مذاکرات ایران و ۱+۴ برای رسیدن به توافقی در خصوص اجرای کامل برجام همچنان در جریان است. اما ضمن پیشرفت‌های قابل توجه در گفتگوها، چند موضوع محدود اما بسیار مهم و حیاتی باقیمانده است که عمدتا نیاز به تصمیم گیری طرف‌های غربی دارد.به همین دلیل، گفتگوها هنوز با نقطه پایان فاصله دارد.
شنیده های خبرنگار ایرنا حکایت از آن دارد که نه تنها توافق قطعی نیست، بلکه در حال حاضر احتمال توافق با احتمال عدم توافق برابری می کند. زیرا هنوز برخی خواسته‌های حداقلی ایران باقی مانده که مربوط به انتفاع عملی از توافق می شود و در صورت عدم تحقق آنها، توافقی در کار نخواهد بود.
آیت‌الله سید ابراهیم رئیسی رئیس جمهور کشورمان چندی پیش در گفتگوی تلفنی با امانوئل ماکرون، رئیس جمهور فرانسه بر لزوم حل مسائل باقیمانده تاکید کرد و گفت که هرگونه توافقی در وین باید شامل «لغو تحریم‌ها»، «ارائه تضمین معتبر» و «بسته شدن مسائل و ادعاهای سیاسی» باشد.
گزاره فوق هم تلویحا به موضوعات باقیمانده در مذاکرات اشاره می‌کند و هم اینکه به صراحت تبیین می‌کند که هنوز مذاکرات به خط پایان نرسیده و درباره موضوعاتی که به نوعی جزو خطوط قرمز ایران محسوب می‌شوند، ادامه دارد و توافق هنوز نهایی نیست و در نقطه سر به سر برای توافق یا توقف به دلیل عدم همکاری آمریکا است.
تیم مذاکره کننده ایرانی با هدف حصول اطمینان از انتفاع اقتصادی ایران از توافق، تا کنون بر اصل اجرای کامل و نه ناقص برجام و رفع حفره‌های قبلی در این توافق تاکید و ایستادگی کرده است.
تمام تلاش باقیمانده ناظر بر این است که طرف غربی برخی موارد را استخوان در گلوی نگه نداشته و دوباره آن را در آینده خفه نکند. تاکید طرف ایرانی برای بستن پرونده ادعاها در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نیز ناظر به چنین گزاره‌ای است. تا اینکه طرف غربی اجرای توافق احتمالی را دوباره به گروگان نگیرد.
علاوه بر این، دیگر خبری از برجام پلاس نیست و تیم ایرانی خطوط قرمز تعیین شده را توانسته است حفظ کند. اصرار به جا برای حل مسائل باقیمانده نیز در همین راستاست.
در همین حال گمانه زنی‌ها درباره توافق یا عدم توافق در جریان است. آنچه مشخص است این است که احتمال توافق، همانطور که چند ماه گذشته نیز وجود داشت، الان هم وجود دارد و طبیعی است که با گذر زمان به میزان آن افزوده شده باشد. اما این به معنای قطعیت نیست. تجربه عملکرد طرف‌های غربی هم بر چنین گزاره‌ای مهر تایید می‌زند. بنابراین، بحث درباره توافق احتمالی آتی می‌تواند صرفا مبتنی بر احتمالات موجود باشد. رسانه‌ها که هیچ، بلکه حتی دیپلمات‌ها یا مذاکره کنندگان یک طرف هم نمی‌توانند یکجانبه از قطعیت موضوعی خبر دهند.
شنیده‌های خبرنگار ایرنا هم تا لحظه تنظیم این گزارش نشان می‌دهد که چند موضوع محدود باقیمانده به اندازه‌ای مهم است که تعیین تکلیف آنها می‌تواند سرنوشت توافق را رقم بزند.
در طرفی دیگر، افکار عمومی و نخبگانی که پیگیر موضوع مذاکرات بوده‌اند، پرسش‌هایی را درباره وضعیت گفتگو و همچنین مشخصه‌های توافق احتمالی دارند.
