چندی پیش خبر کشته شدن ایمن الظواهری رهبر القاعده و جانشین اسامه بن لادن در قلب کابل به تیتر یک بسیاری از خبرگزاری های بین المللی تبدیل شد. در این میان مقامات آمریکایی تمامی تلاش خود را معطوف به استفاده تبلیغاتی از کشته شدن الظواهری به عنوان مغز متفکر حملات ۱۱ سپتامبر کردند و در همین راستا بایدن نیز در سخنرانی خود در کاخ سفید گفت:آمریکا در صف اول مبارزه با تروریسم قرار دارد و پس از کشته شدن الظواهری جهان امن تر شده است.البته روسای جمهوری معاصر آمریکا با نزدیک شدن به برخی رویداد‌های سیاسی در کشورشان ناگهان یکی از رهبران گروه های تروریستی را می کشند و از آن برای جمع آوری رای استفاده می کنند.
در همین ارتباط شاهد بودیم که اوباما از کشته شدن بن لادن،ترامپ از کشته شدن البغدادی واکنون بایدن از کشته شدن الظواهری چگونه استفاده ابزاری می کنند تا به اهداف سیاسی خود برسند. در آخرین رویداد که همان حمله به کابل و کشتن ایمن الظواهری رهبر القاعده بود ،ماشین تبلیغاتی حزب دموکرات که از پیروزی این حزب در انتخابات میان دوره‌ای آمریکا چندان مطمئن نیست تلاش کرد تا الظواهری را فردی بسیار خطرناک معرفی کند که دستگاه های اطلاعاتی-امنیتی این کشور موفق به حذف او شده اند.اما در این میان، آقای پیتر برگن روزنامه نگار ، نویسنده و تهیه کننده آمریکایی که سال هاست در کسوت تحلیلگر امنیتی برای شبکه خبری سی ان ان فعالیت می کند، بخش های تاریکی از فعالیت های الظواهری و القاعده تحت رهبری او را منتشر کرد و نشان داد که جانشین بن لادن آنگونه که تبلیغ می شد نقش محوری در فعالیت های تروریستی تشکیلات القاعده نداشته و درباره او بزرگنمایی شده است. شایان گفتن است که پیتر برگن اولین مصاحبه تلویزیونی را با اسامه بن لادن در سال ۱۹۹۷ انجام داد و این مصاحبه توسط «سی. ان.ان» پخش شد. در ادامه مقاله برگن درباره نقش حاشیه ای الظواهری در تشکیلات القاعده را می خوانیم:
بیایید روشن کنیم که الظواهری در واقع که بود؟ جو بایدن، رئیس‌جمهوری آمریکا در سخنرانی خود در کاخ سفید، الظواهری را مغز متفکر گروهی تروریستی توصیف کرد که به شدت در برنامه‌ریزی برای حملات ۱۱ سپتامبر و همچنین حمله به ناو «یو اس اس کول» در یمن در سال ۲۰۰۰ و دو سفارتخانه آمریکا در کشورهای آفریقایی در سال ۱۹۹۸ که بیش از ۲۰۰ کشته داشت، دخیل بوده است.اما در دو دهه و نیمی که از گزارش‌های فشرده‌ام درباره القاعده می‌گذرد و بر پایه گفتگو با مقامات کلیدی سیا و اف‌بی‌آی که هم الظواهری و هم اسامه بن لادن را تحت رصد قرار می دادند و همچنین شبه‌نظامیانی که هر دو رهبر القاعده را می‌شناختند، مدرکی مستدل و متقن نیافتم که ادعاها دراین باره را به صورت کامل تایید کند. اکنون می خواهم به نقش الظواهری در سال های اخیر به عنوان رهبر القاعده اشاره کنم. الظواهری پس از برنامه ریزی حمله سال ۲۰۰۵ به لندن که توسط چند بمب‌گذار انتحاری صورت گرفت و ۵۲ کشته نیز برجا گذاشت دیگر نتوانست حمله بزرگی را در غرب طرح ریزی و اجرا کند.