یکی از مهم‌ترین نکاتی که محور جلسات اخیر قرارگاه آب بود و همواره به متولیان امر تذکر داده می‌شد، رفع موانع از جمله ساخت و سازها و انحرافات ایجاد شده در مسیر مسیل‌ها برای رسیدن رواناب‌های جاری شده تا پشت سدها بود؛ اما وقوع سیلاب اخیر در مشهد نشان داد بحران خطرناک‌تر؛ ساخت و ساز، مسدود و منحرف کردن مسیر سیلاب‌ها و رواناب‌ها در خود مشهد است نه در بالادست سدهای ارداک، کارده و طرق!

ضعف زیرساخت‌ها در ذخیره‌سازی آب
«فرماندار سرخس: ۶۰ میلیون مترمکعب سیلاب مشهد از مرزهای شمالی خارج شد» این تیتر شوکه‌کننده پس از بحران سیلاب در برخی مناطق مشهد و غرق شدن تعدادی از هموطنانمان، سومین خبر ناگوار برای شهر و استانی بود که با خشکسالی طولانی‌مدت دست و پنجه نرم می‌کند و حکایت از این دارد که با وجود پیش‌بینی رحمت الهی، برنامه‌ای برای بهره حداکثری از آن وجود نداشت، شهری که دغدغه تأمین منابع مالی برای پروژه‌های انتقال آب به آن یکی از مهم‌ترین مباحثش است، بارش شدید باران و تگرگ در عرض چند دقیقه خسارت‌هایی به جان و مال مردمش می‌زند و در وضعیتی بی‌سابقه، برخی از نقاط آن دچار بحران می‌شوند و اصلی‌ترین چالش در قسمتی از کمربندجنوبی به نام بولوار نماز، یکی از پل‌ها به نام انقلاب و یک خیابان در منطقه سیدی است. هر چند عده‌ای تلاش می‌کنند ریشه سیلاب بی‌سابقه در شهر را متفاوت جلوه دهند؛ اما کارشناسان و مسئولان نظرات قابل توجهی در این زمینه دارند.
وزیر کشور که صبح پنجشنبه با حضور خود به بازدید میدانی از مناطق حادثه‌دیده پرداخت، به فرسوده بودن بافت منطقه سیدی اشاره کرد و اینگونه سخن گفت: «سازه‌های اینجا ناپایدار و غیرمهندسی است و جزو برنامه‌های ما بازسازی این منطقه بوده است». احمد وحیدی همچنین روایت کشته‌شدگان این منطقه را که به اشتباه در رسانه‌ها پنج نفر عنوان شده بود، اینگونه شرح داد: «متأسفانه یک خانم در این منطقه جان خود را از دست داده و دو کودک که کسی در منزلشان نبوده نیز جان باخته‌اند». او در بازدید خود به مردم قول داد علاوه بر اسکان که البته از شب گذشته توسط مسئولان در نظر گرفته شده بود، برای خسارت‌ منازل و وسایل مردم نیز با مسئولان همفکری کند و دستورات لازم صادر شود. البته برخی فقط به رایگان شدن کفن و دفن درگذشتگان پرداختند و دستاورد این بازدید میدانی را تقلیل دادند.
ساعاتی پس از ترک منطقه توسط وزیر کشور، ارزیابان ستاد بحران و بنیاد مسکن انقلاب اسلامی به درب منازل خسارت‌دیده مراجعه و شروع به فهرست‌برداری از خسارت‌های منازل و وسایل زندگی مردم کردند. روایت خبرنگار قدس حکایت از این داشت که برخی مردم در منزل خود نبودند و تخلیه گل و لای بدون حضور صاحبخانه امکان‌پذیر نبود و برگشت زندگی عادی به سپاه69 با وجود پای کار بودن شهرداری، نیروهای نظامی، آستان قدس رضوی و نیروهای مردمی طولانی‌تر از آنچه باید، پیش رفت؛ اما بالاخره ظهر جمعه وضعیت این خیابان سیل‌زده به حالت عادی بازگشت. بولوار نماز و پل انقلاب که روز پنجشنبه بازگشایی شده بودند، از صدر خبرها به زیر آمدند و اتفاقات خیابان سپاه 69 پررنگ‌تر شد. 

