به گزارش لیزنا، در آیین رونمایی از کتاب «فهرست کتابهای درسی کتابخانه مسجد اعظم» که عصر روز چهارشنبه 18 اردیبهشت 1403 به مناسبت هفته گرامیداشت مقام معلم، با حضور اساتید و معلمان پیشکسوت قمی و با همکاری بنیاد قم پژوهی استان در سالن اجتماعات کتابخانه آیت الله العظمی بروجردی برگزار گردید، مجید غلامی جلیسه پژوهشگر حوزه تاریخ چاپ و نشر، به عنوان مولف و فهرستنگار این اثر ارزشمند ضمن تبریک روز معلم به معلمان حاضر در جمع، عنوان کرد: با توجه به تاریخ ورود چاپ به ایران که در بحبوحه جنگ ایران و روس در سال 1233 قمری اتفاق افتاد، چیزی که جالب توجه است اینکه اولین کتابی که با استفاده از دستگاه چاپ که از لندن به ایران آورده شده بود، چاپ شد، کتاب گلستان سعدی است که در سال 1237 قمری چاپ گردید.

وی گفت: همانگونه که می دانید، در آن دوره دو کتاب اصلی و بالینی که در مکتبخانه ها مورد استفاده و تدریس قرار می گرفت، یکی عم جزء قرآن و دیگری گلستان سعدی بود.

این موضوع نشان می دهد که عباس میزرا که دستور چاپ این کتاب را می دهد، چقدر به این امر واقف بوده که چاپ و نشر یک کتاب مکتبخانه ای و یک کتاب درسی چه تأثیری می تواند در افزایش سطح سواد، آگاهی و دانش در آن زمان داشته باشد. نکته قابل توجه این است که طی بررسی های صورت گرفته روی فهارس نسخه های خطی و شناسایی شده تا آن زمان و بر اساس یافته های امروز طی سالهای 1200 تا 1237 ق کتاب گلستان کتابت نشده بود یا حداقل تاکنون نسخه ای مربوط به این بازه زمانی یافت نشده است. این امر نشان دهنده این نکته است که چاپ یک نسخه از گلستان با حداقل 200 نسخه تیراژ چقدر می توانسته کارگشا و حیاتی باشد.

وی ادامه داد: بعد از آن کتاب گلستان حداقل دوبار دیگر و بوستان یک بار در دوره فتحعلی شاه منتشر می شود. این اولین ثمره و نتیجه ورود صنعت چاپ به ایران است و نکته مهمی که باید به آن توجه شود اینکه در آن زمان می توانسته نقطه عطفی در توسعه سطح دانش و آگاهی در بین ایرانیان باشد.

نکته قابل توجه دیگر اینکه میرزاجعفر که در رشته مهندسی تحصیل کرده بوده، موفق می شود اولین کتاب درسی ریاضی را به سبک اروپایی تألیف کند و موفق می شود که در سال 1263ق آن را در مطبعه دولتی آن زمان در تهران چاپ و منتشر کند. این در حالی است که چند سال پس از آن امیرکبیر دستور تأسیس مدرسه دارالفنون را می دهد و در سال 1268ق دارالفنون رسماً افتتاح می شود و اتفاق قابل توجه اینکه ما هنوز در آن زمان کتاب درسی به معنای جدید آن را در دارالفنون نداریم و عموماً معلمین و مدرسینی که برای تدریس از خارج به ایران می آمدند، ابتدا به صورت جزوه کار می کردند و حزواتی را آماده سازی کرده بودند و کم کم با استفاده از تکنیک چاپ سنگی موفق می شوند که کتابهایی را ترجمه یا تالیف کرده و چاپ و منتشر نمایند و عملاً بعد از دارالفنون کم کم دور جدیدی از آموزش در ایران آغاز می شود.