باید بپذیریم که الظواهری رهبری کاریزماتیک برای القاعده پس از اسامه بن لادن نبود. در واقع او فقط نقش و کاریزمای یک عموی کسل کننده را داشت که مونولوگ های(تک گویی) طولانی را از رو می خواند و به خورد هواداران و اعضای این گروه تروریستی می داد. البته تحلیل های من به معنی کم اهمیت جلوه دادن کشتن جانشین بن لادن نیست، اما باید در مورد اهمیت تاریخی الظواهری در سلسله مراتب القاعده و نقش او در این سازمان تروریستی طی سال های اخیر واقع بین بود.در حقیقت الظواهری طی سال‌های اولیه تاسیس القاعده بر چگونگی و کم و کیف برنامه ریزی های بن لادن تاثیر زیادی داشت و او را وادار می کرد تا توجه القاعده را به مبارزه با حکومت‌های خاورمیانه متمرکز کند.اما او در مهم‌ترین و راهبردی ترین تصمیم بن لادن که برنامه ریزی القاعده برای حمله به آمریکا و اجرای حملات ۱۱ سپتامبر بود، نقشی نداشت یا شاید نتوانست نقشی ایفا کند. الظواهری پس از اینکه به رهبری القاعده رسید و بیش از یک دهه این سمت را عهده‌دار بود نشان داد که رهبری نالایق و ضعیف برای این گروه تروریستی است.با نیم نگاهی به آینده، شاید بتوان جانشین موجهی برای الظواهری پیدا کرد که بتواند پتانسیل های تروریستی این گروه را مجددا احیا کند.حمله به الظواهری نشان داد که جانشین وی احتمالاً آزادی عمل قابل توجهی برای فعالیت در افغانستان تحت کنترل طالبان خواهد داشت. به گفته مقامات ارشد آمریکا، الظواهری در مرکز شهر کابل زندگی می کرد و برخی از رهبران ارشد طالبان این حقیقت را کاملا می دانستند.
نقش حاشیه ای الظواهری در القاعده قبل از ۱۱ سپتامبر
قبل از انجام حملات ۱۱ سپتامبر، الظواهری علیرغم نقشش به عنوان یکی از چهره های شناخته شده این گروه، بازیگری نسبتاً حاشیه ای در القاعده محسوب می شد. بن لادن در سال ۱۹۸۶، برای اولین بار با الظواهری، که آن زمان جراح مصری در بیمارستانی در پیشاور پاکستان بود ،ملاقات کرد. بن لادن مجذوب الظواهری مسن‌تر و از لحاظ تجربه غنی تر شد .الظواهری در ۱۵ سالگی به یک گروه جهادی(افراط‌گرا) پیوست و سه سال را در زندان‌های مصر گذراند. این دو نفر به هم نزدیک شدند و الظواهری، بن لادن را تشویق کرد که برای احتمالات پس سرنگونی رژیم های کشورهای عربی مانند مصر برنامه ریزی کند. پس اکنون مشخص شد که در اواخر دهه ۱۹۸۰، الظواهری بر تفکر بن لادن در مورد لزوم مبارزه با رژیم‌های عربی دشمن مانند مصر تأثیرگذار بود، اما هنگامی که بن لادن در سال ۱۹۹۶ به افغانستان تحت کنترل طالبان رفت و در آنجا سکنی گزید، اهمیت این دو فرد در میدان نبرد کاملاً تغییر کرده بود. الظواهری یک پناهنده بی پول و بدون هوادار بود، در حالی که از بن لادن به عنوان یک قهرمان یاد می شد که طالبان او را به عنوان مسئول تمامی عرب های ساکن افغانستان منسوب کرده بود.اما بن لادن راهی برای بهره‌گیری از الظواهری برای رسیدن به اهدافش پیدا کرد. بن لادن برای رسیدن به خواسته هایش برعکس هدفگذاری های همکارش(الظواهری) که تمرکزش بر مصر و نه آمریکا بود، بیانیه‌ای را در ۲۲ فوریه ۱۹۹۸ از طرف «جبهه جهانی اسلام» که شامل خود، الظواهری و دیگر رهبران شبه‌نظامی بنگلادشی، مصری و پاکستانی می شد، منتشر کرد که در آن از همه هوادارانش در سراسر جهان خواسته بود غیرنظامیان آمریکایی را بکشند.
