میراث آریا: زنان پرتلاش و سخت‌کوش عشایر سنگسر در ایام ییلاق (خیل خون) سخت سرگرم کار و فعالیت هستند؛ از دوشیدن روزانه دام‌ها تا تهیه تمامی فرآورده‌های لبنی از شیر روزانه (بیش از ۳۰ فرآورده)، پخت نان، تهیه وعده‌های غذا برای چوپان‌ها و نظایر آن. در ایام قشلاق (ده خون) باز هم بانوان سنگسری بیکار نیستند و در کنار امور خانه‌داری و تربیت فرزندان به تولید و خلق انواع مختلف محصولات صنایع‌دستی مشغول‌اند. از بافت قالی‌های خودرنگ با طرح‌های منحصربه‌فرد گرفته تا بافت جاجیم و گلیم و حتی سوزن‌دوزی و منقوش کردن دست‌بافت‌های تولیدشده از پشم طبیعی بز و گوسفند، ابریشم و نحوه بافت انواع پارچه‌های پشمی و ابریشمی با ضخامت و ظرافت‌های گوناگون برای مصارف تخصصی متعدد ازجمله دست بافته‌های پرکاربرد زنان سنگسری است که همچنان هم به دلیل استفاده مردم در مناسبت‌ها و عروسی‌ها پرطرفدار است. ازجمله این پارچه‌ها، پارچه پشمی بسیار ظریف سرگی‌ها، پارچه ابریشمین کژین شِوی و مَکنه و نیز پارچه نخی فراخ شوال را می‌توان نام برد که با زیبایی هرچه‌تمام‌تر، آمیخته باهنر اصیل سوزن‌دوزی ایل سنگسر است.

فراخ شوال، یکی از نمونه‌های این نوع دست بافته‌های ارزشمند است. دامن بلند و تیره‌رنگی که انتهای پایینی آن با برش‌های اُریب و دوباره به هم دوخته پارچه ابریشمین تزئین شده را فراخ شِوال سرپاره‌دار و یا اصطلاحاً قردار شوال و فراخ شوال می‌گفتند. نوارهای مورب و باریک ابریشمین رنگی در لبه پایینی دامن، یادآور طرح محرمات در طراحی سنتی ایرانی است. این لباس یا دامن معمولاً برای استفاده در مراسم عروسی و میهمانی توسط خانم‌های متأهل استفاده‌ شده و دختران جوان از نمونه‌های گل‌دار استفاده می‌کنند. طول تقریبی پارچه مورد استفاده در اکثر این نوع دامن‌ها در حدود ۳۰ متر است که به‌صورت بسیار پرچین دوخته‌ شده است.

در این گزارش به معرفی شیوه بافت پارچه‌ای ابریشمی پرداخته می‌شود که بعد از بافت به‌صورت اُریب برش خورده و دوباره دوخته و در انتهای دامن پرچین نصب می‌شود که در اصطلاح به آن سرپاره می‌گویند.

سرپاره، جنس دامن پودری یا چیت بوده که شبیه دامن‌های امروزی است با این تفاوت که به‌جای کش در کمر دارای بند یا پسون (Person) بوده و در قسمت پایین دارای سرپاره (Sarpare) یا کیشین (Kisin) کیشین نوعی پارچه دستباف مهدی‌شهری است از جنس نخ پنبه‌ای رنگ‌آمیزی که به‌صورت یکسره بافته می‌شود.

برای دوختن روی قردار شوال آن را بعد بافت به‌صورت مورب بریده و سپس در کنار هم دوخته و در نهایت به پارچه قردار شوال می‌دوزند. امروزه استفاده از این نوع دامن به‌جز در روستاهای کلاته خیج و مهدی‌شهر در دیگر نقاط متداول نیست. جنس سرپاره از کژ یا ابریشم بوده که به‌صورت طبیعی رنگ‌آمیزی و آماده بافت می‌شده است. با توجه به قیمت بالای کژ یا ابریشم و امکان تنوع محدود در رنگ‌آمیزی ابریشم امروزه از نخ استفاده می‌شود. نحوه چله‌کشی نخ مانند سایر دست بافته‌ها روی دیوار انجام می‌شود. چهار سری چهل‌تایی نخ رو برای دار مهیا می‌کنیم. سپس نخ‌ها رو از ورد عبور داده و بعد از شانه عبور می‌دهیم و روی دستگاه آماده می‌کنیم. اندازه عرض ۳۰-۳۵ سانتی‌متر و طول آن محدودیتی ندارد. نخ‌های رنگی به‌عنوان تار و تنها نخ قرمز به‌عنوان پود استفاده می‌شود. بعد از پایان دوخت باید پارچه را به‌صورت مورب با عرض ۱۰ سانتی‌متر شروع به برش کرده و نوارها رو کنار هم دوخته و به‌عنوان حاشیه قردار شوال (دامن ۱۲ متری پرچین) و همچنین حاشیه رومیزی، رانر و... استفاده می‌شود.

با توجه به پیشینه و قدمت پوشش و لباس در بین عشایر سنگسر مجموعه لباس زنان شامل مکنه، کژین شوی، قردار شوال، سرگیرا هست. حاشیه قردار شوال‌ها درگذشته با پارچه کژین (سرپاره) دوخته می‌شد. گروهی از بانوان فعال در حوزه صنایع‌دستی و بافته‌های داری در تلاش‌اند با بافت پارچه از جنس ابریشم فرم اصیل لباس‌ها را احیا نمایند. در گذشته و حتی حال در بسیاری مناطق برای حاشیه یا خرج کار از پارچه‌های آماده و پرتی‌های خیاطی استفاده می‌شده و می‌شود، اما برای حاشیه قردار شوال به‌عنوان دامن زیرین لباس کژین که به‌نوعی ژپون لباس هم بوده بهره‌گیری از نخ طبیعی یا کژ (ابریشم) همراه بارنگ آمیزی و چله‌کشی و آماده دوخت نمودن آن و برش مورب زدن پارچه بعد از بافت و دوخت مجدد در حاشیه دامن‌ها نشانگر توجه به زیبایی و ظرافت و دقت نظر در نزد زنان هنرمند سنگسری است.

اگرچه با توسعه شهرنشینی و مدرنیته بسیاری از افراد توجه کمتری نسبت به داشته‌های میراثی خود داشته اما در سال‌های اخیر به‌خصوص در بین عشایر سنگسر توجه به فرهنگ، آداب‌ورسوم، زبان، خوراک و پوشش از اهمیت خاصی برخوردار بوده به‌گونه‌ای که در طی سال‌های اخیر کژین (پیراهن ابریشمی سوزن‌دوزی شده زنانه)، سرگیرا (چادر)، مکنه (شال بلند شماره‌دوزی شده)، چنگوم (زیورآلات نقره‌ای)، کارتی (پوشاک مردانه) طی پژوهش‌های جداگانه‌ای در فهرست میراث معنوی کشور به ثبت رسیده و کارگاه‌های تولید این محصولات دوباره احیا و باززنده‌سازی شده است. فرهنگ اصیل و ارزشمند ایل عشایر سنگسر، همواره یکی از المان‌های شناخت منطقه شمال استان سمنان به‌عنوان بخشی از شناسنامه هویتی ایران است که به این دیار شهرتی جهانی داده است.

گزارش از هانی رستگاران، مسئول ثبت میراث ملی و جهانی استان سمنان

انتهای پیام/