جلیسه با اشاره به نگاه کلی به مراحل توسعه و چاپ و نشر کتابهای درسی افزود: یک دوره سیر تحول کتابهای درسی از کتابهای مکتبخانه ای به کتابهای درسی جدید داریم و یک دوره هم در دوره پهلوی صورت می گیرد و جالب توجه اینکه حتی تا اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی نیز کتابهای درسی به صورت جزیره ای تألیف می شد و مورد استفاده قرار می گرفت. در اوایل دوره پهلوی است که قانون یکسان سازی کتابهای درسی توسط وزارت معارف برای مقطع ابتدایی تدوین می شود و بعد از ورود موسسه فرانکلین به حوزه آموزش و تألیف کتابهای درسی عملاً کتابهای درسی دوره دبیرستان هم یکسان سازی می شود و چندی بعد سازمان تدوین کتابهای درسی تشکیل می شود و تا به امروز هم همین سازمن متولی امر چاپ و توزیع و پخش کتابهای درسی است.

وی با ابراز تأسف از اینکه بخش زیادی از کتابهای درسی در همه این 200 سال که از چاپ ونشر کتابهای درسی می گذرد، از بین رفته است! بیان کرد: این کتابها به دو دلیل عمده در معرض آسیب بوده و هستند: دلیل اول اینکه در طول سال تحصیلی این کتابها به صورت مستمر مورد مطالعه و استفاده قرار می گیرند و دلیل دوم اینکه این کتابها عموماً تاریخ دار هستند و برخلاف کتابهای عمومی و کتابخانه ای که قابل آرشیو و استفاده در هر زمانی هستند، بسیاری از ما کتابهای درسی را کتابهایی دارای تاریخ انقضا می دانیم و تصور می کنیم که بعد از اتمام سال تحصیلی دیگر نیازی به این کتابها نداریم؛ لذا متاسفانه در بهترین حالت این کتابها به ضایعات تبدیل می شود. به همین دلیل آرشیو و نگهداری از این منابع عادت بسیاری از ما نیست و با کمال تاسف بخش زیادی از کتابهای درسی در طی این دو قرن از بین رفته است.

غلامی جلیسه تاکید کرد: البته با توجه به نگاه کلان من به کتابهای درسی و بررسی آن در کتابخانه های مختلف عرض می کنم که ما بیش از ده هزار جلد کتاب درسی و کمک درسی در دوره قاجار و پهلوی داشته ایم که مع الاسف آنچه که الان می توانیم بگوییم داریم، جمعاً کمتر از هفت هزار عنوان است و بسیاری از آنها هنوز شناسایی نشده اند و با کمال تاسف چه بسا که از بین رفته باشند.

در سال 1951 استاد دانشگاهی در آلمان به نام جرج اکرت موسسه ای را در دانشگاه برانشویگ تاسیس می کند که هدف اصلی آن جمع آوری کتابها و منابع آموزشی و کمک آموزشی از سراسر دنیاست که تا الان بیش از 180هزار کتاب درسی و کمک درسی از بیش از 175 کشور در کتابخانه این مرکز تجمیع و فهرست شده که البته بخشی از آن هم به صورت آنلاین در دسترس هست. بخشی از این منابع هم به زبان فارسی ست.

وی همچنین افزود: جرج اکرت معتقد بود که آموزش نمی تواند صرفاً براساس و پیرامون تلاشهای نخبگان شکل بگیرد، بلکه باید براساس بررسی تاریخی در جمعیتی گسترده مشتمل بر تحولات فرهنگی سیاسی اجتماعی و اقتصادی باشد. اعتقاد جرج اکرت اعتقاد تاریخ سازی بود که منجر به تاسیس این موسسه و کتابخانه شد. این نظریه ای است که بسیاری دیگر هم اشاره می کنند که ترسیم راه برای آینده بدون کنکاش و بررسی گذشته ممکن نیست و قطعاً ناقص است.

مع الاسف سیستم اموزشی ما سیستم گذشته نگر نیست به این معنا که اگر مسئله ای هم در ذهن ما باشد، آینده نگرانه به آن فکر می کنیم بدون توجه به گذشته. به عنوان مثال ما هرچه پیش می رویم دستخط بچه های ما روز به روز افت می کند و تحلیل می رود مخصوصاً در دوران پس از رواج کامپیوتر و علی الخصوص پس از بیماری کرونا که بچه ها بیشتر با تکنولوژی مأنوس شدند، اتفاقی که الان در سیستم آموزشی افتاده این است که بچه ها روزبه روز بدخط تر می شوند، اما آیا این دغدغه در سیستم آموزشی اکنون ما وجود دارد که بررسی کنند که طی دوقرن گذشته آموزش خوشنویسی به چه شکل بوده که پدران ما بسیار خوش خط بودند و بسیار زیبا می نوشتند، گذشته از این که ادبیات و نثر خوبی هم داشتند...