خبرنگار ایرنا با پیگیری‌های خود تلاش کرده است تا برخی از ویژگی‌های مهم چنین توافق احتمالی را استخراج کرده و آن را با مخاطبان خود در میان بگذارد.
توافق در قالب تصمیم کمیسیون مشترک
اینکه یک توافق احتمالی در صورت وقوع در چه فرمت و قالبی خواهد بود، سوالی است که بعضا مطرح می‌شود. شنیده‌های خبرنگار ایرنا حکایت از آن دارد که این توافق احتمالی در قالب یک «تصمیم کمیسیون مشترک برجام» خواهد بود.
اما اینکه این تصمیم یا توافق شامل چه مواردی است می تواند سوال بعدی باشد. سه دسته موضوع یا محور همواره در گفتگوها مطرح بوده است. دسته اول مربوط به دغدغه‌های طرف ایرانی است که مربوط به موضوعات رفع تحریمی است. دسته دوم ناظر به دغدغه‌های طرف مقابل است که مربوط به موضوع هسته‌ای است. موضوع سوم هم مربوط به این بوده است که اگر توافقی حاصل شد چگونه اجرا شود. بنابراین توافق احتمالی (در قالب تصمیم کمیسیون) مشتمل بر سه ضمیمه خواهد بود: 1) ضمیمه رفع تحریم‌ها، 2) ضمیمه اقدامات هسته‌ای، 3) ضمیمه برنامه بازاجرا (reimplementation)
اجرای مشروط توافق احتمالی
اجرای توافق احتمالی، اگر نه به لحاظ اسمی بلکه به لحاظ کارکردی و ماهیتی مشروط خواهد بود. چرا که این توافق بر امکان استناد به بند ۲۶ برجام (مربوط به شرایط توقف اجرای تمام یا بخشی از تعهدات ایران) تصریح کرده است. بر این اساس، این اطمینان حاصل شده است که پایبندی ایران به مفاد توافق در ازای و منوط به پایبندی طرف مقابل خواهد بود. این موضوع همچنین می‌تواند وجهی از یک تضمین ذاتی برای بقای توافق و موثر بودن آن باشد. این تضمین ذاتی علاوه بر مشروط کردن اجرای تعهدات ایران، مبنای حقوقی و توان عملیاتی برای بازگشت‌پذیری و احیای سریع ظرفیت هسته‌ای ایران را در صورت نقض عهد طرف مقابل فراهم می‌کند.
احصای مولفه‌های راستی‌آزمایی و تضامین
دولت سیزدهم از زمان صدارت خود تاکید بر حصول توافقی قابل اعتماد و پایدار داشته است. توافقی می‌تواند قابل اعتماد باشد که در عمل به طور کامل توسط همه طرف‌ها اجرا شود. اما عملکرد آمریکا چه در گذشته و در حال کارنامه خوبی را برای این کشور رقم نزده است. به همین دلیل تهران برای رفع موثر تحریم‌ها که بخش مهمی از توافق است، بر راستی‌آزمایی تاکید می‌کند. یکی از مواردی که شاهد پیشرفت قابل ملاحظه‌ای در دورهای اخیر گفتگوها در وین بود، مربوط به بحث راستی‌آزمایی می شود.
راستی آزمایی در حوزه‌های عملیاتی و حقوقی
فرآیند راستی آزمایی قرار است در حوزه عملیاتی و حقوقی و همزمان با اجرای مراحل مختلف تصمیم کمیسیون مشترک، اجرایی شود. همچنین آمریکا تا پیش از انجام تمام تعهدات خود و راستی‌آزمایی رفع تحریم‌ها از جانب ایران، عضو برجام و کمیسیون مشترک نخواهد بود. مضاف بر این، فاصله زمانی مزبور قابل توجه و معنادار خواهد بود.
