دکتر صلاح‌الدین هرسنی *

امیر قطر (تمیم بن‌حمد بن‌خلیفه آل‌ثانی) اخیرا به واشنگتن سفر کرده است. این سفر در شرایطی صورت گرفته که ایران به همراه گروه 1+4 در وین حول احیای برجام در حال مذاکره است. البته تا قبل از سفر امیر قطر به واشنگتن، محمد بن‌عبدالرحمن آل‌ثانی وزیر خارجه قطر به ایران سفر کرده بود. حال و با توجه به سفر دوجانبه مقالات دوحه یعنی سفر به تهران و واشنگتن، این گمانه قوت گرفته است که مقامات قطر می‌خواهند نقش میانجی را بابت احیای برجام در مذاکرات وین بازی کنند. البته انگیزه مقامات عربی برای میانجیگری و نقش‌های واسطه‌ای در روابط  میان تهران- واشنگتن مسبوق به سابقه بوده و در سال‌های گذشته، کشورهای عربی حاشیه جنوبی خلیج‌فارس که همگی با آمریکا روابط نزدیکی داشته‌اند، در مواردی نقش میانجی را میان ایران و آمریکا بازی کرده‌اند. در این ارتباط نقش‌های واسطه‌ای عمان به عنوان یکی از باثبات‌ترین کشورهای عربی  به زعامت سلطان قابوس و وزیر امور خارجه‌اش یعنی ‌یوسف بن علوی سیاستمدار و دیپلمات معروف‌، قابل توجه و غیرقابل انکار است. حتی گفته شده که مذاکرات مربوط به توافق هسته‌ای یا همان برجام در سال 2015 تا میزان قابل‌توجهی تحت‌تاثیر میانجیگری و نقش‌های واسطه‌ای مقامات عمان بوده است.

در وقت حاضر، آنچه که بیشتر همه نقش واسطه‌ای مقامات دوحه را حول محور احیای برجام در مذاکرات وین تقویت می‌کند، کندی و روند بطئی مذاکرات و همچنین عدم رسیدن به مفاهمه در قبال برخی از خواسته‌های طرفین در مذاکرات وین است. در این ارتباط، خواسته تهران چه به صورت غیرمستقیم و چه به صورت مذاکره مستقیم، مساله تضمین است. به عبارت دیگر مقامات فعلی کاخ سفید بابت تضمین به ایران از آنکه دولت بعدی آمریکا که محتملا یک جمهوریخواه است، نتواند از برجام خارج شود ناتوانند، چراکه این ناتوانی بیشتر از همه ساختاری است و ربطی به رییس‌جمهوری خاصی ندارد و تا زمانی که معاهده‌ای نتواند حمایت دوسوم سنای آمریکا را به دست آورد، دست‌های رییس‌جمهوری جدید بابت چگونگی برخورد با برجام باز است. در واقع می‌توان گفت که مشکل فعلی واشنگتن در همین یک مساله مهم نهفته است، از آنکه به جهت فقدان جایگاه ساختاری نمی‌تواند دست‌های جانشین خود را برای خروج از توافق به‌طور قانونی ببندد. مشکل دیگری که هم‌اینک بر مشکلات وین بار شده است، شروط جدید مقامات واشنگتن است، به این معنی که واشنگتن فقط در شرایطی حاضر به لغو تحریم‌ها می‌شود که تهران بخواهد همه فعالیت‌های هسته‌ای و تجهیزات غنی‌سازی خود را از بین ببرد  و آن را به نقطه صفر یعنی ژانویه 2015 بازگرداند. با توجه به شرایطی که در مذاکرات وین جاری است، به نظر نمی‌رسد که نقش‌های میانجی مقامات دوحه بتوانند ترکی بر یخ مذاکرات وین ایجاد کنند. ناتوانی مقامات دوحه در نرمال‌سازی شرایط در مذاکرات وین بدان جهت است که اولا تمیم بن‌حمد بن‌خلیفه آل‌ثانی نه همانند سلطان قابوس وزنه‌ای در محافل کلاسیک دنیای عرب است و نه محمد بن‌عبدالرحمن آل‌ثانی مانند یوسف بن‌علوی دیپلماتی کاربلد و کارکشته. از طرف دیگر نباید فراموش کنیم که قطر با توجه به اینکه اخیرا به کشور‌های عربی پیوسته، بیشتر تلاش دارد که منافع متحدانی چون ریاض و ابوظبی و سایر کشور‌های عربی و همچنین منافع تل‌آویو را در صورت به بار نشستن مذاکرات وین و سیاست احیای برجام لحاظ کند. واقعیت آن است که قطر از زمانی که رابطه سیاسی‌اش در بحران سال ۲۰۱۷  با محوریت عربستان با چهار کشور عربی منجر به قطع روابط دیپلماتیک شد، در حال حاضر روابط خود را با این کشور‌ها از سر گرفته و چه بسا در ائتلاف‌های منطقه‌ای مواضعی همسو با مجموعه‌های عبری- عربی دارد. بنابراین با توجه به سمت و سو‌های جدید در روابط دوحه با کشور‌های عربی نمی‌توان انتظار داشت که میانجیگری و نقش‌های واسطه‌ای مقامات دوحه بتواند به تقاعد مقامات تهران در مذاکرات غیرمستقیم و مستقیم با مقامات واشنگتن بینجامد و تلاش‌های دیپلماتیک‌شان منجر به آب شدن یخ روابط تهران- واشنگتن شود.

* کارشناس مسائل بین‌الملل