عبدالرحمن فتح‌الهی: ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهوری ایران، امروز پنجشنبه ۱۶ آذر و به دعوت رسمی ولادیمیر پوتین، همتای روس خود و در رأس یک هیئت عالی‌رتبه سیاسی-اقتصادی راهی مسکو می‌شود. بر اساس آنچه دفتر ریاست‌جمهوری ایران اعلام کرده است، رایزنی درباره مسائل دوجانبه از‌جمله تعاملات اقتصادی و نیز گفت‌وگو در‌خصوص موضوعات منطقه‌ای و بین‌المللی، به‌ویژه موضوع فلسطین و تحولات غزه، اصلی‌ترین دستور کار رئیس‌جمهور در این سفر یک‌روزه خواهد بود. آخرین رایزنی رؤسای جمهور روسیه و ایران، ۲۴ مهر و در یک تماس تلفنی درباره وضعیت غزه انجام شد. تهران و مسکو بر توقف هرچه سریع‌تر حملات اسرائیل و بازگشایی گذرگاه رفح و دسترسی برای ارسال کمک‌های بشردوستانه به ساکنان این باریکه تأکید داشتند. این دومین حضور رئیسی در قالب روابط دوجانبه به روسیه پس از سفر ۲۹ دی ۱۴۰۰/ ۱۹ ژانویه ۲۰۲۲ به مسکو و دیدار با پوتین در کاخ کرملین است. فارغ از حواشی و دستاوردهای آن سفر و دیداری که انتقادهایی نیز در بر داشت، سفر امروز (پنجشنبه) رئیسی به روسیه در حالی رقم می‌خورد که به موازات تداوم تجاوز پوتین به خاک اوکراین، شاهد آتش‌افروزی‌های اسرائیل و جنگ در غزه هستیم که بدون شک این دو جنگ می‌تواند از محورها و اهداف اصلی دیدار دو رئیس‌جمهور باشد. در کنار این موضوع، یکی دیگر از نکات کلیدی که سرفصل مهمی از رایزنی‌های مسکو- تهران را شکل خواهد داد، به مناسبات نظامی، دفاعی و تسلیحاتی دو کشور پس از پایان تحریم‌های ایران در ۱۸ اکتبر/ ۲۶ مهرماه باز‌می‌گردد.
سفر منطقه‌ای پوتین قبل از حضور رئیسی در مسکو
با توجه به آنچه گفته شد، ناصر امین در گفت‌وگو با «شرق» باور دارد بین سه موضوع جنگ اوکراین، جنگ حماس و اسرائیل و موضوع مناسبات تسلیحاتی و نظامی تهران-مسکو، اکنون اولویت به تحولات منطقه خاورمیانه بعد از عملیات طوفان الاقصی در هفتم اکتبر باز‌می‌گردد. در تشریح بیشتر این موضوع، کارشناس ارشد مسائل غرب آسیا از نوعی سیاست متفاوت پوتین در قبال خاورمیانه و مشخصا تل‌آویو سخن می‌گوید که پس از جنگ اوکراین شکل گرفته است؛ چرا‌که ناصر امین این نکته را یادآور می‌شود که اگرچه روابط مسکو و تل‌آویو بعد از جنگ اوکراین دچار یک گسل سیاسی و دیپلماتیک شد، اما هم در دوره لاپید و بنت و هم در دوره بنیامین نتانیاهو سعی شده است این گسل به شکلی مدیریت‌شده پیش رود که به نقطه بازگشت‌ناپذیری نرسد. از این‌رو، مفسر حوزه سیاست خارجی اذعان دارد پوتین همواره سعی کرده است با وجود اختلاف‌ها و گسل با اسرائیلی‌ها، فصل سرد روابط با تل‌آویو را ادامه دهد. بااینحال، به گفته این تحلیلگر حوزه بین‌الملل، پس از آغاز عملیات طوفان الاقصی و حملات اسرائیل به نوار غزه، شرایط برای مدیریت این گسل دیپلماتیک بین روسیه و اسرائیل سخت‌تر از قبل شده است. ولی امین معتقد است هنوز به نقطه بازگشت‌ناپذیر نرسیده است؛ چرا‌که از منظر این کارشناس، پوتین به تبعات مقابله تمام‌عیار با اسرائیل در جنگ با حماس و تأثیر مستقیم آن بر جنگ اوکراین آگاه است. به همین دلیل، آن‌گونه که