چندی پیش نیز یک بررسی معتبر در وب‌سایت دیپلماسی مدرن نشان داده که ایران از ۸۰‌درصد منابع آبی زیرزمینی خود استفاده کرده است. بر اساس این گزارش ایران مدت‌‌‌هاست با کمبود آب دست و پنجه نرم می‌کند، اما وضعیت به سرعت در حال بدتر شدن است. گزارش توسعه جهانی آب سال ۲۰۲۴ سازمان ملل متحد با عنوان «آب برای رفاه و صلح»، ایران را با استفاده از بیش از ۸۰‌‌‌‌درصد از منابع آب شیرین تجدیدپذیر سالانه خود به عنوان یکی از کشورهایی که «تنش آبی بسیار بالا» را تجربه می‌کنند، معرفی کرده است. بر اساس داده‌‌‌‌‌‌‌‌‌های بانک جهانی، سرانه منابع آب شیرین داخلی تجدیدپذیر ایران (جریان‌‌‌‌‌‌‌‌‌های داخلی رودخانه‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها و آب‌‌‌‌‌‌‌‌‌های زیرزمینی ناشی از بارندگی) برای دهه‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها رو به کاهش بوده و افزایش جمعیت در ایران کاهش منابع آب تجدیدپذیر و کمبود آب را تشدید کرده است. آب‌‌‌های سطحی کشور در رودخانه‌‌‌ها، دریاچه‌‌‌ها، تالاب‌‌‌ها و مخازن با سرعتی بالا در حال کاهش و سطح آب مخازن ایران به طور خطرناکی پایین آمده است.

این نگرانی‌ها در حالی است که طی چند سال اخیر موضوع کشت فراسرزمینی به عنوان یک شعار در دولت‌های دوازدهم و سیزدهم مطرح شده، ولی هنوز اقدامی جدی و ملموس و البته شفاف در آیینه آمارها در رابطه با عملی شدن آن شاهد نیستیم. دولت و بخش خصوصی در خلال سال‌های اخیر با این نگرانی که باید نیازهای کشور در حوزه غذا و محصولات کشاورزی را با کمترین هزینه انجام داد و امنیت غذایی را برای آیندگان تضمین کرد، به موضوع کشت فراسرزمینی به عنوان یک روش اقبال نشان داده‌اند، اما این موضوع روی کاغذ مانده و موضوعاتی مثل تحریم‌ها و چالش‌های مالی و قانونی مانع از اجرای این تصمیم شده‌اند.

رفع نیازمندی داخلی با کشت فراسرزمینی

در این ارتباط اخیرا مجری طرح کشاورزی فراسرزمینی با بیان اینکه این شیوه به معنای کاشت و برداشت انواع محصولات با هدف ارتقای امنیت غذایی و تامین نیازهای صنایع مرتبط در خارج از محدوده مرزی ثبت‌شده یک کشور است و مسوولان در ایران نیز بر به‌کارگیری این شیوه از کشاورزی اتفاق نظر دارند، گفته: کشور سالانه به ۳۵ تا ۳۷ میلیون تن انواع کالاهای اساسی آب‌بر همچون ذرت، یونجه، سویا و دانه‌‌‌های روغنی نیاز دارد و محدودیت منابع آبی و اقلیم کنونی پاسخگوی نیاز ۸۵ میلیون جمعیت کشور نخواهد بود و از این رو کسری نیاز با راهکار واردات محصولات تامین می‌شود که بالغ بر ۲۶ میلیون تن در سال است.

رضا فتوحی پیش‌تر اظهار کرده است نگرانی از عدم‌امکان واردات مواد غذایی موردنیاز به دلایل متعدد از جمله کاهش عرضه جهانی مواد غذایی و محصولات کشاورزی از سوی عرضه‌کنندگان با توجه به جنگ‌های اخیر، مناسبت‌‌‌های سیاسی و افزایش جمعیت جهان به چالشی بزرگ تبدیل شده است و نمی‌توان بر واردات به عنوان تنها راهکار تکیه کرد. فتوحی با بیان اینکه کشاورزی فراسرزمینی برای اطمینان از تامین مواد غذایی از سال‌ها پیش از سوی برخی کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه به کار گرفته شده است، تصریح کرد: در حال حاضر ۶۲ کشور جهان، کشاورزی فراسرزمینی انجام می‌دهند. وی افزود: امروزه سرمایه‌گذاری خارجی در حوزه کشاورزی کشورهای دیگر از راهکارهای دولت‌‌‌ها برای تحقق امنیت غذایی و افزایش تولید محصولات به شمار می‌رود به طوری که بر اساس آمار موجود، در جهان ۸۰ میلیون هکتار کشاورزی فراسرزمینی انجام می‌شود.