ساخت و ساز در مسیل‌ها
چرا این سیلاب بی‌سابقه در مشهد رخ داد؟ اظهارنظر رئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز زلزله‌شناسی مرکز تحقیقات وزارتخانه راه، مسکن و شهرسازی می‌تواند پاسخ قابل توجهی باشد. علی بیت‌اللهی با اشاره به بارش 30 دقیقه‌ای باران در مشهد بیان کرد: «در پلیگون در برگیرنده مشهد و اطراف آن به مساحت تقریبی 40 هزار هکتار، با بارش 38 میلیمتری، حدود 15میلیون مترمکعب حجم آب باران برآورد شده که عمدتاً به دلیل بارش 5 میلیمتری روز قبل و اشباع سطح زمین، به صورت رواناب جریان پیدا کرد». او با تشریح وضعیت جغرافیایی رواناب‌ها توضیح داده است: «مسیر طبیعی کشف‌رود در شمال مشهد آب را به اراضی جنوب‌شرقی و خارج از مشهد هدایت کرده؛ اما در جنوب مشهد و پای ارتفاعات جنوبی به دلیل قطع شدگی‌های مکرر آبراهه‌های فرعی جنوبی - شمالی، آبگرفتگی‌ها و خسارت‌ها شدیدتر بوده است». درس بزرگ این سیلاب مانند اتفاق تلخ سال 1398 در شیراز، از زبان بیت‌اللهی این است که باید شهرسازی‌ها در کشور ما با مبانی مدیریت ریسک مخاطرات طبیعی عجین شود و نباید در مسیر آبراهه‌ها دخل و تصرف کرد و اگر اجباری هست حتماً باید امکان جریان آزاد رواناب‌ها لحاظ شده باشد.

خطر سیل منطقه سیدی در دیگر مناطق
سال‌ها کارشناسان و دغدغه‌مندان شهری و محیط زیستی درباره ارتفاعات جنوبی برای حفظ هوای مشهد و جلوگیری از خسارت‌های احتمالی زلزله و سیل هشدار داده بودند؛ اما توجه درخوری به این ماجرا نشده بود. عضو هیئت علمی دانشگاه امام رضا(ع) یکی از این کارشناسان است که ریشه سیلاب مشهد را در جایی غیر از اخبار منتشر شده در فضای مجازی می‌داند و در گفت‌وگو با خبرنگار قدس خراسان می‌گوید: دست‌کم از دهه 80 به طور ویژه این ساخت‌وسازها به سمت جنوب مشهد کشیده شد و در برخی از موارد تا دل ارتفاعات نیز جلو رفت. بسیاری از ساخت و سازها مسیرهای طبیعی فرار آب، چشمه‌ها و مسیل‌های اصلی را مسدود کرد و جایگزین دیگری برایشان قرار داد و طبق قاعده در هر اتفاق طبیعی مانند این سیل آن مسیل‌ها عمل کرده و حوادثی را ایجاد می‌کنند.
سعید شعرباف تبریزی ادامه می‌دهد: همه منازلی که در حاشیه ارتفاعات جنوبی قرار دارند، از منطقه کوهسر تا بولوار نماز و از کوهسنگی به سمت انتهای منطقه سیدی، به‌ویژه بخش‌هایی که در کنار ارتفاعاتی با شیب تندتر قرار دارند و به خصوص بخش‌هایی که در گذشته دره‌ها و مسیل‌های طبیعی بوده‌اند و به هر دلیلی در طول زمان مسطح و خیابان‌کشی شده است، تمام این مناطق امروز مستعد بروز سیل هستند. سیل محله سیدی می‌تواند در سرافرازان، بلندمرتبه‌های بولوار نماز و همه ساخت‌و سازهای منطقه 9 شهری رخ دهد.

طمعی که بحران آفرید
او ساخت و سازهای وسیع با کاربری مسکونی و ترافیکی را در مسیرهایی که در دامنه ارتفاعات جنوبی مشهد هستند، از موانع  حرکت سیل و رواناب می‌داند و می‌گوید: این اتفاق از همان ابتدا محل هشدار دغدغه‌مندان حوزه شهرسازی و حوزه زیست محیطی و  نیز  رهبر معظم انقلاب بود که در سال 93 درباره آن تذکر دادند؛ اما متأسفانه به این دغدغه‌ها بی‌توجهی شد و مدیران شهری وقت و مدیران کلان استان چنین دغدغه‌ای نداشتند چرا که زمین در این منطقه گرانقیمت است و این طمع هم برای اشخاص حقیقی و هم حقوقی که صاحبان آن زمین‌ها هستند، وجود دارد تا با ساخت‌وساز و بلندمرتبه‌سازی بتوانند منفعت کسب کنند در حالی که می‌دانیم خیلی از این مسائل به نفع مردم نیست.
این استاد دانشگاه احتمال خطر وقوع بلای طبیعی در این منطقه را گوشزد و بیان می‌کند: بخشی از ارتفاعات جنوبی مشهد ممنوعیت ساخت به خاطر وجود گسل زلزله نیز دارد. یکی از گسل‌های کلیدی مشهد از بخشی از محدوده بولوار نماز عبور می‌کند که در گذشته پیشنهاد بلندمرتبه‌سازی نیز برای این منطقه داده شده بود!