به بیان ساده‌تر و خلاصه کلام اینکه، در تمامی مراحل اجرای توافق احتمالی، اولین اقدام از جانب طرف‌های مقابل انجام می‌گیرد و در هر هیچ مرحله‌ای، ایران طرف شروع‌کننده نخواهد بود.
موضوع تضمین‌ها از جمله دشوارترین موضوعات مذاکراتی بوده‌اند. طرف‌های غربی به ویژه آمریکایی اساسا این موضوع را در گذشته نمی‌پذیرفتند و آن را رد می‌کردند. شاید در مقایسه با سایر موضوعات بتوان گفت که این موضوع به سختی و کندی پیش رفته است.
طبیعی است که در نظام بین‌الملل، به دلیل آنارشی موجود نمی‌توان بر قول و تضمین‌های کشورها اتکا کرد. عملکرد آمریکا در قبال برجام یا سایر توافق‌های بین‌المللی این کشور به صراحت این گزاره را اثبات می‌کند. بنابراین بزرگترین تضمین در قراردادها و توافق‌های سیاسی بین دولت‌های مختلف، را توازن قدرت و اهرم‌های موجود شکل می‌دهند. یعنی ظرفیت‌های هر کشوری به عنوان عامل بازدارنده در زمینه‌های مختلف عمل می‌کنند تا از وقوع بحران‌ها جلوگیری کنند.
بر این اساس، حفظ تضمین‌های ذاتی در توافق وین می تواند یکی از مهمترین و محکم‌ترین تضمین‌ها برای پایداری برجام و پایبندی طرف‌های مقابل باشد. حفظ ظرفیت برگشت‌پذیری سریع ایران در حوزه هسته‌ای می‌تواند ستون محکمی برای سازه توافق باشد. تیم مذاکره کننده ایران توانسته است در این زمینه دستاوردهای خوب و قابل توجهی را کسب کند. هر چند که تضمین ذاتی به معنای نادیده گرفتن سایر اشکال تضامین نیست. مذاکره کنندگان کشورمان در وین همچنان به دنبال اخذ تضمین های سیاسی و اقتصادی هستند و در برخی حوزه‌ها توانسته‌اند گام‌هایی را بردارند.
منع سوء استفاده از مکانیزم حل اختلاف
در حوزه مربوط به مکانیزم حل و فصل اختلافات که در قاموس رسانه‌ای غرب از آن به عنوان «مکانیزم ماشه» یاد می‌شود نیز اتفاق مهمی رخ داده است. با توجه به سابقه عملکرد آمریکا، در توافق احتمالی، تعهدی فردی و جمعی برای مقابله با سوء استفاده از این ساز و کار ایجاد شده است.
شاید به جرات بتوان گفت که مذاکره کنندگان ایرانی با اقدامات و دستاوردها در دو حوزه مهم راستی آزمایی و تضمین‌ها، ضمن برطرف کردن برخی حفره‌های توافق اصلی، این توافق را در راستای بهره‌مندی هر چه بیشتر ایران ارتقا داده‌اند. این ارتقا نه به مفهوم تغییر برجام، بلکه در راستای اجرای موثر آن است.
دامنه تحریم‌های رفع شده
در حوزه رفع تحریم، علاوه بر رفع تمامی تحریم‌هایی که ذیل برجام رفع و در دوره ترامپ بازاعمال شده بودند و همچنین تمام تحریم‌های ناسازگار با برجام که در دوره ترامپ وضع شدند، طرف مقابل پذیرفته در جهت تسهیل انتفاع ایران از رفع تحریم‌ها و همچنین جلوگیری از تزاحم قوانین دیگر در فرآیند رفع مؤثر و پایدار تحریم، تعهدات ضروری تازه‌ای را بپذیرد که الزاما در برجام قید نشده‌اند.
