صاحب‌خبر - جواد نوائیان رودسری – اگر تاریخ قمری را ملاک محاسبه قرار دهیم، 631 سال پیش در چنین روزی، نُهُم ربیع‌الاول سال 812ق (برابر با روز دوشنبه، نُهُم مردادماه سال 788ش)، گوهرشاد خاتون، همسر نیک‌اندیش و خیّر شاهرخ تیموری، فرمان ساخت مسجد گوهرشاد را صادر کرد؛ اتفاقی که در تاریخ شهر مشهد، یک نقطه عطف محسوب می‌شود. به دیگر سخن، تاریخ شهر مشهد را که ایجاد و آغاز آن، وابسته به تاریخ حرم مطهر رضوی است، می‌توان از منظر توسعه شهری، به دو دوره قبل و بعد از ساخت مسجد گوهرشاد تقسیم کرد. اگر گزارش اعتمادالسلطنه در کتاب ارجمند «مطلع‌الشمس» را درست بدانیم و اتمام بنای این مسجد باشکوه را 12 شعبان سال 821ق (اول مهرماه سال 797ش) فرض کنیم، مسجد جامع گوهرشاد طی مدت بیش از 9 سال(با معیار محاسبه سال شمسی) ساخته و آماده بهره‌برداری شد؛ هرچند که برخی، تکمیل نهایی بنا را بر اساس تاریخ مندرج در وقف‎نامه گوهرشاد و دیگر اسناد، طی 12 سال دانسته‌اند. این‌که می‌گوییم ساخت این بنای معظَم را باید نقطه عطفی در تاریخ مشهدالرضا(ع) دانست، از این روست که پس از آغاز احداث مسجد، فرایند ساخت و ساز اماکن عمومی و مذهبی در مشهد، شتابی مضاعف به خود گرفت و به واقع، بعد از آن بود که این شهر، بیش از گذشته شکل و شمایل یک شهر بزرگ را پیدا کرد و در پرتو همین فعالیت‌های عمرانی، به تدریج، افزون بر یک مرکز بسیار مهم مذهبی در ایران، به یک کانون جمعیتی، اقتصادی و سیاسی بسیار مهم نیز، تبدیل شد. ما در ادامه، در کنار توضیحاتی که درباره عظمت مسجد گوهرشاد ارائه خواهیم کرد، به مواردی که بتواند ادعای طرح‎شده در این مقدمه را تأیید کند نیز، می‌پردازیم. آغاز فعالیت‌های عمرانی پس از مرگ تیمورلنگ که با هجوم‌های پی‌درپی خود، ایرانیان را از هستی ساقط و در شهرهای بسیار، کله‌مناره‌های متعدد بنا کرد، شاهرخ، فرزند هنردوست او که روحیه‌ای بسیار متفاوت نسبت به پدر داشت، زمام امور را دست‎کم در بخش عظیمی از قلمرو شرقی گورکانیان به دست گرفت. پایتخت شاهرخ، هرات بود و او این شهر را به یکی از مراکز بزرگ هنر، علم و ادب تبدیل کرد. همزمان، به دلیل نزدیک بودن مشهد به هرات و ارادتی که گوهرشاد خاتون، همسر شاهرخ، به امام هشتم شیعیان داشت، این شهر عصر تازه‌ای را در توسعه کمی و کیفی خود تجربه کرد. مورخان برآنند که نابودی توس در هجوم مغولان و با خاک یکسان شدن نیشابور در حملات آنان از یک‎سو و از تعرض مصون ماندن مضجع شریف رضوی در آن فتنه عالم‌گیر،از سوی دیگر، خراسانیان را برای کوچ به مشهد و سکونت در آن تشویق کرد و همزمان توسعه محلات اطراف شهر نیز، آغاز شد. اما این توسعه، سامانی درخور نداشت و از مهندسی شهری پیوسته‌ای پیروی نمی‌کرد. به همین دلیل هم، شهر مشهد فاقد بارویی مستحکم، برای دفاع در برابر هجمه‌های احتمالی بود. با اقدام گوهرشاد خاتون و توجه شاهرخ تیموری به مشهد، صاحب‎منصبان این حکومت نیز، برای ایجاد بناهای تازه به این شهر آمدند و تکاپوهای مربوط به ساخت و ساز آن‎ها، تا واپسین روزهای حکومت تیموریان بر مشهد، یعنی عهد سلطان حسین بایقرا، ادامه یافت و بعدها در دوره صفویه دنبال شد و به اوج کمال رسید. چرا مسجد گوهرشاد ساخته شد؟ گوهرشاد خاتون، علاقه ویژه‌ای به امام رضا(ع) و حرم مطهر داشت، آن‌گونه که پس از درگذشت مادرش، وی را برای دفن به این مکان مقدس انتقال داد. دستور ساخت مسجد گوهرشاد، اولاً به دلیل همین علاقه صادر شد و ثانیاً، به دلیل افزایش جمعیت شهر و رغبت عمومی برای سکونت در آن و مجاور بارگاه منور رضوی شدن. معقول نیست که بپذیریم چنین مسجدی، با گنجایش بیش از 15 هزار نفر، برای شهری احداث شود که جمعیت اندکی دارد. از سوی دیگر، مسجد گوهرشاد، خود نشانه‌ای بر رونق سفرهای زیارتی به مشهد است؛ چرا که این مکان