متاسفانه ما الان در هیچ کجای کشور نه در سازمان تدوین کتابهای درسی و نه در آموزش و پرورش و نه در موسسات زیرمجموعه آن و نه در موزه ها و ... مجموعه ای از کتابهای درسی برای آموزش خط نداریم که براساس آن بررسی کنیم که در صد سال گذشته آموزش خوشنویسی به چه شکل بوده که نسلی این چنین تحویل جامعه شدند.

بزرگترین، اولین و در دسترس ترین مجموعه منابع کتابهای درسی در ایران و شاید دنیا، کتابخانه مسجد اعظم است

وی در ادامه با اظهار امیدواری از اینکه ما شانس این را داشته ایم که در عصر خود بزرگانی همچون مرحوم محمد رمضانی، مرحوم مرعشی، مثل حاج حسین ملک و ... را داشته ایم که با دغدغه های شخصی خود سعی کردند منابع گذشته ما را به شکل درست آرشیو کنند و به ما منتقل کنند، ادامه داد: کتابخانه آیت الله العظمی بروجردی این شانس را داشته است که در گذشته و در بدو تأسیس خود بزرگ‌مردی همچون مرحوم رمضانی مجموعه ای از کتابهای چاپی قدیمی را که با زحمت جمع آوری کرده بود، به آن بسپارد و اهدا کند که امروز در این کتابخانه محفوظ باشند، بخشی از این منابع کتابهای درسی است که به جرأت می توان گفت که بزرگترین، اولین و در دسترس ترین مجموعه منابع کتابهای درسی در ایران و شاید دنیا، کتابخانه مسجد اعظم است. که چیزی حدود 4هزار عنوان کتاب درسی مربوط به دروه قاجار و پهلوی در این کتابخانه نگهداری می شود.

جلیسه همچنین افزود: خوشبختانه همه این 4هزار عنوان فهرست و چاپ گردیده است و تمام این منابع دیجیتال سازی شده و هم اکنون بر روی وبسایت این کتابخانه در دسترس است. به طوری که هر شخص از هر کجای دنیا که باشد می تواند به این منابع دسترسی داشته باشد و حقیقتاً نعمت بزرگی است که شاید بسیاری از ما ندانسته باشیم، امیدوار هستیم که انتشار این کتاب و همچنین برگزاری این مراسم توسط دوستان در بنیاد قم پژوهی باعث ترویج آن و تشویق پژوهشگران در استفاده از این منابع باشد.

وی در خصوص فهرست کتب درسی کتابخانه مسجد اعظم بیان کرد: در تدوین این کتاب سعی شده است که به گونه ای رفتار شود که پژوهشگران بتوانند از آن راحت استفاده کنند، و یک فهرست الفبایی است،اما ده نمایه فنی برای این کتاب تدارک دیده شده، قیمت پشت جلد کتابها و تیراژ کتابها اگر وجود داشته، حتماً ذکر شده، موسساتی که در تدوین کتابها نقش داشته اند ذکر شده و مسائلی از این دست حتماً توجه شده است.

 

در بخش دیگری از این مراسم محمد اسفندیاری به ایراد سخن پرداخت و گفت: درباره اهمیت کتابهای درسی لازم به هیچ تفصیلی نیست و خیلی روشن است که کتابهای درسی چقدر در زندگی انسانها نقش دارد یک دلیل آن می تواند این باشد که علم در کودکی نقش بر حافظه می شود و لذا آنچه که دانش آموز در دوره دبستان یا دبیرستان می آموزد ثبت و ضبط می شود به همین دلیل نقش کتابهای درسی فوق العاده مهم است.

