خبرگزاری مهر - گروه استان‌ها؛ نسرین آذرکیش: چهارشنبه سوری از مراسم باستانی جشن‌های فروردگان که پس از گسترش اسلام در ایران، اجرای این آئین در آخرین شب چهارشنبه سال ثابت ماند تا یادگاری باشد از مراسم کهن و باستانی سرزمین کهن ایران زمین، با اینکه جشن چهارشنبه سوری در هرگوشه‌ای از سرزمین ایران مراسم و آدابی ویژه دارد اما به هر حال «چهارشنبه‌سوری» نامی رایج در تمام ایران است.
تمام محققان بر این نکته اذعان دارند که افروختن آتش به دلایل مختلف در میان فرهنگ و تمدن‌های باستانی معمول بوده و کاربردهای «اطلاع رسانی» و «احترام به آتش» را از مهمترین دلایل آن ذکر کرده‌اند.
در فرهنگ و باورهای ایرانیان باستان نیز روز چهارشنبه آخر سال نحوست داشته و برای رفع نحوست این روز، آتش را که مظهر فروغ ایزدی بوده روشن می‌کردند و از روی آن می‌پریدند و این فروغ جاودان را جشن پاکی و طهارت خود می‌دانستند.
امسال این روز با اول ماه رمضان برابر شده است، حال و هوای خاصی به وضعیت شهرها بخشیده است.
آئین چهارشنبه سوری در اردبیل با گستردگی رسوم‌ها و سنت‌ها همراه است تا جایی که اردبیلی‌ها به ویژه زنان و دختران از هفته‌ها قبل در تدارک استقبال از سنت‌های این روز هستند و در واقع می‌توان گفت چهارشنبه سوری در اردبیل هم وزن عید نوروز جشن گرفته می‌شود و گاهی حتی از آن نیز مقدم تر است.
از یک ماه مانده به عید نوروز وقتی خانه تکانی‌ها آغاز می‌شود نقطه پایانی متصور روز چهارشنبه سوری است و تا این روز باید تمامی تدارکات جشن و شادمانی فراهم شود.
زنان اردبیلی خانه تکانی در چهارشنبه سوری را نمی‌پسندد و معتقدند باید تا حد فاصل اسفند ماه و این روز تمامی کارهای خانه به پایان برسد.
اردبیلی‌ها با نام‌گذاری چهارشنبه‌های اسفندماه برای هر یک از آنها مراسماتی برگزار می‌کردند، سو چرشنبه سی، اوت چرشنبه سی، یل چرشنبه سی، ترپاق چرشنبه سی که منطبق بر عناصر چهارگانه آب، آتش، باد و خاک برگزار می‌شد.
بر اساس تقسیم‌بندی‌ها چهارشنبه‌سوری یا به اصطلاح چهارشنبه‌ای که آتشی روشن می‌شد و اهالی خانه از روی آن می‌پریدند به دومین چهارشنبه اسفندماه اختصاص داشت؛ بر خلاف امروز که به آخرین چهارشنبه اختصاص یافته است.
آتش افروختن؛ نشان خوش یمنی شب چهارشنبه‌سوری
حسن کامرانی، پژوهشگر آئین‌های اردبیل در گفت‌وگو با خبرنگار مهر، اظهار کرد: مردم ایران روشن کردن آتش را در شب چهارشنبه سوری را خوش یمن می‌دانند، حتی شعرهایی که هنگام بوته افروزی و پریدن از روی آن بر زبان جاری می‌ساختند و می‌سازند، برگرفته از آئین‌های کهن ایرانیان است که برای دفع شر و بلا و برآورده شدن آرزوهایشان بود.
وی بیان کرد: سنت آتش روشن کردن در حیاط یا دم در خانه‌ها در چهارشنبه سوری، مثل اکثر مناطق کشور در استان اردبیل هم همچنان پابرجاست. مردم اردبیل برای شادمانی، هنگام پریدن نمادین از روی آتش می‌گویند:
آغریم، اوغریم، توکولسون اُودا
دوشوب کول اولسون اودا
یعنی (تمام بلا و گرفتاری‌هایم در آتش بسوزد و با سلامتی و تندرستی سال نو را آغازکنم).
