به گزارش خبرنگار سیاست خارجی خبرگزاری تسنیم، در روز 10 مارس 2023 (19 اسفند ماه 1401) بود که خبری در خصوص توافق ایران و عربستان برای ازسرگیری روابط دو کشور بعد از 7 سال در پکن منتشر شد. اکنون در یک سالگی این توافق که به توافق پکن موسوم است، قرار داریم و تحولاتی مهم در این یک سال اخیر بین دو کشور رخ داده که تاثیر آن نه نتها بر منطقه غرب آسیا بلکه در جهان نیز مشاهده می‌شود.

علی شمخانی، دبیر وقت شورای عالی امنیت ملی ایران از روز دوشنبه 15 اسفند 1401 با هدف پیگیری توافقات سفر رئیس جمهور به پکن، مذاکرات فشرده‌ای را به‌منظور حل‌وفصل نهایی موضوعات فیمابین تهران و ریاض با همتای سعودی خود در چین آغاز کرد.

در پایان این مذاکرات، بیانیه سه‌جانبه‌ای در پکن با امضای "شمخانی"، "مساعد بن‌محمد العیبان" وزیر مشاور و عضو شورای وزیران و مشاور امنیت ملی عربستان سعودی و "وانگ ئی" عضو دفتر سیاسی کمیته مرکزی حزب کمونیست و رئیس دفتر کمیسیون مرکزی امور خارجی حزب و عضو شورای دولتی جمهوری خلق چین صادر شد.

در متن این بیانیه‌ سه‌جانبه آمده بود که در پاسخ به ابتکار "شی جین‌پینگ"، رئیس جمهوری خلق چین در حمایت از گسترش روابط جمهوری اسلامی ایران و پادشاهی عربستان سعودی، بر اساس اصل حسن هم‌جواری و با توجه به توافق ایشان با سران دو کشور در میزبانی و حمایت از انجام گفتگو بین جمهوری اسلامی ایران و پادشاهی عربستان سعودی و همچنین تمایل دو کشور به حل و فصل اختلافات از طریق گفتگو و دیپلماسی بر اساس پیوندهای برادرانه و با تأکید بر پای‌بندی دو کشور به اصول و اهداف منشور سازمان ملل متحد و منشور سازمان همکاری اسلامی و اصول و رویه‌های بین‌المللی، هیئت‌های جمهوری اسلامی ایران و پادشاهی عربستان سعودی با یکدیگر دیدار و گفتگو کردند.

عربستان سعودی , جمهوری اسلامی ایران , کشور چین , 

در این بیانیه سه‌جانبه همچنین آمده بود که در نتیجه‌ گفتگوهای انجام شده، جمهوری اسلامی ایران و پادشاهی عربستان سعودی توافق کردند ظرف حداکثر دو ماه، روابط دیپلماتیک خود را از سر گرفته و سفارت‌خانه‌ها و نمایندگی‌ها را بازگشایی کنند علاوه بر این دو کشور با تاکید بر احترام به حاکمیت و عدم دخالت در امور داخلی یکدیگر در زمینه اجرای موافقت‌نامه همکاری‌های امنیتی امضا شده در تاریخ 1380/01/28 خورشیدی و نیز موافقت‌نامه عمومی همکاری‌های اقتصادی، بازرگانی، سرمایه‌گذاری، فنی، علمی، فرهنگی، ورزشی و جوانان، امضا شده در تاریخ 1377/03/06 خورشیدی توافق کردند.

چند ماه پس از این بیانیه بود که علیرضا عنایتی و عبدالله العنزی، سفرای دو کشور به محل خدمت خود اعزام شده و بازگشایی سفارت‌خانه‌ها انجام شد. همچنین وزرای خارجه دو کشور نیز سفری به کشورهای یکدیگر انجام دادند و در جهت تعمیق روابط گام برداشتند.

عربستان سعودی , جمهوری اسلامی ایران , کشور چین , 

احیای روابط دو کشور ایران و عربستان سعودی که در منطقه خود نقش بسیار مهمی دارند، تاثیراتی را بر منطقه داشته است. طبق نظر برخی کارشناسان این توافق باعث سرعت‌یابی تنش زدایی در منطقه شد. کامران کرمی، کارشناس مسائل خلیج فارس در گفتگو با خبرگزاری تسنیم در خصوص اهمیت و تاثیر احیای روابط ایران و عربستان در سطح منطقه گفت: توافق ایران و عربستان بخشی از تنش زدایی بود که از مدت‌ها قبل در سطح منطقه رخ داده بود، به خصوص تغییر روابطی که بین عربستان با متحدین خودش از جمله قطر ایجاد شده بود و  متغیری است که بر فرمول تنش زدایی در سطح منطقه‌ای هم تاثیرگذار است.