او گفت: سالها پیش یکی از نشریات خارجی موضوعی را به نظرسنجی گذاشته بود و آن اینکه مفیدترین و بهترین کتابی که تا کنون خوانده اید چیست؟ هرکس کتابی را معرفی کرده بود، یکی از نویسندگان پاسخ جالبی داده بود و آن اینکه «بهترین کتابی که من خوانده ام کتابهای درسی دبستان و دبیرستان بود، چون من با آن کتابها بود که توانستم کتابهای دیگر را بخوانم و نویسنده شوم.» این درباره اهمیت کتابهای درسی است. نظر به همین اهمیت یک سلسله استانداردها و معیارهایی برای کتابهای درسی وضع کردند که در کتابهای دیگر نیست، به طور مثال نباید در کتابهای درسی مطالب شاز و نادر وجود داشته باشد، نظریات شخصی خاص و اجتهادی و نوآورانه نباید بیاید. در کتابهای درسی باید آنچه اجماع و اتفاق دانشمندان و متخصصان است گفته شود. حتی در بعضی موارد گفته شده که مطالب کتابهای درسی باید مقداری محافظه کاران و با احتیاط نوشته شود.

وی در بخش دیگری از سخنان خود گفت: برای نگارش کتابهای درسی دوره قاجار و پهلوی اول و دوم، زحمت فوق العاده ای کشیده شده است یکی به این دلیل که نویسندگان آن زمان الگویی برای نگارش نداشتند و باید با دانستن زبان خارجی از کتابهای خارجی الگوبرداری می کردند، لذا همه گامهای اولیه بود.

همچنین بیان کرد:، با مقایسه کتابهای درسی دوره پهلوی و الان به این نکته پی می بریم که کتابهای درسی در گذشته بارسنگینی از اطلاعات را بر دوش دانش آموز می گذاشت و حجم اطلاعات کتابها بسیار زیاد بود و تکیه و تأکید آن بر محفوظات دانش آموز بود. اما الان حجم اطلاعات را کمتر کرده اند و تاکید بیشتر روی فهم و بینش دانش آموز دارند که دانش آموز خلاقیت و تفکر انتقادی را بیاموزد. طبق روایات پیشوایان دینی ما نیز این مطلب آمده است که: «علیکم بالدرایات، لا بالروایات، درپی درایت باشید، درپی روایت نباشید»

وی با اشاره به اینکه با بررسی نمایه این فهرست می توان مشاهده کرد که تمام نخبگان آن زمان در تدوین و نگارش کتابهای درسی نقش داشته اند، تاکید کرد: در نگارش این کتابها تقریباً خطا و آزمونی وجود نداشته و این کتابها توسط متخصصین نوشته شده است و از متخصصینی همچون، بدین الزمان کردستانی نام برد که مشهور به بزرگترین متخصص در زمینه ادبیات عرب در عصر حاضر بوده، و نویسندگان دیگری چون احمد بیرشک، حسن صفاری، ابوالقاسم قربانی، نصرالله فلسفی و بزرگان دیگری در این عرصه.

همچنین وی افزود: بسیاری از کتابهای درسی آن دوران قابلیت این را دارد که الان مستقلاً چاپ و مطالعه شود.

محمد اسفندیاری به عنوان آخرین کلام به نقلی از «آندره موروا» داستان نویس فرانسوی اشاره کرد و تاکید داشت که جای خالی یک کتاب در کتابهای آموزش و پرورش ما به شدت حس می شود با موضوع: مهارتهای زندگی.  دانش آموزان ما تبدیل به پزشکان و جامعه شناسان خوبی می شوند اما بسیاری از مهارتهای زندگی را یاد نگرفته اند. ما احتیاج به کتابی داریم در باب هنر زندگی.

در بخش دیگری از این نشست، دکتر غلامرضا امیرخانی ضمن بیان خاطره ای از دکتر خانلری درمورد کتب درسی یادآور شد: باید تشکر ویژه ای از جناب آقای جلیسه داشته باشیم که همه کارهای ایشان در حوزه تاریخ چاپ و نشر بسیار عالمانه و محل رجوع هست. هم این کتاب و هم دیگر کارهای ایشان.

