چشم‌شان به اخبار باشد تا ببینند بیشتر تحریم می‌شویم یا نمی‌شویم، جنگ می‌شود یا نمی‌شود، فردا نرخ دلار بالا می‌رود یا پایین می‌آید، گرفتار «فشار حداکثری» خواهیم شد یا «فشار حداقلی»”.
این‌ها بخشی از نامه‌ای است که در حمایت از ریاست‌جمهوری مسعود پزشکیان به امضای افرادی هم‌چون محمد جواد ظریف و محمدجواد آذری جهرمی رسیده است. اسامی سرشناس دولت حسن روحانی که انتخاب پزشکیان را به عنوان فردی میانه‌رو گره‌گشای سیاست خارجی، اقتصاد، شکاف‌های اجتماعی و اعتماد از دست‌رفته عمومی به سیاستمداران می‌دانند.
سیاست خارجی به طور اعم و بحث تحریم‌ها به طور اخص در حال حاضر به مهم‌ترین مساله تاثیرگذار بر سیاست داخلی از اقتصاد تا فرهنگ تبدیل شده است؛ هرچند افرادی در مناصب سیاسی این‌طور القا می‌کنند که تحریم‌ها از اهمیت خاصی برخوردار نبوده و گره‌گشایی از مشکلات عدیده اقتصادی مردم ارتباط ندانی با رفع و یا کاهش تحریم‌ها ندارد.
رشد اقتصادی، تورم، فروش نفت و واردات و صادرات همواره متاثر از تصمیمات دولت‌ها در حوزه سیاست خارجی بوده است؛ تصمیمات دولتمردان پس از تشدید تحریم‌ها، توقف اجرای برجام و به کارگیری افرادی با رویکرد تقابل‌گرایانه با نظام بین‌الملل در دولت سیزدهم روند نگران‌کننده‌ای داشته و اقتصاد ایران را روز‌به‌روز به سمت رکود و انزوا پیش برده است.
علاوه‌بر‌این، یکی از دلایل عمده عقب‌ماندن ایران از قافله توسعه‌یافتگی کشورهای همسایه، اتخاذ سیاست خارجی با رویکرد انزواطلبانه بوده که بر اساس آمارهای موجود کشور را سال‌ها از همسایگان خود عقب انداخته است. عقب‌ماندگی که جبران آن چندان آسان و سریع نخواهد بود.
بنا بر تخمین برخی کارشناسان، ایران با وجود دراختیار داشتن منابع غنی نفت و گاز و نیروی جوان به دلیل سیاست‌های سختگیرانه هم‌چون فیلترینگ، قیمت‌گذاری دستوری و محدود کردن صنعت توریسم ۱۰ الی ۱۵ سال از کشورهایی هم‌چون عربستان و ترکیه عقب افتاده است.
بر اساس آمارهای به دست آمده، نرخ جهش تولید در ایران از سال ۲۰۰۰ تا ۲۰۲۲ میلادی ۱.۸ برابر شده است. این رقم برای ترکیه ۳ برابر، عربستان سعودی ۲.۲ برابر و امارات متحده عربی ۴.۹ برابر بوده است.
عدم تمایل به سرمایه‌گذاری خارجی در ایران، تمایل به خروج سرمایه از کشور توسط سرمایه‌داران خصوصی، و شرایط مناسب کشورهای همسایه برای جذب سرمایه‌گذاران از جمله آسیب‌هایی است که به دلیل وجود شرایط تحریمی و اجرای نادرست سیاست خارجی به اقتصاد کشور و به طور ویژه به بخش خصوصی وارد آمده است. تراز منفی تجاری نشان‌دهنده خروج سرمایه‌های مولد از کشور است که در کنار سیاست‌های داخلی هم‌چون ارز چند نرخی و رفع تعهد ارزی که دست و پای تجار و بازرگانان را می‌بندند، به این شرایط دامن زده است. افزایش تنش در فضای اقتصادی کشور که ناشی از عملکرد غلط در زمینه سیاست خارجی و نادیده‌انگاری کوته‌بینانه لزوم ارتباط با کشورهای قدرتمند جهان است، باعث افزایش نرخ ارز و به تبع آن نرخ تورم و هم‌چنین رکود اقتصادی و کاهش نرخ اشتغال شده و بهایی سنگین برای اقتصاد خواهد داشت. بهایی که بخش خصوصی و سرمایه‌داران خرد و کلان با کاهش تولید، و قشر کارگر با تعدیل و اخراج آن را می‌پردازند.
روحانی هدف خود از کاندیداتوری برای ریاست‌جمهوری ۹۲ را اینگونه عنوان کرده بود: “ما برای اینکه به اهداف ملی دست پیدا کنیم و برای اینکه کشور را از تحریم ظالمانه نجات دهیم و برای اینکه روابطمان را با دنیا براساس تعامل سازنده بنیانگذاری کنیم در این عرصه ورود کرده‌ایم”.
نقاط مورد تاکید در سیاست خارجی در دولت روحانی جلوگیری از تنش در روابط با کشورهای غربی، حذف تحریم‌ها و تلاش برای خارج کردن پرونده هسته‌ای ایران از شورای امنیت بود. در راستای نیل به این اهداف، برجام در تیرماه ۹۴ میان ایران، اتحادیه اروپا و گروه ۵+۱ منعقد شد. قراردادی که به بهبود رشد اقتصادی و کاهش چشمگیر تورم منجر شد. اما با اعلام خروج آمریکا از برجام در اردیبهشت ۹۷، ورق برگشت و با بازگشت تحریم‌ها علیه ایران دوران رکود اقتصادی و تشدید تورم در کشور آغاز شد؛ دوران سختی که تا کنون ادامه داشته و زندگی روزمره مردم را هدف قرار داده است.
