به گزارش جهان صنعت نیوز:  با توجه به ظرفیت‌های تولیدی و تجاری کشورهای تولید‌کننده و صادر‌کننده ذرت، ۶ کشور روسیه، اوکراین، قزاقستان، رومانی، برزیل و آرژانتین انتخاب شده‌اند. از این رو پیشنهاد می‌شود ۱) پایگاه جامع اطلاعاتی از قوانین کسب و کار در کشورهای میزبان ایجاد شود، ۲) قوانین تملک، اجاره یا حق امتیاز زمین در کشورهای میزبان مورد بررسی دقیق قرار گیرد، 3) به قرابت‌های سیاسی و معاملات تجاری با کشورهای میزبان در سال‌های اخیر به ویژه در دوره تحریم‌ها برای انتخاب کشور میزبان در راستای اطمینان از تعهد به قرارداد تجاری با ایران توجه شود و ۴) روابط بین‌المللی با کشورهای کشاورزی‌خیز در منطقه اوراسیا تقویت شود.

بخش كشاورزی كشور با وجود ظرفیت‌های متعدد مانند تنوع اقلیمی و نیروی انسانی حرفه‌ای و فراوان دارای فرصت‌های مناسبی برای ارتقای امنیت غذایی جامعه و كسب‌وكارهای مرتبط با كشاورزی است. با وجود این، كشور به دلیل محدودیت‌های منابع آبی در تولید تعدادی از محصولات اساسی مانند ذرت با مشكل روبه‌روست و توانایی پاسخ به نیاز بازار داخلی را ندارد. از سوی دیگر، ناكارآمدی شبكه جهانی تجارت در سال‌های اخیر موجب شده است بسیاری از سیاستگذاران به این نتیجه برسند كه این مسیر برای تامین غذای مورد نیاز مسیر امنی نیست. همزمانی این موضوع با تحریم‌های اقتصادی كشور موجب شده است كه نتوان بر واردات غذا از دیگر كشورها متكی بود. ازاین رو حركت به سمت رویكرد دیگری مانند سرمایه‌گذاری در كشاورزی فراسرزمینی برای تامین محصولات اساسی به ویژه ذرت ضروری است. محصول ذرت یكی از مهم‌ترین محصولات در تامین امنیت غذایی است؛ به گونه‌ای كه بر اساس اطلاعات سازمان ماتریس زمین (2010)، بیشترین قرارداد كشت فراسرزمینی میان محصولات زراعی برای ذرت بوده است. براین اساس، محصول ذرت با 726 قرارداد بین كشورهای مختلف در رتبه نخست و محصولات دیگر مانند گندم، سویا، آفتابگردان، چغندرقند، برنج، كلزا و جو در رتبه‌های بعدی قرار دارند. همچنین، ذرت با اختصاص نزدیك به  25 میلیون هكتار در رتبه نخست محصولات زراعی و محصولات روغن پالم، گندم و سویا به ترتیب در رتبه‌های بعدی قرار دارند. با توجه به اهمیت امنیت غذایی و محدودیت ظرفیت‌های تولیدی كشور برای تولید محصولات اساسی مانند ذرت، لزوم توجه به سرمایه‌گذاری در كشت فراسرزمینی برای تامین نیاز بازار داخلی ضرورتی انكارناپذیر است.

جدول 1. تعداد و اندازه قرارداد كشت فراسرزمینی محصولات مختلف زراعی

تولید و تجارت ذرت در جهان

روند سطح زیر كشت و تولید ذرت در جهان با تاكید بر سهم مناطق نشان می‌دهد که سطح زیر كشت ذرت در دوره زمانی 20 ساله روند افزایشی داشته و از كمتر از 150 میلیون هكتار در سال 1380، به 200 میلیون هكتار در سال 1399 رسیده است. دو منطقه آمریكا و آسیا از مهم‌ترین مناطق اختصاص‌یافته به سطح زیر كشت ذرت در سال 1399 هستند. روند تولید ذرت نیز بیان‌کننده افزایش نزدیك به 100 درصدی تولید است؛ به گونه‌ای كه میزان تولید ذرت در سال 1380، 600 میلیون تن بوده كه در سال 1399، به حدود 1200 میلیون تن رسیده است. قاره آمریكا با 600 میلیون تن تولید در سال 1399، نیمی از تولیدات این محصول را به خودش اختصاص داده است.