 وی افزود: این کتاب، کتاب خیلی مهمی در ایران است به جهت اینکه وضعیت و اهمیت کتب درسی در ایران مقداری با کشورهای دیگر متفاوت است. در بسیاری از کشورها مثل آمریکا یا ژاپن ما کتاب واحد درسی نداریم و کتابهای مختلف معرفی می کنند و به این صورت صرفه جویی هم در این خصوص می شود و این کتابهای بارها استفاده می شود و در کتابخانه ها نگهداری می شود، و همین باعث مراجعه دانش آموزان به کتابخانه هم می شود. شاید به همین دلیل است که در اینگونه کشورها کتابهای درسی دسته بندی شده و کلاسه شده وجود ندارد کما اینکه در کشور ما طبق فرمایش جناب جلیسه، ده هزار عنوان کتاب درسی از ابتدای ایجاد کتابهای درسی در ایران وجود دارد.

وی بیان کرد: البته این تجربه در ایران هم انجام شد و تقریباً نزدیک به 20 سال از حدود سال1322 تا اوایل دهه 40 ناشران را مبسوط الید گذاشتند که کتابهای مختلفی را بنویسند و چاپ کنند. بعد از 20 سال مرحوم دکتر خانلری زمانی که رئیس سازمان کتب درسی بودند گفت که من اعتراف می کنم که این روش اشتباه بود و گفت: «در 20 سال اخیر وزارت، تالیف و چاپ کتب دبیرستان را به امید رقابت سالم آزاد اعلام کرد ولی به دلایلی نتیجه مطلوب حاصل نگردید و نواقص و تنوع بیش از حد لزوم و گرانی و بی نظمی در توزیع موجب سرگردانی و نارضایتی عمومی شد.» به همین دلیل دوباره به همان سیستم متمرکز بازگشت.

الان هم تشکیلات بسیار معظمی دارد و به دلیل همین تفاوتها، چاپ و نگهداری کتابهای درسی بسیار مهم است و سیر تطور و تحول کتابهای درسی نه تنها بیانگر تاریخ آموزش و پرورش ماست، بلکه به نوعی تاریخ فرهنگ و جامعه ما هم هست. همانطور که می بینیم بسیار از کتابهای درسی نشان دهنده تحولات سیاسی و اجتماعی هم هست؛ لذا همانطور که می بینید،  بررسی آن کتابها همه سیر تطور و تحول سیاسی و اجتماعی از آن دوران را نشان می دهد و به همین دلیل می توان نتیجه گرفت که کار جناب جلیسه بسیار کار مهمی است و یک منبع و رفرنس مهم است و می تواند سرنخی باشد برای بسیاری افرادی که می خواهند در حوزه تاریخ آموزش و پرورش در تحولات و تفکرات ایرانیان پژوهش انجام دهند.

فهرستنویسی اعم از این که فهرست نسخ خطی باشد یا هر نوع فهرست دیگر از کتابهای میراثی و قدیمی و موجود، مادر علوم است و اساس تغذیه اطلاعات ماست.

در بخش دیگری از این جلسه  دکتر رسول جعفریان مطالبی را بیان کرد و گفت: فهرستنویسی اعم از این که فهرست نسخ خطی باشد یا هر نوع فهرست دیگر از کتابهای میراثی و قدیمی و موجود، مادر علوم است و اساس تغذیه اطلاعات ماست. این فهرست نویسی همه علم نیست ولی اگر بخواهیم به علوم گذشته تکیه کنیم، مخصوصاً علوم نقلی لاجرم باید کتابهای گذشته را فهرست کنیم تا  خوانده شود. به عبارت دیگر، آگاهی از وجود این کتابها ممکن نیست مگر با فهرستنویسی این کتابها.