ناگفته نماند که این اعلان جنگ علیه غیرنظامیان آمریکایی هیچ اشاره ای به هدف همیشگی الظواهری یعنی جنگ با «دشمن نزدیک» (مصر) نکرده بود و در عوض، بن لادن راهبرد اصلی خود را که همان تمرکز بر«دشمن دور» و حمله به آمریکا محسوب می شد ، دنبال می کرد.این یک حقیقت است که کمتر به آن توجه می شود:این بن لادن بود که الظواهری را به عنوان بخشی از «جنگ مقدس» خود علیه ایالات متحده انتخاب کرده بود؛دقیقا برعکس روایت‌هایی که در سال های پس از حملات ۱۱ سپتامبر درباره نقش محوری الظواهری در حمله به آمریکا منتشر می شدند.اگرچه ادعاهایی مبنی بر اینکه الظواهری مغز متفکر پشت تصمیمات بن لادن بوده است وجود دارد،اما هیچ مدرکی مبنی بر اینکه تصمیم بن لادن برای حمله به ایالات متحده با نظر الظواهری صورت گرفته باشد ، وجود ندارد.تروئیکایی که منجر به شکل گیری و عملیاتی شدن القاعده شد، شامل بن لادن در راس هرم و دو عنصر کلیدی او که از فرماندهان نظامی مصری بودند یعنی «ابوعبیده» و «ابو حفص المصری» (نام اصلی محمد عاطف) می شدند.توجه کنید که این افراد ،آدم بن لادن بودند، نه الظواهری. ناگفته نماند که من نیز مثل دیگر خبرنگاران، اهمیت الظواهری را در تاثیر گذاری بر تفکرات بن لادن در کتاب خود در سال ۲۰۰۱، بیش از اندازه برجسته کرده بودم، اما پس از بررسی همه شواهد و مدارک، به این نتیجه رسیدم که در واقع الظواهری در مبحث تأثیرگذاری بر دیدگاه‌ها و تصمیمات بن لادن یک عنصر حاشیه‌ای بود و او فقط نقش کوچکی در اقدامات القاعده در سال‌های منتهی به حملات ۱۱ سپتامبر ایفا کرد.البته «مایکل شوئر» که از سال ۱۹۹۶ تا ۱۹۹۹ واحد رصد بن لادن در سیا را رهبری می کرد، «دانیل کولمن»، آگاه‌ترین مامور اف‌بی‌آی که در سال‌های قبل از ۱۱ سپتامبر در حال تحقیق درباره بن لادن بود و همچنین «منتصر الزیات» که سال ها در زندان های مصر با الظواهری هم سلولی بود، با من درباره نقش حاشیه‌ای جانشین کشته شده بن لادن همنظر هستند.
«نعمان بنوتمان»،از رهبران گروه مبارزات اسلامی لیبی که هر دو رهبر القاعده را می‌شناخت نیز گفت: این بن لادن بود که به الظواهری گفت: «دشمن نزدیک» که همان دولت مصر است را فراموش کن. دشمن اصلی ما آمریکایی‌ها هستند، زیرا آنها بر کل منطقه مسلط هستند و از رژیم های عربی نیز حمایت می کنند. این در حالی است که، گزارش کمیسیون ۱۱ سپتامبر نیز نشان می دهد، بن لادن، ابوحفص المصری و خالد شیخ محمد از طراحان اصلی و کلیدی عملیات تروریستی ۱۱ سپتامبر بودند. این سه نفر بودند که حمله به ساختمان کنگره آمریکا، مقر پنتاگون و مرکز تجارت جهانی را طرح ریزی کرده بودند. بنابر گزارش همین کمیسیون، الظواهری در تصمیم گیری برای حمله به این اهداف در خاک آمریکا دخالتی نداشته است.از طرفی، بن لادن در ژوئن ۲۰۰۱، گروه جهاد مصر به رهبری الظواهری را به طور رسمی در القاعده ادغام کرد. در همین ارتباط «فیروز علی عباسی»، مرد انگلیسی- اوگاندایی که در اردوگاه های القاعده آموزش می دید، این ادغام را شبیه یک همسان سازی با القاعده برای گروه الظواهری توصیف کرد. همچنین «ابو ولید المصری» که در آن زمان سردبیر روزنامه عرب زبان طالبان بود، ادعا می‌کند:گروه الظواهری پیش از ادغام با القاعده فقط از ۱۰نفر تشکیل شده بود. «ابوجندل»، یکی از محافظان اصلی بن لادن نیز شمار هواداران اولیه الظواهری را هفت مصری اعلام کرده است. وقتی به نقش حاشیه ای الظواهری اشاره می کنیم باید این نکته را نیز مورد توجه قرار دهیم که بن لادن در تابستان ۲۰۰۱ جزئیات حملات در شرف وقوع به نیویورک و واشنگتن را به الظواهری گفت.چند ماه پس از حملات ۱۱ سپتامبر،«ابوحفص المصری» در حمله هوایی نیروهای آمریکایی کشته و الظواهری جانشین وی و معاون بن لادن شد. تا ۱۰ سال بعد، بن لادن و الظواهری هر دو ناپدید شدند تا زمانی که رد بن لادن توسط ماموران سازمان «سیا» در شهر «ابیت آباد» پاکستان پیدا و دست آخر در اوایل ماه مه ۲۰۱۱ در عملیات نیروی دریایی آمریکا کشته شد.