این تحلیلگر مسائل بین‌الملل می‌گوید، مسکو سعی دارد در مناسبات منطقه‌ای خود در خاورمیانه و به‌خصوص در قبال موضوع جنگ حماس و اسرائیل، در قالب یک نمای حقوق‌بشری و میانجیگرایانه با همه طرف‌ها از ایران و حماس گرفته تا اسرائیل و دیگر کشورهای منطقه روابط خود را ادامه داده و حتی آن را تعمیق بخشد. از این‌رو، پوتین از یک سو میزبان ابراهیم رئیسی است و از سوی دیگر خود میهمان کشورهای عربی یعنی امارات متحده عربی و عربستان سعودی می‌شود. پیرو گفته‌های ناصر امین، سفر رئیسی به مسکو در حالی قرار است امروز پنجشنبه انجام شود که بنا بر اعلام کرملین، پوتین دیروز (چهارشنبه) و در سفری کوتاه و یک‌روزه به امارات و عربستان، با محمد بن‌زاید (رئیس امارات) دیدار دو‌جانبه‌ای درباره چشم‌انداز همکاری‌های دو کشور و وضعیت منطقه داشت. پیش‌تر نحوه ورود و استقبال از پوتین در ابوظبی محل توجه رسانه‌ها واقع شد؛ چرا‌که جت‌های تیم آکروباتیک الفورسان (شوالیه) نیروی هوایی امارات متحده عربی هنگام ورود پوتین به امارات، آسمان ابوظبی را با رنگ‌های پرچم روسیه رنگ‌آمیزی کردند. همچنین وزارت دفاع روسیه ویدئویی از اسکورت هواپیمای پوتین توسط چهار جنگنده سوخو-۳۵ مجهز به موشک هوا‌به‌هوا تا فرودگاه امارات منتشر کرد. دیمیتری پسکوف، سخنگوی کرملین، گفت جنگنده‌های سوخو-۳۵، هواپیمای پوتین را در طول پرواز به ابوظبی همراهی می‌کردند. برای اسکورت هواپیمای ریاست‌جمهوری مجوزهای ویژه‌ای از کشورهایی که پرواز بر فراز آنها صورت گرفته است، اخذ شد. بعد از این شیوه از سفر پوتین با اسکورت نظامی که متأثر از وضعیت سیاسی و دیپلماتیک او بعد از جنگ اوکراین است، وی در دیدار با بن‌زاید، رئیس امارات متحده عربی، از اوج‌گیری بی‌سابقه روابط روسیه و امارات گفت و این کشور (امارات) را شریک اصلی تجاری روسیه در جهان عرب خواند. به گفته پوتین، معاملات تجاری بین روسیه و امارات در سال گذشته ۶۷.۶ درصد افزایش یافته است که امسال پتانسیل بیشتری برای ارتقای روابط وجود دارد. در ادامه، رئیس‌جمهور روسیه ابراز امیدواری کرد که محمد بن‌زاید آل‌نهیان، رئیس امارات، در نشست بریکس در کازان در پاییز ۲۰۲۴ شرکت کند. پوتین در دیدار با بن‌زاید نقبی به تحولات جاری در دو جنگ اوکراین و فلسطین زد و از گفت‌وگو در‌این‌باره با رئیس امارات خبر داد. محمد بن‌زاید آل‌نهیان نیز از نقش ولادیمیر پوتین در تقویت روابط بین دو کشور قدردانی کرد و گفت: «در سال‌های اخیر روابط بین کشورهای ما به‌طور فعال در زمینه‌های مختلف توسعه یافته است. من از نقش مؤثر شخصی شما در تقویت روابط دوجانبه قدردانی می‌کنم. در این راستا می‌خواهم بگویم که امارات بزرگ‌ترین شریک تجاری روسیه و بزرگ‌ترین سرمایه‌گذار در بین کشورهای عربی است». بن‌زاید با بیان اینکه در سال ۲۰۲۲، تجارت غیرنفتی بین دو کشور تقریبا ۱۰۹ درصد افزایش یافت، این را هم افزود که «این جهش بی‌سابقه از ماهیت ویژه روابط بین دو کشور حکایت دارد. امارات متحده عربی انتظار دارد به توسعه همکاری با روسیه در زمینه انرژی، پروژه‌های زیربنایی و فناوری‌های پیشرفته ادامه دهد».
