بعد از درگذشت خبرنگاران ایسنا و ایرنا و پنج سرباز فداکار به دلیل سوانح رانندگی، ابوالفضل فاتح، دکتری ارتباطات در یادداشتی در روزنامه اعتماد پیشنهاداتی را به رسانه ها ارائه کرد و نوشت:

بسمه تعالی

سانحه ناگوار خبرنگاران مظلوم ایسنا و ایرنا، و همچنین پنج سرباز فداکار میهن بار دیگر ضرورت پیشگیری از سوانح و نقش مهم رسانه ها در آن را یادآور می شود به ویژه آن که سالانه حدود هفده هزار تن از مردم عزیز کشورمان قربانی سوانح رانندگی می شوند و بیش از پانزده برابر این تعداد یعنی سی صد هزار تن دچار مصدومیت های کوتاه مدت تا بلند مدت می گردند.

برای مقایسه عرض می شود در کشوری نظیر انگلستان با بیش از ۳۸ میلیون وسیله موتوری ثبت شده (بیش از ۳۲ میلیون خودرو، حدود یک میلیون و دویست هزار موتور سیکلت و مابقی مسائل موتوری سنگین، کشاورزی و وسایط موتوری سبک و …)، سالانه کمتر از دو هزار قربانی و کمتر از ۲۵ هزار مصدوم گزارش می شود.

هم اینک در ایران حدود ۳۶ میلیون وسیله موتوری وجود دارد که حدود ۲۵ میلیون از این تعداد خودرو است و پیش بینی می شود این تعداد خودرو در دو ده هه ی آینده به پنجاه میلیون افزایش یابد، به این تعداد خودرو، موتور سیکلت ها را نیز افزون نمایید که هم اینک بیش از دوازده میلیون موتورسیکلت در ایران تردد می کنند. ناگفته پیداست که در صورت فراهم نبودن زیرساخت ها و سیستم های نظارتی و آموزشی متناسب، می تواند به فجایع بزرگتری منجر شود.

چنان که می دانیم سوانح رانندگی ناشی از مولفه های چند گانه ی عامل انسانی، خودرو، جاده و محیط است و پیشگیری و کاستن از عوارض آن نیازمند استراتژی و برنامه ریزی همه جانبه برای ارتقاء آموزش، کیفیت خودرو، سازه های جاده ای و نظارت موثر و دقیق بر هر سه بخش است. در کنار این عوامل کمپین های تبلیغی و رسانه ای نیز نقشی مهم در اقناع سازی مسئولان و مردم به رعایت وظایف خود در فرآیند پیشگیری دارد.

برخی بر این باورند که پیچیدگی های سیاسی و اجتماعی و اقتصادی در جامعه ی ایران و همچنین وابستگی مستقیم سوانح رانندگی به کیفیت خودروها، کیفیت جاده ها، نظارت پلیس، آموزش و عوامل انسانی و خارج بودن این عوامل از حیطه ی رسانه ها، نقش آفرینی رسانه ها در پیشگیری از سوانح را به حداقل می رساند. اما حقیقت آن است که با وجود همه پیچیدگی های سیاسی و اجتماعی و با همه چند فاکتوری بودن سوانح، رسانه ها می توانند در تغییر رفتار مسئولان و مردم و در ارتقاء فرهنگ رانندگی موثر باشند. نگاهی به جزئیات آمار قربانیان سوانح رانندگی در ایران، احتمال تاثیرگذاری کمپین های رسانه ای را نیز مضاعف می سازد که دلایل آن در پی می آید:

آمار چه می گوید؟

در شرایط فعلی بیش از ۲۰ درصد قربانیان را عابر پیاده، بیش از بیست درصد را موتور سیکلت سواران و حدود ۵۰ درصد را خودروهای سواری شامل می شوند، خودروهای سنگین ۳ درصد و اتوبوس ها حدود یک درصد از قربانیان را در بر می گیرند و مابقی مربوط به موارد دیگر است. به زبان دیگر از حدود هفده هزار قربانی سالانه سوانح رانندگی (آمار سال ۱۳۹۸ و پیش از وقوع پاندمی کرونا)، حدود ۳۵۰۰ عابر پیاده، حدود ۳۵۰۰ موتور سوار، حدود ۹ هزار راننده یا مسافر خودروی سواری و حدود پانصد تن به دلیل خودروهای سنگین و حدود ۲۰۰ تن به دلیل سوانح اتوبوسی قربانی می شوند و مابقی مربوط به موارد دیگر است و بیشترین سوانح در تابستان روی می دهد.