بررسی ساختار بازار جهانی تولید ذرت بیان‌کننده این است كه این بازار دارای ساختار انحصار چندجانبه بسته است. به عبارتی، كشورهای اندكی سهم بالایی از تولید این محصول در جهان را در اختیار دارند. شایان توجه است كه به رغم روند افزایشی میزان تولید، ساختار این بازار روند انحصاری خود را حفظ كرده است؛ به گونه‌ای كه افزایش 100 درصدی تولید در دوره زمانی 1380-1399 موجب افزایش رقابت‌پذیری نشده است. یعنی در سال 1380، 1/68 درصد تولیدات بازار جهانی در اختیار 4 كشور آمریكا، چین، برزیل و مكزیك بوده است. این عدد در سال 1399 با كاهشی ناچیز (7/1 درصد)، 4/67 درصد بوده است. این میزان نشان‌دهنده این است كه بازار تولیدی ذرت ساختار انحصاری خود را حفظ كرده است و بازیگرهای اصلی آن در سال 1399، به ترتیب كشورهای آمریكا، چین، برزیل و آرژانتین هستند.

ساختار بازار صادراتی و وارداتی شبكه جهانی تجارت محصول ذرت بیان‌کننده این است كه بازار صادراتی با درجه انحصار بالا روبه‌روست. درحالی كه بازار وارداتی این محصول ساختار رقابتی دارد در سال‌های 1380 تا 1399، حدود 75 درصد صادرات ذرت در اختیار 4 كشور بوده و ساختار انحصار چندجانبه بسته داشته است. همچنین، تا سال 1387 این ساختار انحصار چندجانبه بسته با تسلط آمریكا همراه بوده است. این موضوع  در حالی است كه 4 كشور اصلی واردكننده ذرت كمتر از 35 درصد واردات این محصول را به خود اختصاص داده‌اند. این میزان واردات برای 8 كشور كمتر از 50 درصد در سال 1399 است. از این‌رو می‌توان به روشنی بیان داشت كه در شبكه جهانی تجارت، صادركنندگان قدرت چانه‌زنی بیشتری دارند درحالی كه واردكنندگان تاثیرپذیر از روند بازار جهانی هستند. اگر صادركنندگان كه خود تولیدكنندگان عمده این محصول هستند، در تامین بازار به عمد یا سهو اخلالی ایجاد كنند، بازنده اصلی این بازار واردكنندگان ذرت هستند؛ زیرا جامعه این كشورها با مشكل ناامنی غذایی شدید روبه‌رو می‌شوند. از این‌رو از سال‌ها پیش بسیاری از كشورها به كشت فراسرزمینی رو آورده‌اند و برای همین است كه امروز محصول ذرت رتبه نخست كشت فراسرزمینی را به خود اختصاص داده است.

تحلیل ظرفیت‌های كشورهای هدف سرمایه‌گذاری كشت فراسرزمینی ذرت

پس از تحلیل ساختار بازار تولید، صادرات و واردات، این بخش به تحلیل كشورهای مناسب برای سرمایه‌گذاری در كشت فراسرزمینی محصول ذرت می‌پردازد. كشورهای روسیه، اوكراین، قزاقستان، رومانی، برزیل و آرژانتین به دلیل میزبانی از سرمایه‌گذاران در كشت فراسرزمینی محصول ذرت انتخاب شده‌اند. در مرحله نخست، ظرفیت‌ها و مولفه‌های تولیدی و تجاری این كشورها در مورد محصول ذرت بررسی و تحلیل شد. برزیل و آرژانتین به طور میانگین 96 و 53 میلیون تن تولید در دوره زمانی 2018-2020 داشته و در سال 2020 رتبه‌های  3 و 4 را به خود اختصاص داده‌اند. همچنین، اوكراین و روسیه نیز در میان 10 كشور برتر تولیدكننده سال 2020 قرار دارند. میانگین واردات ایران در سال‌های تحریم پس از خروج آمریكا از برجام، بیان‌کننده این است كه سهم كشورهای روسیه، برزیل و اوكراین به مراتب بیشتر از 3 كشور دیگر بوده است. همچنین، دیده می‌شود كه ایران به جز كشورهای اوكراین و رومانی با دیگر كشورها نیز دارای توافقنامه تجاری است كه موجب تسهیل در كشت فراسرزمینی محصول ذرت می‌شود. در ادامه، دیگر مولفه‌های كشورهای هدف برای میزبان بررسی می‌شود.