اما سیاست خارجی دولت نیمه‌تمام رئیسی بر پایه ارتباط با کشورهای منطقه، چین و روسیه استوار بوده است. دولت رئیسی با اتخاذ سیاست نگاه به شرق به جای نگاه به غرب به دنبال مبارزه با تحریم‌های بین‌المللی با رویکرد انقلابی-مقاومتی بود و سعی داشت با اقداماتی هم‌چون عضویت در سازمان همکاری شانگهای و بریکس (برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی) به مدلی جدید از همکاری منطقه‌ای بدون نیاز به کشورهای غربی دست پیدا کند.
این اقدامات در حالی صورت گرفته است که به اعتقاد بسیاری از صاحب‌نظران، حذف کامل روابط با آمریکا توسط دولت رئیسی سیاست خارجی را تحت تاثیر قرار داده و در صورت روی کار آمدن ترامپ در انتخابات پیش رو، ایران با چالش‌های جدی اقتصادی روبه‌رو خواهد شد.
کارشناسان، مشارکت مردم در انتخابات و انتخاب کاندیدای موافق بهبود روابط خارجی را عاملی مهم در رفع نسبی این عقب‌ماندگی و انزوا می‌دانند. از سویی، مردمی که بسیاری از آنان هنوز تصمیم قاطع برای شرکت در انتخابات نگرفته‌اند، می‌گویند اتخاذ تصمیم در حوزه‌هایی مانند سیاست خارجی در نهادهایی فراتر از ریاست‌جمهوری گرفته می‌شود و رای ما چندان تاثیری ندارد. علاوه بر این، برخی بر این باورند که در صورت انتخاب کاندیدای موافق بهبود روابط خارجی، امکان کارشکنی از سوی تندرویانی که اکنون به مناصب بالا رسیده‌اند، وجود دارد. کاندیداهای چهاردهمین دوره انتخابات ریاست‌جمهوری هم با آگاهی از اهمیت سیاست خارجی سعی می‌کنند با ارائه پیشنهادات و برنامه‌های خود در این حوزه سیگنال آرامش اقتصادی به جامعه مخابره کنند. در این مسیر، تعدادی از آن‌ها از گشایش درهای کشور به روی کشورهای خارجی و خروج از انزوا می‌گویند و برخی هم بر تشدید انزوا و مقاومت اقتصادی تاکید می‌کنند.
پزشکیان بیش از سایر ۵ کاندیدا بر نقش مخرب تحریم‌ها بر اقتصاد کشور تاکید داشته و مذاکره و توافق را راه‌حل عبور از بحران موجود می‌داند. حضور ظریف، وزیر امور خارجه دولت حسن روحانی در کنار او نشان‌دهنده عزم جزم وی برای بهبود روابط از دست رفته ایران با سایر کشورها به‌خصوص کشورهای غربی است. پزشکیان در میزگرد سیاسی صداوسیما با بیان این مطلب که در سیاست خارجی شعارهای دهان پرکن که جیب مردم را خالی کار کند نخواهم داد، گفت: “در سیاست خارجی توسعه کشور را دنبال خواهم کرد. شعاری که مردم را از قافله توسعه عقب بیاندازد نخواهم داد، شعاری که مردم را گرفتار تأمین دارو و صنایع ملی و صنایع ملی را گرفتار تأمین مواد اولیه و کسب آخرین فناوری‌ها کند نخواهم داد”. وی هم‌چنین با اشاره به بحران مهاجرت جوانان افزود: “نمی‌خواهم در دنیا منزوی باشیم و جوانان ما حسرت زندگی کشورهای دیگر را بخورند، در فکر مهاجرت باشند و پدر و مادرهایشان را باقی عمر در دلتنگی و حسرت دیدار فرزندانشان سپری کنند “.
سعید جلیلی که با شعار یک جهان فرصت، یک ایران جهش به میدان آمده است، می‌گوید: ” سیاست خارجی باید از فرصت‌ها حداکثر استفاده را بکند و تهدیدها را به حداقل برساند. ۲۰۰ کشور در دنیا وجود دارد و باید از نقاط اشتراک برای تعامل و فرصت استفاده کرد و نقاط اختلاف هم می تواند تهدید ایجاد کند و هنر سیاست خارجی شناخت این فرصت‌ها و تهدیدهاست”. جلیلی افزود: ” دنیا را نباید در ۳ یا ۴ کشور خلاصه کنیم که بیشترین اختلاف را با ما دارند”. این سخنان را می‌توان اینگونه تعبیر کرد که نگاه او به سیاست خارجی همان نگاه دولت قبل در نادیده‌انگاری ارتباط با کشورهای غربی و آمریکا است؛ چه بسا تنگ‌تر و سخت‌گیرانه‌تر. چرا که ظریف و پزشکیان هر دو بر عزم دولت رئیسی برای اجرای برجام تاکید کردند، اما جلیلی با تمسخر این سخنان می‌گوید: ” یک زمانی وعده داده شده بود که در ایران هم اقتصاد می‌چرخد هم سانتریفیوژها، در همان زمان تحریم‌ها بیشتر شد و خود این آقایان تحریم شدند و دلار ۳ هزار تومانی ۳۰ هزار تومان شد”. تا کنون دولت‌ها روش‌های مختلفی را در حوزه سیاست خارجی اجرا کرده‌ا‌ند و از این به بعد نیز انتظار می‌رود نماینده هر کدام از تفکرها که بر کرسی ریاست‌جمهوری تکیه بزند، سیاست خارجی را بر مبنای ارتباط موثر با هر دو بلوک شرق و غرب به پیش برده و با پرهیز از هرگونه افراطی‌گری این نکته را به یاد داشته باشد که مردم و به ویژه نسل جوان عمر نوح و صبر ایوب ندارند.
∎