این آمار هفت مسئله مهم را یادآور می شود:

نخست: آمار یک درصدی اتوبوس ها و سه درصدی خودرو های سنگین حاکی از تاثیرگذاری معنی دار نظارت است. چنان که می دانیم این خودروها مورد بررسی مستمر قرار داشته و ساعات رانندگی و سرعت آنان دائما تحت نظارت و بررسی قرار دارد. همچنین آموزش های سختگیرانه تری برای اخذ گواهی نامه را پشت سر می گذارند و باید استانداردهای بالاتری را رعایت کنند.

دوم: آمار بالای قربانیان عابر پیاده، نشان می دهد که باید تغییر رفتار را اولویت قرار داد و این همان جا است که رسانه ها می توانند موثرتر از هر بخش دیگر باشند. با اصلاح این بخش که نیازمند تکنولوژی ویژه یا هزینه ی فوق العاده ای نیز نیست، می توان هزاران تن را از مرگ و مصدومیت نجات داد. مردم فقط باید تصمیم بگیرند که رعایت کنند و خود را در مسیر خودروها و وسائل موتوری قرار ندهند. باید به هر شکل به مردم آموخت که صرفا از مسیر های کنترل شده نظیر پل های هوایی یا زیر زمینی و یا چراغ عبار پیاده و مکان های اختصاص یافته به عابران با نظارت دقیق عبور نمایند و به هیچ وجه از مسیرهای دیگر عبور خودروها تردد نکنند.

سوم: آمار بالای قربانیان موتورسیکلت ها و ترک موتور سیکلت، نشان می دهد که باید نظارت جدی تری برآموزش و کنترل این بخش صورت گیرد و علاوه بر آموزش، باید محدودیت های جدی برای موتورسیکلت سواران قائل شد. در این حال این بخش نیازمند هزینه ی اقتصادی زیادی نیست و آمیخته ای از «تغییر رفتار و آموزش» می تواند سهم به سزایی در کاهش قربانیان داشته باشد. در بسیاری از کشورهای اروپایی موتورسیکلت اجازه ی عبور و مرور در شهر را ندارد مگر آنکه استانداردهای بسیار سختگیرانه ای را رعایت کند که عملا جز برای معدود افراد حرفه ای میسر نخواهد بود. لذا شاهد هستیم که دوچرخه یا موتور سیکلت های برقی با سرعت پایین و سه چرخه که ایمنی بیشتر و خطر آفرینی کمتری برای شهروندان دارد، جایگزین شده است. برای مقایسه عرض می شود در کشوری مثل انگلستان تنها حدود یک میلیون و یکصد هزار موتور سیکلت وجود دارد که آن هم در بسیاری از شهرها امکان تردد ندارند و بیشتر در پیست ها برای تفریح و مسابقه استفاده می شود. اما در ایران حداقل حدود ۱۲ میلیون موتورسیکلت تردد می کنند که عموما نیز برای تردد شهری است که بسیار خطر آفرین است.

چهارم: در ایران نیمی از قربانیان سوانح رانندگی یعنی حدود نه هزار تن مربوط به خودروهای سواری (اعم از راننده و مسافر) است که اصلاح این بخش نیز نیازمند آموزش بیشتر،خودروهای با کیفیت تر و سرمایه گذاری وسیعتر برای جاده ها و نظارت است و شاید هزینه ی اقتصادی و پیچیدگی های بیشتری نسبت به موارد پیشین داشته باشد.

پنجم: علت اصلی مرگ در سوانح رانندگی در ایران ضربه به ناحیه ی سر است. آمار ۱۳۹۸ منتشر شده در رسانه ها می گوید دلیل کشته شدن افراد، ۳۸.۵ درصد ضربه به سر، ۳۰.۹ درصد شکستگی‌های متعدد، ۷.۵ درصد به دلیل خونریزی و ۱۶.۴ درصد به دلیل علل اشتراکی (موارد دارای بیش از یک علت)، ۶.۷ درصد سایر موارد بوده است. از این روی توصیه مکرر به رعایت نکات ایمنی که هزینه چندانی ندارد نظیر پوشیدن کلاه ایمنی، بستن کمربند، رعایت سرعت و … می تواند تاثیر بسزایی در کاهش کشتارهای ناشی از سوانح رانندگی داشته باشد و در این خصوص نیز نقش رسانه ها مبین و آشکار است.