پوتین و اوپک‌پلاس؟!
پوتین بعد از ابوظبی، در ریاض نیز از سوی محمد بنسلمان، ولیعهد سعودی، استقبال خواهد شد تا درباره تجارت، سرمایه‌گذاری و سیاست بین‌الملل صحبت کنند. این نخستین دیدار رو‌در‌روی پوتین با محمد بنسلمان از اکتبر سال ۲۰۱۹ تاکنون است که البته تا لحظه تنظیم این گزارش هنوز رئیس‌جمهور روسیه وارد عربستان نشده بود، اما دیمیتری پسکوف، سخنگوی کرملین، اعلام کرد قرار است رئیس‌جمهوری روسیه در جریان این دیدارها، به‌طور ویژه به موضوع تحولات اخیر در اراضی اشغالی و همچنین کاهش تولید نفت در چارچوب «اوپک‌پلاس» که روسیه یکی از اعضای آن است، بپردازد. کرملین «تقویت روابط نظامی و اقتصادی» را از اهداف این سفر اعلام کرده است. به گزارش ایسنا، دیدار میان ولادیمیر پوتین و محمد بنسلمان، ولیعهد عربستان سعودی، به دنبال ریزش قیمت نفت با وجود توافق اخیر تولیدکنندگان اوپک‌پلاس برای محدود‌کردن بیشتر عرضه نفت در سال میلادی آینده صورت می‌گیرد. طبق اعلام کرملین، دو طرف درباره همکاری انرژی در چارچوب اوپک‌پلاس که اعضایش بیش از ۴۰ درصد از نفت جهان را تولید می‌کنند، مذاکره می‌کنند. کرملین اعلام کرد هماهنگی نزدیک روسیه و عربستان در این چارچوب، تضمین قابل اعتمادی برای حفظ وضعیت باثبات و قابل پیش‌بینی در بازار جهانی نفت است. دو طرف همچنین درباره جنگ در غزه، وضعیت سوریه و یمن و مسائل گسترده‌تر ثبات در خلیج فارس گفت‌وگو خواهند کرد. یکی از دستیاران کرملین گفت: درباره اوکراین هم صحبت خواهد شد.
روابط بین عربستان و روسیه در چارچوب همکاری اوپک‌پلاس، در مواقعی متلاطم بوده و توافق بر سر کاهش تولید نفت در مارس سال ۲۰۲۰ که بازارها در نخستین روزهای شروع ویروس کرونا دچار شوک شده بودند، تقریبا از هم پاشید. عربستان سعودی در آن زمان، قیمت نفت را برای مشتریان خود کاهش داد؛ در‌حالی‌که روسیه اعلام کرد از هرگونه تعهدی برای رعایت سهمیه تولید، آزاد است. اما دو کشور موفق شدند در مدت چند هفته، روابط خود را ترمیم کنند و اوپک‌پلاس با کاهش تولید معادل تقریبا ۱۰ درصد تقاضای جهانی برای نفت، موافقت کرد تا از بازارهای نفت پشتیبانی کند. پوتین در اکتبر از محمد بنسلمان تمجید و اعلام کرد اگر اختلافی درباره گسترش کاهش تولید اوپک‌پلاس باشد، کرملین به دنبال توافق نظر خواهد بود. بر اساس گزارش رویترز، کرملین روز سه‌شنبه اعلام کرده بود کاهش تولید توافق‌شده میان اعضای اوپک‌پلاس، اندکی زمان خواهد برد تا آغاز شود.