وی افزود: بعد از احیای مناسبات دیپلماتیک ایران و عربستان بود که سرعت تنش زدایی در سطح منطقه‌ای جهش فوق العاده پیدا کرد از جمله بحث روابط ایران و امارات، ایران و سودان، روابط عربستان با ترکیه و روابط ترکیه با مصر. به طور کلی هم متاثر از مسئله تنش زدایی و سرریز بحران در خاورمیانه پس از یک تنش فراگیر بود و هم خودش یک عامل تسریع کننده بر پروژه تنش زدایی گسترده‌تر در سطح منطقه خاورمیانه بود. از این لحاظ است که توافق ایران و عربستان و وزن آن در سطح منطقه‌ای کاملا مشخص می‌شود.

کرمی در ادامه گفت: اکثر بازیگران بعد از خیزش‌های بیداری اسلامی وارد تنش‌های فراگیر شدند و حتی ایران و عربستان با آن انفجارهای آرامکو در آستانه تنش قرار گرفته بودند، همراهی عربستان با کمپین فشار حداکثری ترامپ و مسائلی از این قبیل خاورمیانه را در یک سطح انفجاری قرار داده بود. این ارزیابی مجدد یا بازتنظیم مجدد الگوهای دوستی و دشمنی در منطقه خاورمیانه شاید یکی از مهمترین دستاوردهای این توافق است که می‌تواند بر ادراک سایر بازیگران کوچکتر یا بازیگرانی که همچنان برخی ملاحظات را دارند و آسیب پذیرتر هستند را هم تاثیراتی برجای بگذارد.

این کارشناس خلیج فارس اظهار داشت: این توافق بخشی از یک پروسه‌ای است که بازیگران منطقه‌ای به این نتیجه رسیدند که دشمنی، رقابت و تنش فراگیر نمی‌تواند آن منافع را برای بازیگران تامین کند و جز فرسایش نیروها، افزایش هزینه‌ها و آسیب پذیری عملا چیزی را نصیب بازیگران نکرده است. حتی ما تجربه بیداری اسلامی را روی کاغذ بخواهیم برای بازیگران پیاده کنیم، فکر کنم هیچ کدام از این بازیگران نه به هژمون تبدیل شدند که سایر بازیگران را به حاشیه ببرند و نه توانستند منافع خودشان را به آن نحوی که در ابتدای بحران تعریف می‌شد، انجام دهند. این ضررهایی که متوجه بازیگران شد در پروسه تنش زدایی و تقویت تنش زدایی  تاثیرگذار بوده است.

بیشتر بخوانید

تناقض راهبردی در سیاست خارجی عربستان پس از طوفان الاقصی

ابراز خرسندی امیرعبداللهیان از روند همکاری‌های ایران و عربستان/ تاکید بن‌فرحان بر اهمیت اجلاس جده برای پایان جنگ علیه فلسطین

کرمی در ادامه درباره پیامدهای توافق پکن برای دو کشور و منافع کسب شده توسط ایران و عربستان گفت: با توجه مواردی که عرض کردم، یعنی تجربه فراگیری که هر دو کشور تجربه کردند و تمام نیروها و امکانات خودشان را در این مسیر بسیج کردند و عملا به جایی نرسیدند، این یک ادراکی را در رهبران هر دو کشور شکل داد مبنی بر اینکه دو طرف از طریق مذاکره همدیگر را بخواهند مهار و موازنه کنند. مهار از طریق مذاکره را شاید بتوانیم پایه شکل گیری این توافق در پکن ارزیابی کنیم؛ به این معنا که دو کشور به این نتیجه رسیدند خارج کردن بازیگر رقیب از صحنه دشمنی بزرگترین دستاوردی است که مانع از فرسایش نیروها و امکانات و هزینه ها می‌شود.

وی افزود: این درک شاید یک درک پویایی بود که دو کشور بعد از اینهمه سال به این نتیجه رسیدند که باید حداقلی از یک رابطه دوجانبه را پایه گذاری کنیم ولو اگر در سطح منطقه‌ای رابطه ما دستخوش تنش باشد. این پایه نشان از یک بلوغ اولیه در روابط ایران و عربستان دارد و می‌تواند نویدبخش همکاری‌ها در سطح آینده باشد.

کرمی با اشاره به وجود تجربه جنگ حماس و اسرائیل و مسئله فلسطین و ادراکات متفاوتی که ایران و عربستان نسبت به مسئله فلسطین دارند، گفت: چشم انداز روابط ایران و عربستان از طریق فرمولیزه کردن یک روابط دوجانبه با ثبات یک درس قابل توجهی را نشان می‌دهد که علی‌رغم اختلافات، تمرکز رهبران دو کشور بر مدیریت تنش‌ها بود. یعنی دو کشور به نظر می‌رسد به این فهم رسیدند که باید یک رابطه دوجانبه را ولو به صورت نسبی و حداقلی داشته باشند و با حفظ کانال‌های تماس دیپلماتیک بتوانند به مدیریت تنش‌های منطقه بپردازند.