جوانان دم بخت با پریدن از روی آتش آرزوی گشایش در بختشان را می‌کنند و این شعر را می‌خواندند
آتیل ماتیل چرشنبه
بختیم آچیل چرشنبه
قورقا؛ آجیل ویژه شب چهارشنبه‌سوری
بانوان اردبیلی که خانه تکانی‌هایشان را تا عصر آخرین روز سه‌شنبه سال به پایان رسانیده‌اند، دست به کار می‌شوند تا به رسم دیرینه برای سفره چهارشنبه سوری گندم برشته درست کنند.
گندم برشته که در زبان محلی به آن «قورقا» گفته می‌شود بنا به طبع هر خانواده با شاه دانه، نخود و کشمش برشته مخلوط می‌شود تا در شب چهارشنبه سوری در سفره خاص این روز قرار بگیرد.
شال‌اندازی؛ رسمی شیرین برای دریافت هدیه چهارشنبه سوری
بعد از مراسم آتش بازی و پریدن از آتش فال گوش ایستادن و شال اندازی آغاز می‌شود.
در این مراسم جوانان بر بام خویشان و همسایگان رفته و دستمالی را از پنجره و در روستاها از روزنه بام‌ها به درون آویزان می‌کنند و صاحب خانه تعدادی گردو، بادام و یا تخم مرغ رنگ کرده به دستمال می‌بندد و می‌گفت «چک آللاه مطلبین وئرسین» (انشالله به آرزوی خود می‌رسی) این روزها که فضای شهری و آپارتمان نشینی این اجرای این آئین را کم رنگ کرده است معمولاً کودکان زنگ خانه‌شان را زده و با شال‌اندازی از پنجره یا در ورودی عیدی شأن را از بزرگترها می‌گیرند.
رسم اوزوک آتدی؛ پرهیجان‌ترین مراسم امشب
از شیرین‌ترین و پر هیجان‌ترین مراسم این شب (اوزوک آتدی) یا همان انگشتر در آب انداختن است. در منطقه مغان افراد خانواده هر کدام انگشتر یا مونجقی را در کاسه آبی می‌اندازد و رویش را با پارچه سفیدی می‌پوشانند سپس افراد حاضر نیت می‌کنند و به نوبت شعر می‌خوانند در پایان هر شعر، یکی از افراد به صورت شانسی یکی از انگشترهای داخل آب را به طوری که دیده نشود بر می‌دارد انگشتر هر کس در بیاد آن شعر را به نیت خودش تفسیر می‌کند.
قولاغ اسماق؛ رسمی برای تعبیر اقبال سال بعد
فال گوش ایستادن معمولاً با نیت فرد برای بخت و اقبال سال آینده همراه است و هر صحبتی که بشنود به نوعی اقبال وی در سال بعد تعبیر می‌شود. بیشتر دختران دم بخت از این رسم استقبال می‌کنند و در مقابل خانواده‌ها مراقب هستند صحبت‌های گرم و شیرین رد و بدل کنند تا تعبیر بد نشود.
در کنار این رسم جوان‌ترها و به ویژه پسران مراسم شال اندازی را انجام می‌دهند. این رسم که در شهرهای ترک زبان نمونه‌های آن مشاهده می‌شود باز با هدف تعبیر بخت و اقبال انجام می‌شود.
کارشناس مردمی استان اردبیل در این مورد افزود: در آئین قولاق آسدی فرد ابتدا در خانه خود نیت کرده و دست‌هایش را محکم روی گوش‌هایش می‌گذاشت و سعی می‌کرد تا مقصد خود که خانه یکی از همسایه‌ها بود چیزی و یا صدایی نشنود.
مجتبی جوان اجدادی با اشاره به اینکه در این آئین فرد با نیت خود به کنار در یا پنجره خانه مورد نظر که به احتمال خانه همسایه، اقوام و یا یکی از آشنایان دور و نزدیک بود می‌رفت و دست‌هایش را از گوشش بر می‌داشت، گفت: با اولین جمله‌ای که فرد از داخل خانه می‌شنید محقق شدن یا نشدن نیت خود در سال جدید را تفسیر و تعبیر می‌کرد.