وی همچنین عنوان کرد: روشهای مختلفی برای فهرستنویسی انواع کتابها از گذشته تا کنون وجود داشته که مهم ترین آنها فهرست نویسی نسخ خطی است که ما هم تجربه زیادی در کشورمان در این باره داریم. اما  در این بین فهرستنویسی کتابهای درسی کاملاً کنار گذاشته شده است.  کارهای محدود و معدودی در فهرست کتابهای درسی چاپ درسی سنگی وجود دارد که نمونه های خوبی هستند، ولی هنوز به صورت جامع فهرستنویسی برای کتابهای درسی باب نشده است.

جعفریان با اشاره به اینکه خود یک تجربه چهارساله در تدوین کتابهای درسی داشته، افزود: بنده از سال 69 تا 73  تجربه تدوین کتابهای درسی و یک دوره تجربه تدوین کتابهای تاریخ دوره چهارساله دبیرستان را دارم و در آن برهه اهمیت نگارش یک کتاب درسی از نظر دقت و صحت  و حدود و قیود آن بر من روشن شده است. از این جهت که کتابهای درسی با بقیه کتابها کاملاً متفاوت است. طبعا فهرستنویسی آن ها هم با توجه به گستردگی آن بسیار اهمیت دارد. برای فهمیدن تاریخ علم، آموزش و پرورش و مسئله تعلیم و تربیت در کشور، همه در گرو فهرست نویسی دقیق کتابهای درسی است. و شاید بتوان گفت که به رغم همه تقلیدهایی که ما از غرب داشته ایم و در بسیاری موارد هم درست بوده، تقلید در فهرست نویسی دقیق و علمی کار خوبی بوده است. در این میان  روشهای ابداعی خودمان هم بوده که اتفاقاً همین روشهای ابداعی باید بازبینی دقیق شود تا کار فهرست نویسی ما پیشرفت کند.  به نظرم ما نتوانسته ایم آنطور که باید وشاید نظمی به کار فهرست نویسی آنچنان که ما را در کار علمی کمک کند بدهیم.  در واقع در نیمه راه هستیم.

وی در بخش دیگری از سخنان خود به این نکته اشاره کرد که تا زمانی وزارت معارف پروگرام کلی می داد و نویسندگانی کتابهایی را می نوشتند، اما از زمانی دولت ها کنترل کرده و خودشان کتابهای درسی را می نوشتند.  این امر از یک جهت خوب و جهاتی بد بود. از یک طرف از چندگانگی و تشتت در آموزش جلوگیری می کرد و از طرف دیگر سبب شد تا افراد دانشمند و درجه یک که این کتابها را می نوشتند و  از حق التالیف این کتابها استفاده می کردند، دیگر نتوانند چنین بروز و ظهوری در نگارش این آثار داشته باشند. از آن پس افرادی انتخاب شده و بدستور کتاب درسی می نوشتند. این اتفاق از سال 1337 به بعد به طور رسمی افتاد. هرچند از سالها قبل از آن نظارت وجود داشت.

مسأله دولتی شدن ما که ویژگی دولت مدرن ما در ایران بعد از مشروطه است، در اینجا هم خودش را نشان داد. ضمن آن که نظمی به کار می دهد خلاقیت را از بین می برد.

وی در بخش دیگری از سخنان خود تاکید کرد: کتابهای درسی در واقع کتابهای معیار هستند. از این جهت که سطح فکر در ادوار مختلف را نشان می دهد، سطح تعلیم و تربیت ما را نشان می‌دهد.

کتابهای درسی همواره در قدیم از بین می رفته است، و شمار اندکی مانده است. این مسأله اهمیت فهرست نویسی نسخه های برجای مانده را بیشتر می کند. بیشتر این کتابها  در آخر سال، از بین می رفت و تبدیل به ضایعات می شد و الان از برخی از آنها به زحمت یک الی دو نسخه باقی مانده  است.  طبعا اگر کسی فهرست آنها را بنویسد، منت بزرگی برسر ما گذاشته است. همین مقدار که باقی مانده مانده در حقیقت به عنوان کتابهای معیار آن زمان از لحاظ سطح فکر، ایده ها و نوع اندیشه به حساب می آید

فهرست نویسی دقیق و گسترده کتابهای درسی کار تحقیق روی این متون را در زمینه های مختلف توسعه خواهد داد.