مقدس، باید افزون بر مجاوران، میزبان زائران مؤمنی باشد که از اقصی‌نقاط جهان اسلام رو به سوی آن دارند؛ بنابراین، احداث مسجد گوهرشاد در مشهد، هم از رونق شهر خبر می‌دهد و هم از کثرت زائران. این موضوع، با گسترش آموزه‌های شیعه در عصر تیموری و گرویدن بسیاری از مردم فلات ایران به مذهب اهل‌بیت(ع)، تلازمی آشکار پیدا می‌کند. گوهرشاد خاتون، ساخت این بنای شکوهمند را به معمار شخصی خود، قوام‌الدین شیرازی سپرد؛ معماری چیره‎دست که حاصل هنر وی را در مسجد جامع هرات و مدرسه غیاثیه خرگرد خواف هم می‌توان دید. افزون بر این‌ها، گوهرشاد برای نگارش کتیبه‌های مسجد، هنرمندی شایسته‌تر از فرزند خود، بایسنقر میرزا نیافت؛ این مسئله شاید بیش از آن‌که دلیل هنرمندی پسر گوهرشاد باشد، نشانه ارادت خانوادگی او به امام رضا(ع) است؛ چراکه در آن زمان، خطاطان چیره‎دست در دربار تیموری و شهر هرات، کم نبودند. گویا گوهرشاد خاتون می‌خواست که سند این افتخار نیز، به نام اعضای خانواده او بخورد. مراحل ساخت و کیفیت بنا فرایند ساخت مسجد، در زمینی به مساحت 9 هزار و 410 متر مربع، در همان ابتدای کار چالش بزرگی به نام «تأمین زمین» را پیش رو داشت. گوهرشاد خاتون با هزینه شخصی، ده‌ها منزل و ملک را در جنوب روضه منوره رضوی خریداری کرد. حتی کاروانسرای منسوب به خواجه نظام‌الملک توسی، در غرب محل فعلی مسجد، خریداری و بخشی از زمین آن به مسجد گوهرشاد منضم شد.تامین هزینه ساخت مسجد در سه هزار و 338 روز، با آن عظمت و به ویژه گنبدی که در ابعاد، از نوادر دوران خود و پس از آن است، کار ساده‌ای نبود؛ اما گوهرشاد بیشتر این هزینه را از محل دارایی‌های شخصی خود تأمین کرد. البته شاید در مسیر احداث بنا، حمایت‌های مالی شاهرخ و برخی نزدیکان گوهرشاد، مانند «پریزاد خاتون»، بانی مدرسه «پریزاد» و از احفاد «خواجه ربیع»، در سرعت ساخت بی‌تأثیر نبوده باشد. سبک معماری مسجد، از نظر استحکام کم‌نظیر است؛ ساقه مناره‌ها، کاملاً به بدنه ورودی ایوان متصل شده و مؤذن برای ورود به مناره، باید به پشت‎بام مسجد برود و از دری که در آن‌جا تعبیه شده‌است، خود را به بالای گلدسته برساند. ایوان مقصوره، مهم‎ترین بخش مسجد گوهرشاد که محراب در آن قرار گرفته‌است با مساحتی حدود 525 متر مربع، یکی از بزرگ‎ترین گنبدهای جهان را بر فراز خود دارد؛ گنبدی که محیط بیرونی آن حدود 62 متر و ارتفاع آن از کف مسجد، حدود 41 متر است. شاید دقت در این آمار و ارقام بتواند دلیل ساخته‎شدن مسجد گوهرشاد طی این مدت طولانی را توجیه کند؛ این مسجد نخستین اَبَر پروژه ساختمانی در تاریخ مشهد است. نکته دیگری که نباید ذکر آن را از یاد ببریم، دقت فوق‌العاده کارفرما و معمار برای حفظ جایگاه روضه منوره در معماری شهر مشهد است؛ به گواهی تاریخ، پس از احداث گنبد مسجد گوهرشاد، قوام‌الدین شیرازی مأموریت یافت تا گنبدی با ساقه بلند را بر فراز گنبد قدیمی روضه منوره طراحی کند و بسازد تا ارتفاع گنبد مسجد گوهرشاد، عظمت روضه منوره را تحت‌‌الشعاع قرار ندهد. این کار، هم بر شکوه بارگاه منور رضوی افزود و هم موقعیت ویژه مسجد را حفظ کرد. فصل نوین توسعه شهری در مشهد همان‌طور که اشاره کردیم، با ساخته‎شدن این بنای عظیم، مشهد شاهد گسترش فعالیت‌های عمرانی از سوی اهالی شهر و نیز، صاحب‎منصبان حکومتی شد؛ هرچندکه بخش مهمی از این سازه‌ها، طی قرن‌های بعد و در فرایند ساخت و ساز و توسعه اطراف حرم مطهر، از بین رفتند، اما یادگارهایی مانند «مسجد 72 تن» که احتمالاً ساخت آن در سال 817ق (793ش) و همزمان با اوج فعالیت‌های ساختمانی مسجد گوهرشاد به پایان رسید و امروزه می‌توان آن را در امتداد بازار فرش مشهد واقع در خیابان خسروی (اندرزگوی 16) مشاهده کرد، نشان از رونق توسعه شهری در مشهد مقدس در آن دوره دارد.∎​