وی ادامه داد: فردی که به «قولاق آسدی» می‌رفت اولین جمله‌ای که شنیده است را به خاطر می‌سپرد و با برگشت به منزل خویش تفسیر آن جمله را از بزرگ خانواده که معمولاً پدربزرگ، مادر بزرگ، پدر یا مادر خانواده بود جویا می‌شد که در این حالت جمله مثبت و امید بخش به معنای محقق شدن آرزو و نیت در سال جدید بود اما جمله منفی و مأیوس کننده به معنای نرسیدن به آن نیت و آرزو در سال جدید تلقی و تعبیر می‌شد.
از بوی ماهی دودی تا «سوتی پلوی» عید
اردبیلی‌ها بعد از این مراسم‌ها سفره شام خود را آماده می‌کنند. غذای خاصی برای این شب مشخص نشده است اما در اغلب خانه‌ها ماهی پلو و یا «سوتی پلو» که یک نوع غذای محلی است با ماهی دودی پخته می‌شود.
بعد از صرف شام سفره چهارشنبه سوری گسترده می‌شود و در تمامی اتاق‌ها چراغ یا شمعی روشن می‌شود، رسم بر این است که چراغ‌ها تا خود صبح روشن بمانند و اگر شمعی در اتاق گذارده می‌شود تا زمانی که خود خاموش نشود کسی آن را خاموش نکند.
مشابه این رسم در خانه تکانی نیز اجرا می‌شود و در واقع خاموش کردن چراغ تعبیر بدی دارد و بسیاری از کهنسالان آن را بدشگون و مایه بدبختی می‌دانند.
اعظم فهیمی افزود: اعضای خانواده و به خصوص خانم‌ها اگر نیتی دارند با روشن کردن شمع آن را مطرح می‌کنند. اگر شمع تا آخر بسوزد و خاموش نشود به معنی به دست آوردن حاجت است.
در سفره چهارشنبه سوری انواع آجیل چهارشنبه سوری یا «قاریشیخ» که به معنی مخلوط است گذاشته می‌شود، میوه، شیرینی، شربت و خوردنی‌های دیگر نیز جز مواد این سفره است.
بابا صفری در کتاب خود گفت: آنچه در این مراسم اهمیت داشت حفظ سنت و رسوم خانوادگی بود و هر خانواده کوشش داشت آنچه را که اجداد آنها به جای می‌آوردند، انجام دهند تا از نکبت و ذلتی که در نتیجه برهم خوردن آن رسوم متوجه افراد خانواده می‌شد، برکنار بمانند.
بایرام پایی؛ زیباترین مراسم چهارشنبه سوری اردبیل
از دیگر رسوم زیبایی که از سال‌ها قبل در آئین‌های «چهارشنبه‌سوری» این استان رواج داشته، مراسم خاصی است که طی آن خانواده‌ها و فامیل و نزدیکان دختری که به خانه بخت رفته، هدایایی را به خانه عروس و دختران ازدواج کرده خود ارسال می‌کردند.
در سال‌های نه چندان دور، خانواده‌ی عروس هدایای خریداری شده را به همراه غذای مخصوص در سینی مسی بزرگی قرار داده و روی آن را با پارچه‌های رنگی تزئین و به خانه داماد می‌فرستادند، این هدایای خریداری شده به همراه غذای مخصوص در میان مردم این منطقه به بایرام پایی معروف است.
«بایرام پایی» یکی از مراسم زیبای چهارشنبه سوری اردبیل بوده اما این رسم هم اکنون با شیوه‌ای ساده و البته با تفاوت چشمگیری نسبت به گذشته برگزار می‌شود.