وی در پایان با اشاره به فهرست کتابهای درسی موجود در کتابخانه آیت الله العظمی بروجردی که خانم امید و آقای جلیسه به صورت استادانه انجام داده اند، تاکید کرد: باید از طراحان و مدیریت کتابخانه مسجد اعظم تشکر ویژه به عمل آید که باب این را را باز کردند. غالبا این کارها پرهزینه و کم سود است، و همت خاصی برای عملی شدن آنها نیاز دارد که خوشبختانه در مدیریت کتابخانه شاهد آن هستیم. در اینجا از حضرت آیت الله علوی بروجردی هم باید تشکر کنیم که اهتمام ویژه به امر کتابخانه دارند.

احمد عزتی‌پرور از پیشکسوتان آموزش و پرورش، در بخش دیگری از این نشست اظهار داشت: بنیانگذار آموزش نوین که بر پایه دانش آراسته و به اخلاق، فرهنگ، مدنیت، آزادی و آبادی بود، رشدیه است. رشدیه برای ساختن مدارس جدید پیشینه‌ای داشت. میرزا رحیم طالبوف کتابی به نام «احمد» نوشته بود و مبشر آموزش نوین بود که این حرکت را آغاز کرد. این آموزش نوین پیش‌تر به صورت مکتب‌خانه بود.

وی ادامه داد: میرزا حسن رشدیه با توجه به آشنایی با آموزش و پرورش نوین تصمیم گرفت آموزش غرب را با پیشینه سنتی و محتوای ایرانی بیامیزد تا نظام جدید از آموزش و پرورش ارائه کند که هم خرد انسانی و هم عشق در آن رشد پیدا کند.

عزتی‌پرور افزود: از درهم آمیختگی خرد غربی و عشق شرقی انسانی تازه و جهانی نو ابداع خواهد شد. رشدیه با قبول تمام خطرات و تعصبات، بلایا را به جان خرید، تبعیدها کشید و توانست نظام نوینی از آموزش و پرورش برپا کند که ما محصولان نظام هستیم. لذا کتاب‌های درسی یکی از بارها و برگ‌های درخت آموزش بود که رشدیه آن را به ثمر رساند.

این پیشکسوت آموزش و پرورش، تصریح کرد: نظم کتاب‌های درسی در دگرگون کردن نظام اجتماعی، فرهنگی، فکری و سیاسی بیش از عوامل دیگر است.

 

کتابخانه آیت الله بروجردی اینک در شهر قم تنها مرکز در ایران است که مجموعه ای شناخته شده و فهرست شده از کتابهای درسی از قدیم تا این زمان را در خود جای داده است.

در قسمت دیگری از این جلسه سید محسن محسنی از پژوهشگران بنیاد قم‌پژوهی ضمن تبریک هفته معلم، از حضرت آیت الله علوی بروجردی که کتابخانه مسجد اعظم را به مرکزی علمی و پویا، زنده و زیبا و آراسته تبدیل کردند به گونه ای که محل مراجعه بسیاری از پژوهشگران قرار گرفته و موجبات مفاخرت شهر مقدس قم را از این حیث فراهم کرده اند، تشکر و قدردانی به عمل آورد.

وی همچنین از مجید جلیسه که در بازنمایی تاریخ چاپ و نشر در ایران کارنامه ای درخشان و ماندگار به جامعه علمی کشور عرضه کردند، قدردانی و سپاسگزاری کرد و افزود: بی شک هر محققی که بخواهد در زمینه تاریخ چاپ و نشر در ایران کار کند، بی نیاز از مراجعه به آثار استاد جلیسه نیست.

وی در بخش دیگری از سخنان خود تاکید کرد: کتابخانه آیت الله بروجردی اینک در شهر قم تنها مرکز در ایران است که مجموعه ای شناخته شده و فهرست شده از کتابهای درسی از قدیم تا این زمان را در خود جای داده است. مجموعه ای که در هیچ کجای ایران تا این زمان با این کم و کیف، دیده و شناخته نشده است.