5طبقه روی دیوار 20 سانتیمتری!
گسل مشهد هشداری است که مسئولان دیگر نیز در این باره سخن گفته‌اند. شب گذشته محسن داوری فرماندار مشهد درباره حادثه تلخ خیابان سپاه 69 در اظهارنظری رسانه‌ای روایت کرده است: «بخشی از اتفاقات ناشی از این است که برخی از عزیزان در مسیر مسیل، ساخت و ساز کرده‌اند و حوزه شهری هم در منطقه خوب طراحی نشده است؛ ساختمان‌هایی غیرمجاز، غیراصولی و خطری». او د هشداری جدی گفته است: «سیل رفت؛ اما اگر خدایی نکرده زلزله‌ای در این شهر رخ دهد، نمی‌دانیم چه کنیم، در همین منطقه روی یک دیوار 20 سانتیمتری پنج طبقه ساخته‌اند به طوری که وقتی بخواهید واردش شوید، احساس خطر می‌کنید و این موارد بدون هیچ مجوزی ساخته شده است!» 

حقیقت گم نمی‌شود
اما نظر مسئولان شهری درباره مقصران این اتفاق ناگوار چیست؟ موسی‌الرضا حاجی بگلو، نماینده خراسان رضوی در بیست و هشتمین اجلاس شورای عالی استان‌ها عنوان کرده است: «شورای اسلامی شهر مشهد درباره سیل تحقیق می‌کند و اگر قصوری از سوی مدیریت شهری رخ داده باشد، بی‌شک به مراجع قضایی معرفی می‌شود».
محمدرضا قلندر شریف، شهردار مشهد نیز در اظهاراتی رسانه‌ای بیان کرده است: «آب در هر صورت مسیر خودش را پیدا می‌کند و وقتی که به خط‌ القعر می‌رسد، هر مانعی را از سر راه خود برمی‌دارد و پیش می‌رود. در میدان انقلاب، اراضی آبشار و کوچه سپاه ۶۹ همین اتفاق افتاد. کوچه سپاه ۶۹ در خط ‌القعر منطقه قرار دارد». 
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی به عنوان متولی اصلی مسیل‌ها، رودخانه‌ها و آبراهه‌ها در گفت‌وگو با خبرنگار ما اظهار می‌کند: قسمت جنوب شهر در بخش سیلاب و کوهپایه‌ای واقع شده و بی‌شک در این مناطق مسیل‌ها و رودخانه‌هایی وجود دارد که رعایت حد حریم و بستر آن‌ها الزامی است و اگر این اراضی وارد نقاط شهری می‌شود، قطعاً باید حریم و بستر آن‌ها توسط متولیان امر یعنی شهرداری رعایت شود یا اگر قرار است ساماندهی صورت بگیرد، باید طرح آن مورد تأیید آب منطقه‌ای باشد تا مسیر تعیین شده ظرفیت عبور سیلاب را داشته باشد و این از الزاماتی است که باید برای اراضی با مالکیت حقیقی یا حقوقی رعایت شود.
محمدعلی نعمت‌نژاد همچنین با اشاره به سازه‌های تقاطعی که ظرفیت گذر سیلاب را ندارند، عنوان می‌کند: سازه‌های تقاطعی مانند پل‌ها که برای گذر از رودخانه‌ها ساخته می‌شوند، گاهی نکات فنی و استاندارد متناسب با گذر سیلاب در آن‌ها رعایت نشده و این از نکات چالش‌برانگیز است.
بررسی میدانی خبرنگار قدس نیز نشان می‌دهد همان‌طور که نعمت‌نژاد از رعایت نشدن نکات فنی گفته، پل کوچکی در مجاورت پل انقلاب وجود دارد که ظاهراً ساخت آن مهندسی نبوده و ظرفیت خروج سیلاب را نداشته و البته گرفتگی مسیر نیز در سرازیر شدن آب به سمت پل انقلاب بی‌تأثیر نبوده است! این پل به دستور دادستانی در روز پنجشنبه تخریب شد تا در بارش‌های آینده مشکل جدیدی ایجاد نکند؛ اما بررسی جدی و پرداختن به مقصران حادثه تلخ سیلاب در مناطق شهری در طول دهه‌های اخیر و نیز رسیدگی به ترک فعل مدیرانی که از روزهای گذشته نسبت به پیش‌بینی بارش قابل توجه اقدام‌های لازم را انجام نداده‌اند، نیاز ضروری افکار عمومی است.

خبرنگار: طاهره فجر داودلی