هم اکنون این سنت دیرینه و دوست داشتنی فراموش شده و یا در حال فراموشی است و به ندرت در برخی از خانواده‌های سنتی و پایبند به آداب و رسوم دیده می‌شود. در این آئین چهارشنبه آخر سال، خانواده عروس و یا هر یک از برادران، عموها و دایی‌ها که مستقل بوده‌اند، شام مفصلی را که شامل پلو، مرغ آب پز یا سرخ شده، کوکو، قیمه گوشت و ماهی دودی بوده، تهیه و به خانه او ارسال می‌کردند.
بنا به سنت دیرینه و در حضور بزرگ خانواده، پلو و چهار خورشت آماده شده را در دوری‌ها یا بشقاب‌های چینی می‌کشیدند و روی آنها را با سرپوش‌های مسین جلا داده شده، می‌پوشاندند و هر یک را همراه با هدایای خود در «مجمع‌های» مسی بزرگ قرار می‌دادند.
روی مجمع‌ها را هم با روپوش‌های دایره‌ای مخملی، ترمه ای و یا زری زیبا که با ریسه‌های طلایی و سیمین کاری دوخته شده بود، می‌پوشاندند تا خدمتکاران و کارگران مجمع‌ها را بر سر گذاشته به خانه عروس ببرند. حمل مجمع‌ها با این شیوه جلوه بسیار دلپذیری را به کوچه و بازار غروب چهارشنبه سوری می‌داد و حرکت و چرخش مجمع‌ها با رنگهای مختلف، خلسه روحانی به فضا می‌بخشید.
آئین نواوستی؛ قدیمی‌ترین سنت شب چهارشنبه سوری
آئین «نو اوستی» یا «چشمه باشی» یا سر چشمه رفتن یکی از سنن قدیمی استان اردبیل است که صبح روز بعد از چهارشنبه سوری اجرا می‌شود. این آبین با حضور صدها زن و دختر در کنار پل‌های تاریخی اردبیل و رودخانه بالخلی چای برگزار می‌شود.
در این مراسم بانوان با در دست گرفتن جارو، قیچی و کوزه در کنار آب‌های روان و اغلب رودهای جاری حاضر شده و آرزوهای خود را در قالب مراسم‌های متنوعی به آب روان می‌سپارند.
اجرای این مراسم بیشتر توسط دختران جوان و نوجوان و با شور و هیجان خاصی بوده و در عین حال در برخی مواقع مردان نیز در انجام این سنت حاضر می‌شوند.
گروهی بر این باورند که آب‌ها در این روز از نو متولد می‌شوند. زنان کوزه‌های کهنه ای را که سال گذشته از آن استفاده می‌کردند شکسته و کوزه‌های تازه تهیه کرده و پر از آب می‌کنند. آب کوزه به چهار گوشه خانه ریخته می‌شود تا با این عمل کهنگی‌ها از زندگی دور شود.
امروز در مقابل تمامی زیبایی که مراسم‌های چهارشنبه‌سوری داشته شاهد وقوع حوادث متعدد در این روز هستیم و حتی به دلیل ترکاندن بمب و ترقه تردد نیز برای شهروندان در معابر به سختی انجام می‌شود.
در حالی که غنای فرهنگی مراسم چهارشنبه‌سوری اردبیل حتی معرفی نمی‌شود، کودکان بی‌اطلاع ما چهارشنبه سوزی را جایگزین این مراسم‌ها ساخته‌اند.
به نظر می‌رسد می‌توان با برنامه‌ریزی و با یادآوری گوشه‌ای از سنت‌های دیرین و جای گرفتن آنها در میان دانش‌آموزان و دانشجویان و رواج دادن این مراسم زیبا در مراکز فرهنگی، بار دیگر سنت‌های اصیل چهارشنبه‌سوری را زنده کرد تا دیگر صدای ترقه و فشفشه و بمب‌های دست‌ساز دل و جانمان را نیازارد و فرزندان این خاک و بوم، رسوم و سنت‌های دیرینه‌شان را در عصر تکنولوژی و اینترنت و ماهواره پاس بدارند.
زیرا نوروز خجسته آئین سبزی است که از دیرباز تاکنون، تمام ایرانیان را در هر نسلی، آئینی، مذهبی و از هر قومیتی، خارج از محدوده‌ی زمان و مکان به هم پیوند می‌دهد.