افزایش توان بالقوه هسته‌ای در توافق احتمالی
یکی از درخواست‌هایی که طرف‌های مقابل به ویژه غربی در مذاکرات داشته‌اند، درخواست‌های فرابرجامی در حوزه هسته‌ای بوده است. آنها به دنبال این بودند که توان بالقوه هسته‌ای ایران در توافق احتمالی به طور قابل ملاحظه‌ای کاهش یابد تا اینکه هم برگشت‌پذیری برنامه هسته‌ای ایران کندتر شده و تضمین ذاتی مد نظر ایران تضعیف شود. به همین دلیل بود که مقامات ایران بارها در گذشته اعلام کرده‌اند که جبهه غربی به دنبال دریافت تعهدات فرابرجامی از ایران است، اما در ازای آن به ایران امتیازات فروبرجامی می‌دهد.
اما پس از مذاکرات فشرده در وین، تیم مذاکره کننده ایران توانسته است در حوزه تعهدات هسته‌ای، ظرفیت بالقوه هسته‌ای صلح آمیز ایران در قیاس با قبل از خروج آمریکا را به میزان چشمگیری افزایش دهد. از اینرو، در متن توافق احتمالی از پیشرفت‌های هسته‌ای به دست‌آمده که در سالهای اعمال تحریم های همه جانبه بر مردم ایران به دست آمده، حراست می‌شود.
حفظ موعدهای زمانی تحقیق و توسعه
یکی از وجوه مهم پیشرفت برنامه هسته‌ای ایران، انجام اقدامات مهمی در حوزه تحقیق و توسعه بوده است. از جمله اینکه ایران، به همت دانشمندان کشورمان، در زمینه تولید سانتریفیوژهای پیشرفته گام‌های بلندی را برداشته است. یکی از دغدغه های و تلاش‌های کشورهای غربی به عقب برگرداندن پیشرفت‌های ایران در این حوزه بود. این خواسته هم با مقاومت تیم مذاکره کننده ایرانی مواجه شد و هم اینکه بخشش مربوط به دانش کسب شده، عملا قابل بازگشت به عقب نیست. شنیده‌های خبرنگار ایرنا حاکی از این است که در حوزه تحقیق و توسعه ماشین‌های سانتریفیوژ، موعدهای زمانی تحقیق و توسعه منطبق با برجام حفظ شده و در عین حال از منظر تولید انبوه سانتریفیوژهای پیشرفته، ایران در وضعیتی قرار می‌گیرد که بر اساس برنامه زمانی برجام تا یک دهه آینده نیز امکان رسیدن به آن وجود نداشت. بنابراین، در توافق احتمالی ظرفیت‌های بالقوه در این حوزه حفظ می شوند.
حفظ تایم‌لاین‌های برجامی
طرف غربی همواره مدعی رسیدن به توافق وسیع‌تر و طولانی‌تر با ایران بوده است. به این مفهوم که محدودیت‌های وضع شده علیه ایران، هم به لحاظ بازه زمانی و هم دامنه توافق افزایش یابند. مقامات غربی بارها به صراحت گفته‌اند که در پی افزودن موضوعات غیرهسته‌ای به توافق هسته‌ای هستند. اما این درخواست آنها همواره پشت چراغ قرمز ایران متوقف مانده است.
در حوزه‌ای دیگر، طرف‌های غربی به دنبال توسعه و طولانی‌تر کردن «بند غروب» برجام بوده‌اند تا ایران فراتر از تایم‌لاین‌های برجامی محدود بماند. اما با وجود فشار طرف‌های مقابل، موعدهای زمانی برجام در توافق احتمالی حفظ شده است و هدف کشورهای غربی برای رسیدن به یک توافق با محدودیت‌های هسته‌ای «طولانی‌تر» محقق نشده است. بر این اساس، محدودیت‌های موجود بر برنامه هسته‌ای ایران از دو سال دیگر به مرور کاهش خواهد یافت.
مشخصه‌های فوق الذکر، خواسته های حداقلی ایران در مذاکرات است. همانطور که پیشتر گفته شد، تا زمانی که موضوعات باقیمانده حل نشود، حصول توافق امری بعید خواهد بود.