وی افزود: من شاه بیت دستاورد یک ساله توافق ایران و عربستان را این پایه گذاری رابطه نوپای دوجانبه بر بستر شکاف‌های منطقه‌ای می‌دانم که به نظر می‌رسد اهتمام جدی در هر دو طرف به ویژه در عربستان وجود دارد. با تمرکزی که این کشور روی اولویت بخشی به اقتصاد با سند چشم انداز و چند همسونگری و چندجانبه گرایی در هسته سیاست خارجی دارد، اینجا میزبانی چین از توافق را معنادار می‌کند. در واقع نشان می‌دهد که عربستان دیگر نمی‌خواهد تمام تخم مرغ‌های خودش را در سبد ایالات متحده بگذارد و متوجه این تاثیر کلان بین‌المللی شده که نظم نوپذیر، نظم چندجانبه گرایانه‌ای است که در آن ایران به جای اینکه دشمن تعریف شود، می‌تواند یک همکار تعریف شود.

عربستان سعودی , جمهوری اسلامی ایران , کشور چین , 

این کارشناس منطقه در پاسخ به این سوال که رهبران سیاسی دو کشور چه سازوکاری را برای رفع موارد اختلافی مدنظر قرار داده‌اند، توضیح داد: به نظرم چهار بحران یا تنش در فضای کنونی رابطه داریم؛ میدان گازی آرش، میزبانی از بازی‌های فوتبال بود که در یک مقطعی خیلی حساسیت برانگیز شد، حملات یمن در دریای سرخ و مسئله حج. این‌ها نشان می‌دهد که همچنان مسائل حل نشده‌ای در این رابطه نوپا وجود دارد اما این‌ها نتوانستند بر خلاف تصور عمومی اختلالات جدی را در رابطه ایجاد کند. دو کشور با حفظ اختلال‌ها نشان دادند که گرچه با سرعت کم و با احتیاط زیادی نسبت به این مسائل توجه دارند، این درک را دارند که مانع این شوند تا متغیر‌ها اصل رابطه را دچار تکانه‌های جدی کند.

وی تصریح کرد: اگرچه این رابطه، نوپا و دستخوش بحران است و کانون‌های تنش منطقه‌ای در آن پررنگ هستند و ایفای نقش می‌کنند، اما دو کشور با درک گسترده‌تر از تجربه دهه گذشته و به ویژه آسیب پذیری‌ها در این مرحله، مانع از این شدند که حداقل در شرایط کنونی متغیرها روابط را دستخوش چالش کنند. این تجربه مهمی در یک سال توافق ایران و عربستان بود که علی‌رغم خوشبینی‌ها و بدبین‌هایی که وجود داشت،  نشان داد این‌بار تمرکز تصمیم گیرندگان دو کشور خیلی جدی است و قرار است که یک صفحه جدیدی را در روابط دوجانبه شکل دهند.

کرمی درباره آینده و چشم انداز روابط دو کشور گفت: با این تغییر اولویت‌ها در عرصه داخلی و سیاست خارجی عربستان، موضوع خیلی مهم و جدی است که در این رابطه صحبت کنیم. در عرصه داخلی بعد از سند چشم انداز و اولویت بخشی به اقتصاد، گردشگری و مسائلی از این قبیل که در سند 2030 عربستان مورد تاکید قرار گرفته، جز با یک ثبات منطقه‌ای و جز با چندجانبه گرایی که خودش را در میانجی‌گری پکن نشان داده، نمی‌توان راه به جایی برد. یعنی خود عربستانی‌ها هم معتقدند که اولویت اصلی که ما برای خودمان تعریف کردیم جز با یک خاورمیانه باثبات امکان پذیر نیست. بنابراین در این خاورمیانه با ثبات، ایران دیگر نمی‌تواند به عنوان دشمن تعریف شود و ایران می‌تواند یک رقیب و یا حتی همکار باشد.

وی افزود: به نظرم این تغییر جهت گیری در سیاست خارجی عربستان موضوع جدید و مهمی است که باید به آن اشاره کنیم. عربستانی‌ها دیگر نمی‌خواهند سیاست خارجی خود را دستخوش مسائل دو حزبی در ایالات متحده ببینند. به دنبال رهایی از تنه قطبیت و آن ائتلاف‌های دست و پاگیری هستند که مجبورند در یک بلوکی تعریف شوند. متنوع سازی درآمدهای دولت جز از طریق یک چندهمسونگری در سیاست خارجی امکان پذیر نیست که در اینجا نقش چین و روسیه برای عربستان به موازات آمریکا هم  پررنگ می‌شود.

کرمی با اشاره به تغییر اولویت‌ها در عرصه داخلی و سیاست خارجی عربستان، گفت: من نسبت به آینده توافق خوشبینم و معتقدم با این درک جدیدی که در رهبران هر دو کشور شکل گرفته، می‌توانیم یک رابطه دوجانبه باثباتی داشته باشیم و به حل مسائل و مدیریت منطقه‌ای خود هم نگاه کنیم. این کلیت را می‌شود در بحث چشم انداز روابط دو کشور مطرح دانست. به ویژه با توجه به اینکه هر دو کشور از نقش چین کاملا استقبال کردند و نقش چین را برای تضمین و ثبات این رابطه اجرایی کردند. خود نقش چین هم عامل مهمی است که می‌تواند به قوام این رابطه در سطح منطقه‌ای کمک کند.