رتبه جهانی كشورهای منتخب در مولفه‌های اقتصادی و كسب‌وكار بیان‌کننده این است كه روسیه ثبات اقتصادی بهتری نسبت به دیگر كشورها دارد و قزاقستان و رومانی از شرایط بهتری در مولفه‌های اقتصادی برخوردارند. از بعد مولفه‌های كسب‌وكار قزاقستان و روسیه به ترتیب بهترین شرایط را دارند و كشورهای رومانی و اوكراین در رتبه‌های بعدی قرار دارند. دو كشور برزیل و آرژانتین در میان 100 كشور برتر دنیا قرار ندارند. بر اساس رتبه‌های مولفه‌های اقتصادی و كسب‌وكار می‌توان گفت 4 كشور قزاقستان، روسیه، رومانی و اوكراین دارای شرایط مناسب سرمایه‌گذاری برای كشاورزی فراسرزمینی هستند. همچنین، از بعد مولفه‌های مرتبط با نیروی كار، روسیه و قزاقستان شرایط بهتری دارند؛ به گونه‌ای كه مولفه انعطاف‌پذیری دستمزد كه یكی از مولفه‌های مهم برای سرمایه‌گذاران است، در این دو كشور در رتبه بالاتری قرار دارد. همچنین، رومانی با رتبه‌های بالا در سهولت استخدام نیروی كار خارجی و تنوع نیروی كار، این امكان را برای سرمایه‌گذاران فراهم می‌سازد كه با دغدغه كمتری برای سرمایه‌گذاری اقدام كنند.

بررسی مولفه‌های نهادی بیان‌کننده این است كه رومانی، قزاقستان و روسیه شرایط بهتری در مقایسه با 3 كشور دیگر دارند. روسیه با رتبه 15 جهانی در مولفه كیفیت مدیریت زمین نشان می‌دهد این كشور از شرایط مناسبی برای كشت فراسرزمینی برخوردار است و كشورهای قزاقستان و رومانی رتبه 65 را در اختیار دارند. از بعد زیرساخت‌ها، روسیه، رومانی و اوكراین بالاترین رتبه را در اختیار دارند. همچنین، در مجموع كارایی خدمات ریلی، جاده‌ای، حمل و نقل هوایی و دریایی روسیه شرایط مناسبی در مقایسه با دیگر كشورها دارد.

ملاحظات امنیت اقتصادی

امنیت اقتصادی سنگ بنای رفاه است كه به عنوان توانایی افراد، خانواده‌ها و جوامع برای برآوردن نیازهای اساسی و ضروری به طور پایدار تعریف می‌شود. غذا و امنیت غذایی از مهم‌ترین نیازهای انسان است كه نبود آن موجب ناامنی اقتصادی می‌شود. كاهش امنیت غذایی افراد را با ضعف‌های جسمانی و روحی روبه‌رو می‌سازد كه توانایی تولید برای ارتقای امنیت اقتصادی را از دست می‌دهند. ذرت یكی از مهم‌ترین محصولات استراتژیك بخش كشاورزی است. ناتوانی در تامین نیاز بازار داخلی ذرت موجب افزایش ناامنی غذایی می‌شود.  كشت فراسرزمینی با ایجاد امكان دسترسی اقتصادی و فیزیكی پایدار تاثیر بالایی در كاهش ناامنی غذایی دارد. بی‌توجهی به ظرفیت‌های كشور هدف سرمایه‌گذاری برای كشت فراسرزمینی فرصت ارتقای امنیت غذایی و به دنبال آن، امنیت اقتصادی را با چالش جدی روبه‌رو می‌سازد. توجه به ظرفیت‌های تولیدی، اقتصادی، كسب‌وكار، نهادی و زیرساختی كشورهای میزبان مهم‌ترین اولویت برای دستیابی به امنیت غذایی و به دنبال آن، امنیت اقتصادی و ملی است؛ زیرا موجب انعقاد قراردادهای بلندمدت و پایدار می‌شود. توجه به ویژگی‌های سرمایه‌گذاری در كشورهای میزبان مهم‌ترین رویكرد برای ایجاد امنیت اقتصادی پایدار از مسیر سرمایه‌گذاری بلندمدت كشت فراسرزمینی است.

كشت فراسرزمینی با محدودیت‌های جدی روبه‌روست و نادیده گرفتن آن توام با بی‌توجهی به تولید داخلی منجر به مشكلات متعددی می‌شود. برای مثال، در شرایط بحران‌های بین‌المللی، قراردادها در كشورهای بحران‌‌زده فاقد اعتبار و التزام قانونی است. مثلا همه‌گیری كووید‌19 و نیز جنگ روسیه و اوكراین نشان می‌دهد كه كشورهای بحران‌زده پایبند قراردادها نیستند. از این‌رو ضرورت دارد كه افزون بر مزایای كشت فراسرزمینی به معایب آن نیز توجه شود و سیاستگذاران در انتخاب سیاست‌های خود در راستای ارتقای امنیت غذایی كشور، مولفه‌های مختلف را مورد سنجش قرار دهند و بهترین سیاست را انتخاب كنند. كشت فراسرزمینی در كنار منافعی كه برای كشورهای طرف قرارداد ایجاد می‌كند، با محدودیت‌هایی روبه‌روست كه لزوم توجه به كشت داخلی را در كنار اتخاذ سیاست‌های متنوع تبدیل به واقعیتی انكارناپذیر برای ارتقای امنیت غذایی و به دنبال آن، امنیت اقتصادی می‌كند.