ششم: بیشترین تعداد قربانی و مصدوم سوانح (یعنی هفتاد درصد قربانیان) جمعیت زیر پنجاه سال به ویژه جمعیت ۱۵ تا ۳۰ سال است که ضمن خسارت جدی به جمعیت جوان و فعال کشور، بسیاری از مصدومان بازمانده این حوادث تلخ باید ده ها سال را با شرایط رنج آور پیامدهای مصدومیت پشت سر بگذارند. این بخش از جمعیت قابلیت آموزش پذیری بالایی دارد و آمار گواهی می دهد که باید آموزش و اقناع را جدی تر گرفت. همچنین فراموش نکنیم آموزش از سنین کودکی، کودکستان و مدرسه و محیط خانواده آغاز می شود.

هفتم و مهم: نیازمند رویکرد هوشمند (اسمارت) برای کنترل سوانح هستیم و چه بسا رویکرد هوشمند از صرف افزایش جریمه که تاثیر زیادی هم نداشته است، بسیار مفید تر باشد. چنان که آمار نشان می دهد، با هزینه کم اما هدایت هوشمندانه ظرفیت ها ی آموزشی، نظارتی و رسانه ای می توان بخش بزرگی از سوانح را کاهش داد و این بخش نیازمند تکنولوژی های بسیار گران و دور از دسترس در صنعت خودرو سازی یا نظارت و یا تحمیل هزینه ی فراوان به مردم نیازمند نیست. دیدگاهی وجود دارد که برای اصلاح هشتاد درصد مشکلات، بیست درصد هزینه نیاز هست و برای اصلاح بیست درصد نهایی، نیازمند هشتاد درصد هزینه هستیم. لذا در این مرحله با رویکرد هوشمندانه، می توان با هزینه ی بسیار کم بخش بزرگی از سوانح را کاهش داد.

نیازمند عزم ملی و جنبش پیشگیری از سوانح و کاهش قربانیان در سراسر کشور

به یاد بیاوریم که در شرایط فعلی ۹۰ درصد آمارقربانیان مربوط به کشورهای درحال توسعه یا توسعه نیافته است و کشورهای توسعه یافته به رغم برخورداری از صنعت آمد و شد بسیار پر حجم توانسته اند میزان قربانیان را به حداقل ممکن کاهش داده و اینک کشورهایی نظیر سوئد برای به صفر رساندن قربانیان تلاش و برنامه ریزی می کنند. در هر حال برای اصلاح وضع موجود نیازمند عزم همگانی و جنبش پیشگیری از سوانح و کاهش قربانیان در سراسر کشور با همکاری همه ی مراکز مسئول، مردم، نهادهای مدنی هستیم و رسانه ها می توانند در این مسیر نقش مهمی ایفا نمایند. اگر بیداری عمومی صورت پذیرد و هر یک از مراکز مسئولیت های خود را به درستی به انجام برسانند و شهروندان نیز رعایت لازم را داشته باشند، کاستن از قربانیان سوانح به میزان معنی دار دور از دسترس نخواهد بود. همه باید دست در دست هم دهیم و نهادهای مدنی نیز با هدف کاستن از قربانیان سوانح شکل گیرد و جامعه و مسئولان به هدفگذاری مشخصی برای کاستن از خسارات انسانی بپردازند. وقتی سانحه ای بیش از جنگ به ملتی خسارت وارد می کند چرا نباید به اندازه جنگ جدی گرفته شود؟ مگر مردم هویت و آینده ی میهن نیستند؟

اما رسانه ها در تغییر رفتار مردم و مسئولان چه می توانند بکنند؟

استراتژی محسوس سازی:

نیازمند باز کردن زمینه های همکاری ملی در تراز یک فاجعه ملی هستیم و در این مسیر ضروری است که نقش راهبردی رسانه به ویژه در این گونه بحران ها به رسمیت شناخته و رسانه بخشی از سیاست گذاری سلامت عمومی و پیشگیری از سوانح بوده و بازوی تاثیرگذار و ثقل آگاهی و اهتمام و اعتماد افکار عمومی قرار بگیرد.