به‌جز موضوع تحولات بازار جهانی انرژی و اوپک‌پلاس، سفر پوتین به عربستان و امارات به باور طیفی از تحلیلگران می‌تواند گزاره ترانزیت و کریدور شمال – جنوب را پررنگ‌تر کند. خاصه آنکه به گفته برخی، «روسیه معتقد است این کریدور باید از مسیر ایران عبور کند و با توجه به اینکه امارات عربی متحده و عربستان سعودی نیز در بحث ترانزیت برنامه‌های ویژه‌ای دارند، رایزنی‌ها و گسترش همکاری بین این چهار کشور در حوزه ترانزیت می‌تواند اقدامی برد-برد برای تهران، مسکو، ریاض و ابوظبی باشد. از دیگر سو، با توجه به تلطیف فضای سیاسی میان تهران و دو کشور امارات و عربستان، این مسئله نیز می‌تواند گسترش این همکاری‌ها را تسریع ببخشد».
پوتین و فروش تسلیحاتی به تهران
اگرچه در جریان سفر روز چهارشنبه پوتین به امارات و عربستان موضوع انرژی و روابط دوجانبه تجاری و اقتصادی مطرح شده، بااینحال علیرضا راستین به‌عنوان دیگر کارشناس در گفت‌وگو با «شرق»، زاویه تحلیل خود را به سفر امروز پنجشنبه رئیسی به روسیه تغییر می‌دهد و از این منظر، حضور دیروز (چهارشنبه) پوتین در عربستان و امارات را تحلیل می‌کند. با این خوانش و به زعم او، موضوعات مهم‌تری در دستور کار رئیسی برای رایزنی با پوتین وجود دارد که یکی از آنها ناظر به خریدهای تسلیحاتی است. این تحلیلگر حوزه بین‌الملل به گفته‌های اخیر مقامات داخلی کشور مبنی بر قطعی‌شدن قرارداد خرید سوخو-۳۵ و بالگرد میل-۲۸ و دیگر تسلیحات اشاره دارد که البته به گفته او تاکنون با واکنش رسمی مقامات روسیه و کرملین همراه نشده است، اما راستین معتقد است هم‌زمانی این بحث‌ها با سفر رئیسی به روسیه، آن‌هم پس از لغو تحریم‌های تسلیحاتی ایران در ۲۶ مهرماه، می‌تواند بسترها برای اجرائی‌شدن بخشی از قراردادهای تسلیحاتی بین روسیه و ایران را فراهم کند. بااینحال این کارشناس تأکید دارد که فعلا توافق نانوشته اسرائیل و روسیه می‌تواند یک مانع جدی بر سر عملیاتی‌شدن این دست قراردادها باشد؛ چرا‌که می‌توان این احتمال را تحلیل کرد که احیانا مسکو این تضمین را از تل‌آویو گرفته تا کمک تسلیحاتی به اوکراین نداشته باشد و هم‌زمان روس‌ها هم از دادن جنگنده و دیگر تسلیحات به ایران خودداری کنند. حال باید دید که بعد از تحولات طوفان الاقصی در هفتم اکتبر آیا روسیه این معادلات را بر هم خواهد زد یا خیر؟ راستین، مفسر حوزه سیاست خارجی این گمانه را مطرح می‌کند که «شاید پوتین در سفر به امارات و عربستان سعودی و پیش از حضور رئیسی در مسکو سعی کرده در کنار بحث‌های مرتبط با مسائل راهبردی که میان چهار کشور مطرح است، در مورد مسائل تسلیحاتی نیز امنیت خاطر ایجاد کند.
هرچه هست باید به این موضوع اشاره کرد که میزبانی از رئیسی یک روز پس از دیدارهای دیپلماتیک پوتین با رهبران عربستان و امارات این گمانه را تقویت می‌کند که ظاهرا منطقه به‌زودی شاهد یک مربع راهبردی خواهد بود که گزاره ترانزیت و کریدور شمال – جنوب بخش مهمی از آن است و بخش دیگر آن می‌تواند گشایش‌های نظامی باشد. البته باید دید آتش‌افروزی‌ها و نسل‌کشی‌های اسرائیل از یک سو و تجاوز روسیه به اوکراین از سوی دیگر، به‌عنوان دو جنگی که هر‌کدام به نوعی منطقه را تحت تأثیر قرار داده است، چگونه روی این مسیر راهبردی تأثیر احتمالی خواهند داشت؟ سفر امروز رئیسی به مسکو، به‌عنوان دومین سفر او به کرملین، حتما گمانه‌زنی‌های زیادی را در پی خواهد داشت.
نظر شما