مجری طرح کشاورزی فراسرزمینی اظهار کرد: کشورهایی مانند هند، چین، آمریکا و مالزی در صدر کشورهای فعال در سرمایه‌گذاری خارجی در حوزه کشاورزی فراسرزمینی قرار دارند و کشورهای اندونزی، فیلیپین و کامبوج در قاره آسیا و سودان، موزامبیک و کنگو در قاره آفریقا بیشترین سطح کشت فراسرزمینی را به خود اختصاص داده‌‌‌اند. وی گفت: بنابر اعلام سازمان ملل، مراکز هدف، کشورهایی هستند که زمین و آب زراعی دارند و افزایش اشتغال، توسعه فناوری، افزایش مزایای تجاری، ایجاد بازارهای جدید و کمک به تقویت اقتصاد محلی از مزیت‌‌‌های کشت فراسرزمینی در کشورهای هدف هستند. فتوحی در همین حال اذعان کرد: مزیت اصلی انجام سرمایه‌گذاری خارجی در حوزه کشاورزی برای کشورهای میزبان دریافت سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی به منظور توسعه بخش کشاورزی است که موجب افزایش تولید محصولات غذایی، کاهش فقر، انتقال دانش و تجربه به کشورهای میزبان خواهد بود.

وی درباره مزیت دیگر کشاورزی فراسرزمینی برای ایران نیز گفت: با ایجاد شرایط کشاورزی فراسرزمینی برای آن گروه از شرکت‌های فرآوری در داخل مانند صنایع تبدیلی و تکمیلی، صنایع غذایی، صنایع تولید خوراک دام، طیور و آبزیان و ایجاد مرغداری‌‌‌ها و دامداری‌‌‌های صنعتی، می‌توان زمینه تامین مواد اولیه را برای آنان فراهم کرد. فتوحی تصریح کرد: این دفتر در حال پیشبرد برنامه استراتژیک، نیازها و پیشنهادهای حمایتی از دیگر ارگان‌‌‌ها بر اساس آیین‌‌‌نامه کشت فراسرزمینی در زمینه ایجاد هاب غذایی، تکمیل زنجیره محصولات کشاورزی و تنوع مبادی وارداتی است.

بدون حمایت بخش خصوصی ممکن نیست

در این ارتباط رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق ایران در گفت‌وگو با برنامه ایران فود اکو ایران با اشاره به اینکه کشت فراسرزمینی استفاده از منابع کشورهای دیگر برای ارتقای امنیت غذایی هر کشور است افزود: برخی کشورها توان تولید مواد اولیه غذایی خود را ندارند و بنابراین با سرمایه‌گذاری در کشورهای صاحب منابع و با انتقال تکنولوژی و دانش فنی به این کشورها و استفاده از نیروی انسانی و زمین و سایر امکانات مانند آب، محصول موردنیاز خود را تولید و به کشور بازمی‌گردانند و این موضوع برای کشورهایی مانند کشور ما که با مشکل کمبود آب روبه‌رو هستند، یک فرصت مهم تلقی می‌شود.

محمدعلی رضایی در این گفت‌وگو با بیان اینکه در حوزه کشت فراسرزمینی در حال حاضر کشورهایی مانند آمریکا، فرانسه، هند و چین در نقاط مختلف جهان مشغول تولید محصولات کشاورزی از طریق کشت فراسرزمینی هستند درباره برنامه‌های ایران در این حوزه گفت: در سال ۱۳۹۵ با پیشنهاد وزارت جهاد کشاورزی، کشت فراسرزمینی در کشور زیر نظر وزارت جهاد، وزارت امور خارجه، بانک مرکزی و سازمان‌های دیگر مرتبط آغاز شد، اما به دلیل نبود ساختارهای درست و قوانین پیش‌برنده، موفقیتی در این زمینه حاصل نشد. وی با بیان اینکه ساختار کشت فراسرزمینی در ایران باید تغییر کند افزود: دولت، وزارت جهاد کشاورزی و سایر نهادهای تصمیم‌گیر بدون مشورت با بخش خصوصی قادر به اجرای این تصمیم مهم نیستند و برای این منظور اخیرا کمیسیون کشاورزی اتاق بازرگانی با مسوولان دولتی جلساتی برگزار کرده تا مشکلات و موانع موجود در این مسیر شناسایی و برطرف شوند.