راهکارهای پیشنهادی

پیشنهادهای این پژوهش در راستای تقویت شرایط سرمایه‌گذاری برای كشت فراسرزمینی محصول ذرت است كه در ادامه به تعدادی از آنها اشاره می‌شود.

ایجاد پایگاه جامع اطلاعاتی از قوانین كسب‌وكار در كشور میزبان: یكی از مهم‌ترین ضروریات برای كشور، بررسی میدانی قوانین و الزامات سرمایه‌گذاری در كشورهای میزبان است. با اینكه شاخص‌های جهانی بیان‌کننده شرایط كلی كسب‌وكار است، ضرورت دارد به طور تخصصی شرایط كسب‌وكار در بخش كشاورزی كشور میزبان بررسی شود؛ زیرا بی‌توجهی به این شرایط، سرمایه‌گذاران را در بلندمدت با چالش جدی روبه‌رو می‌سازد. هزینه‌های هنگفت سرمایه‌گذاری و نامناسب بودن شرایط كشور میزبان موجب دلسردی سرمایه‌گذاران و درنتیجه، شكست سیاست كشت فراسرزمینی می‌شود. ضرورت دارد سفارتخانه‌های ایران در كشورهای میزبان با ایجاد كارگروهی متشكل از كارشناسان اقتصادی، حقوقی و كشاورزی به جمع‌آوری اطلاعات مورد نیاز سرمایه‌گذاران بپردازند.

توجه به قوانین تملك، اجاره یا حق امتیاز زمین در كشورهای میزبان: یكی دیگر از رویكردهای مهم در خصوص انتخاب كشورهای میزبان، بررسی قوانین مربوط به تملك، اجاره و حق امتیاز در آنهاست؛ زیرا مطلع نبودن سرمایه‌گذاران از قوانین مربوط به زمین می‌تواند موجب شكست قرارداد شود. این موضوع در سال‌های اخیر در تعدادی از قراردادهای سرمایه‌گذاری كشت فراسرزمینی میان كشور سرمایه‌گذار و كشور میزبان رخ داده است. هماهنگی میان سرمایه‌گذاران، سازمان‌های متولی بخش كشاورزی (مانند وزارت جهاد كشاورزی) در ایران و كشور میزبان و نیز سفارت ایران در آن كشورها ضروری است.

توجه به قرابت‌های سیاسی: یكی دیگر از راهبردهای موثر در انتخاب كشور میزبان توجه به قرابت‌های سیاسی ایران با كشور میزبان است. به عبارتی، یكی از مهم‌ترین بررسی‌ها پیش از انتخاب كشورهای میزبان برای كشت فراسرزمینی بررسی قرابت سیاسی و رویكرد این كشورها در زمان تحریم‌ها در مقابل ایران است. براین اساس، كشورهای روسیه، اوكراین و برزیل از شرایط مناسبی برخوردارند؛ زیرا ایران در سال‌های اخیر كه با تحریم‌های آمریكا پس از خروج از برجام روبه‌رو بود، نیاز خود را از این كشورها تامین كرد. بنابراین، توجه به این موضوع ضرورتی انكارناپذیر است. ارائه اطلاعات دقیق مبدا واردات ذرت به كشور از سوی سازمان‌های متولی مانند وزارت جهاد كشاورزی و گمرك جمهوری اسلامی ایران، برنامه‌ریزان و سرمایه‌گذاران را در انتخاب بهتر كشور میزبان كمك می‌كند.

تقویت روابط بین المللی با كشورهای كشاورزی خیز در منطقه اوراسیا: منطقه اوراسیا با توجه به منابع غنی از ظرفیت‌های بالای كشاورزی برخوردار است. ایران می‌تواند از ظرفیت‌های این كشورها استفاده كند. با توجه به فعال شدن دیپلماسی كشور در این منطقه در سال‌های اخیر و همچنین، عضویت در پیمان شانگهای، ضرورت دارد ارتباط تجاری قوی برای مبادلات تجاری به ویژه محصولات كشاورزی از طریق سفارتخانه‌ها و رایزن‌های فرهنگی و اقتصادی با این كشورها صورت پذیرد.

توجه به تولید داخلی همزمان با بهبود شرایط سرمایه‌گذاری: افزون بر بهبود و تقویت شرایط سرمایه‌گذاری در كشت فراسرزمینی باید تولید داخلی محصولات اساسی كشور مانند ذرت مورد توجه ویژه قرار گیرد تا بحران‌های فراگیر جهانی مانند كووید‌19 و تنازعات سیاسی و نظامی كشورها مانند روسیه و اوكراین كمترین تاثیر را بر امنیت غذایی كشور داشته باشد.

*پژوهشگر اقتصادی