الظواهری بالاخره کنترل القاعده را در دست گرفت
همه می دانیم که ایمن الظواهری از سال ۲۰۰۱ به عنوان معاون بن لادن در گروه القاعده ایفای نقش می کرد،با این وجود بیش از شش هفته طول کشید تا این گروه اعلام کند الظواهری پس از کشته شدن بن لادن، به فرد شماره یک این سازمان تروریستی تبدیل شده است. در همین رابطه سی ان ان در گزارشی نوشت:«سیف العدل»، افسر سابق نیروهای ویژه مصری، پس از مرگ بن لادن به عنوان سرپرست القاعده منصوب شده بود و او تصمیمات اصلی درون سازمانی این گروه را می گرفت.نا گفته نماند که عدل مدت ها نقش برجسته ای در گروه تروریستی القاعده ایفا می کرد.در نهایت الظواهری با اجماع اعضای اصلی تشکیلات القاعده به بالاترین سمت، یعنی رهبری این سازمان تروریستی رسید. اما او به حدی در این منصب بی کفایتی از خود نشان داد که القاعده و موفق ترین شاخه تروریستی وابسته به آن، یعنی داعش، در سال ۲۰۱۴ رسما از هم جدا شدند و این برای نخستین بار در تاریخ حیات القاعده بود که رسما یکی از شاخه ها، دیگری را رد می کرد. این رخداد نشانه قدرت درون سازمانی القاعده نبود، چون داعش اکنون به مرگبارترین گروه تروریستی در جهان تبدیل شده و از القاعده در تروریسم سبقت گرفته است. در زمان رهبری الظواهری بر گروه القاعده، این گروه تروریستی هیچوقت نتوانست در ایالات متحده یا علیه منافع آمریکا در سراسر جهان دست به حمله بزند. البته یکی از افراد مرتبط با القاعده در یمن که با یک افسر نظامی سعودی در ارتباط بود، در سال ۲۰۱۹سه ملوان آمریکایی را در پایگاه هوایی «پنساکولا» در ایالت فلوریدا کشت، اما با بررسی های بیشتر مشخص شد که سازمان مرکزی القاعده به رهبری الظواهری هیچ نقشی در طرح ریزی این حمله تروریستی نداشته است.
جانشین احتمالی کیست؟
گزارش تازه سازمان ملل که در ماه می منتشر شد نشان می دهد، تسلط طالبان بر افغانستان به القاعده آزادی عمل گسترده ای در این کشورداده است. در همین ارتباط مقامات ارشد آمریکایی بر اساس رصد اطلاعات موجود اعلام کرده اند، گویا الظواهری در خانه امن خود در کابل، جایی که پیام های ویدیویی تولید می کرد، احساس راحتی و آزادی عمل می کرد.بر اساس گزارش اخیر سازمان ملل، الظواهری پس از تسلط طالبان بر افغانستان در ماه اوت گذشته، چندین پیام ویدئویی منتشر کرد و شخصا در هشت ویدئو ظاهر شد. همچنین به گفته سازمان ملل، القاعده همپیمانی خود را با رهبر طالبان تجدید کرد.اکنون به نظر می رسد محتمل‌ترین جانشین الظواهری،رهبر کشته شده القاعده، «سیف العدل» سرپرست سابق القاعده در زمان کشته شدن بن لادن است. سیف العدل در دهه ۱۹۸۰ با نیروهای اتحاد جماهیر شوروی سابق در افغانستان جنگید و به این ترتیب او در نخستین روزهای تاسیس گروه تروریستی القاعده به عضویت این تشکیلات درآمد. به گفته مقامات ارشد ضد تروریسم عربستان، «سیف العدل» به شاخه القاعده در عربستان سعودی اجازه داد تا دست به حملات تروریستی در مه ۲۰۰۳ در پادشاهی سعودی بزنند، عملیاتی که منجر به کشته شدن شمار زیادی از مردم شد.اگر قرار است«عدل» برای بالاترین پست القاعده انتخاب شود، احتمال می‌دهم او بسیار بهتر از الظواهری در چارچوب فعالیت های تروریستی القاعده و احیای تشکیلاتی آن گام برخواهد داشت.