عرفان ناظریه–جهان صنعت نیوز؛ روز دوشنبه ۲۴ اردیبهشت ۱۴۰۳ بود که خبرگزاری رسمی عراق اعلام کرد عبدالعزیز الشمری سفیر عربستان سعودی در عراق، به شهر کربلا سفر کرده است. در همین راستا سفیر عربستان در پی بازدید از این شهر زیارتی، ضمن تجلیل از کربلا به عنوان شهری متمدن و نمونه‌ای از شهرهای پیشرفته و مدرن، خبر از شروع نزدیک پروژه‌ها و طرح‌های مشترک با استانداری کربلا داد و همچنین آمادگی کشورش را برای برگزاری دیدارهای اینچنینی و طراحی و اجرای برنامه‌های عمرانی و توسعه و ایجاد فرصت‌های شغلی در این استان که به نفع مردم و جوانان عراق باشد اعلام کرد.

وی خاطرنشان ساخت که ریاض و بغداد به دنبال یکپارچگی اقتصادی و سیاسی در همه زمینه‌ها هستند.

در همین راستا جدای از منافع اقتصادی که ریاض در چنین اقداماتی در پی آن است، می‌توان این مساله را از دو جهتِ کلانِ سیاسی و راهبردی بررسی کرد:

 نخست اینکه عربستان به دنبال جلب نظر جهان تشیع (حداقل عرب‌های شیعه) به خود و حرکت به سمت کاهش تنش با آنهاست.

دوم اینکه، می‌خواهد با ورود به حوزه‌های نفوذ مهم تهران همچون عراق و مخصوصا شهرهای زیارتی و مقدس شیعیان، رقابت با تهران را وارد فاز جدیدی کند.

دو احتمالی که هر دوی آنها را باید در کلان راهبردهای سعودی مانند به دست گرفتن رهبریِ جهان اسلام و در انزوا قرار دادن ایران مشاهده و تحلیل کرد.

می‌توان گفت بر کسی پوشیده نیست که عربستان سعودی و علمای تندرو وهابی آن، سالیان سال با شیعیان تنش‌های مهم، اساسی و ریشه‌ای داشته و حتی دست به هجوم و تخریب اماکن مقدس اهل تشیع می‌زدند. در سال ۱۲۱۶ هجری قمری بود که به فرمان عبدالعزیز بن محمد، دومین حاکم دولت اول سعودی موسوم به امیرنشین درعیه، هجومی گسترده به شهر کربلا انجام شد که در پی آن تعداد قابل‌توجهی از مردم آن شهر کشته شده و بخشی از حرم امام حسین (ع) نیز به دست وهابیون مهاجم تخریب شد. هرچند که ادعا می‌شد آن حمله در پاسخ به اذیت و آزار کاروان‌های حج توسط برخی قبایل عراق صورت گرفته اما شدت برخورد و هتک حرمت اماکن مقدس شیعیان توسط دولت اول سعودی و وهابیان افراطی را نمی‌توان نادیده گرفت.

حال پس از آن واقعه و البته چندین مورد دیگر اختلاف بین عربستان و شیعیان، ظاهرا ریاض این‌بار به جای تخریب، به دنبال حرکت به سمت ساخت‌وساز در شهرهای مقدس شیعیان است. در همین راستا حرکت به سمت مشارکت در توسعه و اجرای پروژه‌های عمرانی در شهرهای مهم زیارتی و مقدس اهل تشیع همچون کربلا حامل پیام مهمی که باید آن را تغییری مهم در سیاست‌های رِجال سعودی به حساب آورد. در واقع احتمالا عربستان این موضوع را درک کرده است که برای به دست گرفتن رهبری جهان اسلام باید بتواند اختلاف و تنش‌های خود با شیعیان را برطرف کرده یا حداقل کاهش دهد. البته از طرفی دیگر حدود چندسالی می‌شود که برخی جریان‌ها و شخصیت‌های سیاسی- مذهبی در عراق همچون مقتدی صدر نیز از حکام سعودی می‌خواهند که برای بازسازی قبرستان بقیع و ساخت حرم برای امامان معصوم (ع) به عنوان اماکن و موضوعات مهم برای شیعیان پیشقدم شوند.