وی اشاره کرد: تورق و تصفح در فهرست حاضر  نشان دهنده این است که بسیاری از بزرگان علم و ادب و فرهنگ ایران از ابتدای تشکیل نظام آموزشی در ایران تا کنون در کار نگارش کتابهای درسی بودند، کسانی همچون: فاضل تونی، حسین سمیعی، علی اکبر کاوه (خوشنویس) و ...، و در زمان دانش آموزی ما مرحومان دکتر باهنر، دکتر بهشتی و  آیت الله سید رضا برقعی که از شهر قم بودند و به سهم قم هم اشاره کوچکی می کند.

محسنی به این نکته هم تاکید کرد که چنین مجموعه های عظیمی باید توسط متولیان امر مثل وزارت آموزش و پرورش که جایگزین وزارت فرهنگ در گذشته بودند جمع آوری و تعظیم شود که چنین نکردند و باید دید که چرا دستگاههای متولی قانونی ما به تکالیف خود عمل نمی کنند و دوستان دیگر هم از سر علاقمندی و عشق این کار را انجام می دهند.

وی همچنین به ویژگی های فهرست حاضر اشاره کرد و افزود: این فهرست در دو جلد با 1502صفحه، براساس نام کتاب به صورت الفبایی فهرست بندی شده است. روی این فهرست کار بسیاری صورت گرفته و این مشخصات در فهرست درج شده است: نام کتاب، تاریخ تولد و فوت نویسنده، نوع چاپ(سنگی یا سربی یا...)، تاریخ چاپ، نام چاپخانه، نام واقف، تعداد صفحات، نوبت و قطع چاپ. و نیز این اثر ارزشمند در ده  قسم نمایه دارد شامل: نمایه عنوان، پدیدآورندگان، خوشنویسان، اماکن، ناشران، چاپخانه ها و حتی برای مهرها نیز نمایه تعریف شده است که این بسیار مهم است و در آخر نمایه موضوعی و تصاویر.

محسنی افزود: از آنجایی که متاسفانه شهر قم در چاپ کتابهای درسی نقش چندانی نداشته است، با این وجود در این فهرست صرفاً دو کتاب از مرحوم علی اصغر فقیهی با عنوان «دستورزبان فارسی» به چشم می خورد که توسط موسسه مطبوعاتی حکمت (حاج آقا یحیی برقعی(ره) موسس آن)، در قم در سال 1346چاپ کرده است. دیگری کتاب «دستورهای املا وانشا، کتابفروشی و چاپخانه نوین» تالیف حاج محمد برقعی (ره) بوده است.

وی به عنوان مطلب آخر بیان کرد: بخش سی و دوم خاطرات عبدالرحیم جعفری از بزرگترین ناشران که ناشر بزرگ دوران پهلوی بودند، اختصاص به گزارشی از چاپ و نشر کتابهای درسی در دوران پهلوی دارد که حاوی اطلاعات مهمی درخصوص تاریخ نشر و توزیع و حتی تدوین کتابهای درسی در آن زمان است و محققان برای اطلاع از این مشخصات بی نیاز از بخش 32 آن کتاب نیستند. این بخش شامل گزارش کاملی از تحول کتابهای درسی در دوره پهلوی است، از جمله: گزارشی جامع از آشفتگی در چاپ و نشر کتابها دارد که در اواخر دوره پهلوی اول و دوره پهلوی دوم استادان و معلمان کتابها را به سلیقه و انتخاب خود برمی گزیدند و آشفتگی در بازار نشر کتابهای درسی وجود داشت که به طبع آن اختلاف ناشران و چاپخانه داران در این خصوص که بعدها منجر به تشکیل شرکتهای سهامی متعددی شد که در کتاب ذکر شده و همچنین اختلاف ناشران با دولتهای وقت و نقش موثر مرحوم جعفری و صنعتی زاده (موسس انتشارات فرانکلین در ایران) در ساماندهی و نظم و نسق به کتابهای درسی مطالبی در این کتاب ذکر شده است.

در پایان این جلسه، مراسم رونمایی از کتاب «فهرست کتابهای درسی کتابخانه آیت الله بروجردی (مسجداعظم)» برگزار و میهمانان عکس یادگاری گرفتند.