به گفته رضایی متاسفانه به دلیل تحریم‌ها و مشکلاتی که در نتیجه آن برای حوزه تجارت ایجاد شده، نتوانسته‌ایم زمین‌هایی را که در نقاط مختلف دنیا برای این منظور قابل بهره‌برداری است شناسایی کنیم و در اختیار بگیریم. به گفته او برای ایجاد ارتباطات موردنیاز و سرمایه‌گذاری و تولید در قالب کشت فراسرزمینی، حمایت‌های دولتی نیاز است تا بخش خصوصی قادر به اجرای موفق این طرح شود و برای این منظور نیازمند ایجاد ارتباطات تکنولوژیک، مالی، ارتباطات آموزشی و... هستیم که همه این موضوعات نیازمند ارتباط موثر دولت و بخش خصوصی است. به گفته رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق ایران کشت فراسرزمینی نه‌تنها می‌تواند کمبودهای عرضه داخلی را جبران کند، بلکه قادر است با ایجاد فرصت‌های مناسب صادراتی، ارزآوری را نیز تقویت کند و به همین دلایل و در شرایطی که هم تامین مواد اولیه و کالاهای اساسی برای ما دشوار است و هم در عمل در موضوع صادرات با مشکل روبه‌رو هستیم، این طرح یک میان‌بر ارزشمند تلقی می‌شود و برای این منظور در حوزه‌هایی مانند گندم، برنج، حوزه دامپروری و... باید برنامه‌ریزی کنیم.

وی در پاسخ به سوال خبرنگار اکو ایران مبنی بر رعایت استانداردهای تولید در این طرح گفت: خوشبختانه محصولاتی که از این طریق تولید و به کشور برگردانده می‌شوند تحت نظارت و استانداردهای کشور صاحب سرمایه قرار دارد و بنابراین تولید، برداشت و بسته‌بندی و صادرات این محصولات نیز تحت شرایط خاصی انجام می‌شود. رضایی با اشاره به اینکه در کشور ما در حال حاضر کم و بیش در حوزه‌هایی مانند تولید کرم ابریشم در کشورهای آفریقایی اقداماتی صورت گرفته که با چالش‌هایی روبه‌رو است افزود: به عنوان مثال ورود موقت و فرآوری و صادرات مجدد از کشور و مشکلاتی که در حوزه قیمت‌ها ایجاد می‌شود، همگی اجرای این طرح را با مشکل روبه‌رو کرده است. بنابراین همان‌طور که در تمام دنیا سیاستگذاری‌ها در این حوزه با مشورت بخش خصوصی و دولت‌ها و با اجرای بخش خصوصی صورت می‌گیرد، باید در ایران نیز این همفکری و همگرایی ایجاد شود.

به گفته او به دستور وزیر جهاد کشاورزی، معاونتی در این رابطه ایجاد و نشست‌هایی با بخش کشاورزی و اتاق بازرگانی برگزار شده تا تبادل اطلاعاتی به منظور تغییر ساختارها و قوانین برای ارزآوری و تامین نیازهای اساسی در این حوزه در کشور را شاهد باشیم. وی با اشاره به اینکه تامین امنیت غذایی در کنار کنترل روند تورمی محصولات یکی از چالش‌‌‌های متعدد دولت چهاردهم خواهد بود ادامه داد: نظر مسوولان وزارت کشاورزی سرمایه‌گذاری و فعالیت در کشور‌‌‌های اطراف نظیر افغانستان و عراق است؛ هرچند که این کشور‌‌‌ها به طور نسبی امنیت مناسبی ندارند. رضایی بیان کرد: متاسفانه ما از سال ۹۵ تا امروز به دلیل نبود زیرساخت‌‌‌ها نتوانستیم کشت فراسرزمینی داشته باشیم به طوری که کشور‌‌‌های همسایه ما در این زمینه موفق عمل کرده‌‌‌اند.

کارشناسان و فعالان حوزه کشاورزی معتقدند با توجه به امکانات و منابع آبی در کشورهای شمالی این امکان وجود دارد که از طریق کشت فراسرزمینی به جای واردات محصول بتوان حداقل ۳۰‌درصد در مصرف ارز صرفه‌جویی داشت. به عنوان مثال صدرالدین نیاورانی، نایب رئیس اتحادیه ملی محصولات کشاورزی مدتی پیش گفته بود از طریق کشت فراسرزمینی باید محصولات آب‌بر را که از طریق واردات تامین می‌کنیم، تولید کنیم و هیچ گاه تولید محصولات صادراتی و ارزآور در دستور کار نباشد که متاسفانه شرکت‌های تابعه وزارت جهاد که به‌دنبال کشت فراسرزمینی هستند، درصددند که محصولاتی نظیر زیره، پسته، زعفران و برخی سردرختی‌ها را از این طریق تولید کنند که کاملا مخالف این‌‌‌موضوع هستیم. به گفته کارشناسان، زمانی امکان کنترل منابع آبی کشور وجود دارد که ۵۰‌درصد تولید داخل در بیرون کشت شود، اما در شرایطی که یک‌هفتم تولید داخل قرار است از طریق کشت فراسرزمینی تامین شود، بهتر است از کشورهای ارزان با حجم بالا واردات صورت گیرد.