از طرفی دیگر می‌توان اقدام عربستان سعودی در سفر به کربلا و اعلام آمادگی برای طرح‌ریزی و اجرا پروژه‌های عمرانی در این شهر را ورود به حوزه نفوذ ایران، آن هم در اماکن مهم هویتی مانند کربلا به حساب آورد. رقابت نیابتی بین این دو رقیب دیرین منطقه تا پیش از این در عرصه‌ها و زمینه‌های مختلف جریان داشت؛ از منازعه یمن تا رقابت‌های سیاسی در لبنان و مواردی دیگر. حالا ظاهرا این رقابت قرار است با نفوذ عربستان در عراق و شهرهایی همچون کربلا، آن هم از دریچه‌ای اقتصادی وارد فاز جدیدی شود.

در واقع چندسالی می‌شود که ایران در کربلا و سایر شهرهای زیارتی عراق، پروژه‌های عمرانی و طرح‌های ساخت‌وساز در دست داشته و برخی رقبای منطقه‌ای و طرف‌های بین‌المللی بر این باورند که تهران در پوشش بازسازی و توسعه حرم اهل بیت (ع) در این کشور به دنبال تثبیت و افزایش حوزه نفوذ خود در منطقه خاورمیانه است. هرچند که ایران به واسطه هویت مشترک شیعی، پتانسیل مناسبی برای حضور در کشورهایی همچون عراق دارد اما ظاهرا ریاض نیز می‌خواهد جا پای خود را با استفاده از هویت عربی و همچنین تکیه بر توان اقتصادی خود، در کشورهای عربی با اکثریت شیعه همچون عراق محکم‌تر کرده و فرصت کنشگری و بازی‌سازی منفرد را از ایران در این میادین بگیرد؛ موضوعی که می‌تواند باعث باز شدن فصل جدیدی در مناسبات و رقابت‌های خاورمیانه شده و افقی جدید را در سپهر سیاسی منطقه بگشاید. البته باید این نکته را ذکر کرد که راه عربستان آسان هم نبوده و به واسطه حضور و نفوذ گسترده ایران در عراق و حضور فعال نیروهای مقاومت عراقی در آرایش سیاسی این کشور، می‌توان گفت که نفوذ موردنظر ریاض در کوتاه‌مدت و حتی شاید میان‌مدت مساله‌ای دور از نظر باشد اما به هرحال چنین اقدامی به خودی خود، حرکت قابل تاملی است.

به هرحال چنین چرخشی از سوی حکام سعودی امر مهمی بوده و باید تاثیرات آن را در آینده منطقه مشاهده کرد. همچنین در کنار مطالب و ابعادی که از این مساله ذکر شد، می‌توان یک مساله مهم دیگر را نیز برشمرد.

در همین راستا یکی دیگر از احتمالاتی که می‌توان مطرح کرد که به نوعی تکمیل‌کننده بخش قبلی است، مساله نزدیک شدن عربستان به کشورهای عربی و جذب آنها به سمت خود برای در انزوا قرار دادن ایران است. در واقع ریاض بر آن است با نفوذ در کشورهای عربیِ همسو با ایران (البته که منظور همسویی تمام و کمال نیست)، آنها را نیز به سمت خود کشانده و با این کار بتواند ابتکار عمل را از تهران گرفته و حضور ایران در حوزه‌های نفوذش را کاهش داده و کمرنگ کند. این کشورها (مانند عراق و سوریه) به دلیل پشت سر گذاشتن جنگ‌های داخلی ویران‌کننده (مخصوصا سوریه) نیاز شدید به سرمایه‌گذاری و مشارکت کشورهای خارجی در پروژه‌های توسعه و بازسازی داشته و عربستان درصدد استفاده از این موقعیت به نفع خود است. اتفاقی که شاید در آینده و در صورت حصول برخی شرایط و مقدمات، به صورت حضور ریاض در سوریه نیز شاهد آن باشیم.

مساله‌ای که در مجموع می‌تواند عزم ریاض را برای تغییر شرایط رقابت منطقه از حالت شیعی- سنی به سمت ایرانی- عربی نشان داده و می‌توان گفت عربستان سعودی سعی می‌کند با چنین تاکتیک‌هایی به سمت برخی راهبردهای خود مانند در دست گرفتن رهبری جهان اسلام و در انزوا قرار دادن ایران گام برداشته و حرکت کند.