فاجعه را به وسعت فاجعه باید نشان داد. این خالی کردن دلها نیست، بلکه بیدارسازی، و قانونمند کردن عبور و مرور و پیش گیری از سهل انگاری است. اگر باور داریم که حفظ مردم از اوجب واجبات است، نیازمند آن هستیم خسارت های جانی و ملی وارد شده به کشور از طریق سوانح رانندگی و پیامدهای آتی را با همه وسعتش یکجا با مردم در میان بگذاریم، به تصریح و نه به تلویح! آن گاه از مردم، طلب همکاری نماییم. قطعا ارائه ی آمار مکتوب و شفاهی به تنهایی کافی نیست، نیازمند آن هستیم مردم و مسئولان به چشم خود عمق و ابعاد عریان فاجعه را از دریچه تلویزیون و رسانه های گروهی ببینند، همانگونه که از ابعاد سقوط یک هواپیما، لحظات پر اضطراب و صدها قربانیان و خسارات آن یک جا با خبر می شوند.

تغییر در رویکرد، مفاهیم و ادبیات:

الف – موضوع صیانت از «جان» انسان ها باید مورد توجه دائمی رسانه ها باشد و هیچ ملاحظه ای نباید مانع پرداختن به آن شود. بالاخره باید روزی در این کشور، منزلت والای «جان» را فهمید و به ویژه به مسئولان و گروه های مرجع فهماند و با مردم در این خصوص صریح تر و قوی تر سخن گفت. شاید بتوان گفت مصیبت اصلی در حل نشدن بسیاری از مشکلات کشور همین نکته باشد. وقتی «جان» شهروندان ارزش خودش را نداشته باشد، چگونه حقوق دیگر به رسمیت شناخته خواهد شد؟

ب – مطالعات متفاوت در کشورهای توسعه یافته تکنولوژیک توصیه می کنند، بهترین کمپین برای تغییر رفتار شهروندان، کمپین هایی است که از پیام های اقناعی به ویژه با مختصات احساسی و عقلانی بهره می گیرند و چه بسا این کمپین ها از کمپین های متکی به پیام صرفا آموزشی موثرترند و البته این کمپین ها باید در بلند مدت و مستمرا دنبال شوند. شاید در محیطی نظیر ایران نیازمند مطالعات مختص خود و آمیخته ای از پیام های اقناعی باشیم.

ج – عموما در سوانح، به برخورد دو خودرو یا دو وسیله نقلیه اشاره می شود. حال آن که برای افزایش آگاهی و تغییر رفتار مردم پیشنهاد می شود در گزارش سوانح، به جای خودرو از راننده خودرو یا عنصر انسانی نام برده شود. مثلا به جای گزارش برخورد کامیون با موتور سیکلت از برخورد خونین یا برخورد مرگبار راننده کامیون با موتورسوار استفاده شود و عنصر انسانی در خبر نه تنها حذف نشده بلکه برجسته شود تا هم بار عاطفی بیشتری داشته باشد و هم ابعاد فاجعه را روشن تر نماید، چرا که فقط پای اشیاء در میان نیست که پای جان انسان در میان است. مراقب باشیم خبرهای سوانح و حوادث، خبرهایی برای سرگرمی نیست و باید ابعاد انسانی – عاطفی، آموزشی و پیشگیرانه و تحلیلی آن اولویت باشد. اساسا باید برای روزنامه نگاری سوانح و بحران بر اساس نیازها و فرهنگ کشور در مراکز اموزشی و پژوهشی، دانش روزآمد و تدابیر جامع تری اتخاذ شود.

د: در توصیه هایی که سازمان های پیشگیری از سوانح رانندگی در کشورهایی نظیر انگلستان به رسانه ها ارائه داده اند، تغییر در ادبیات گزارش سوانح مورد تاکید قرار گرفته است. و بر این اساس با توجه به آن که کلمه تصادف به عنوان حادثه ای تلقی می شود که غیر منتظره و گویی غیر قابل پیشگیری است از رسانه ها خواسته شده است به جای کلمه «اکسیدنت» به معنی اتفاق از کلمه «کرش» یا «کولیژن» به معنی برخورد استفاده کنند. این دو کلمه بار معنایی قوی تر و منفی تری داشته و برخوردهای همراه با خشونت و تخلف را یادآور می شوند. کسی که با حالت خواب آلود و یا نامتعادل با خودرویی نامطمئن و بدون رعایت ضوابط اقدام به سفر می کند، دیگر آنچه رخ می دهد صرفا یک تصادف غیرمنتظره نیست بلکه رخدادی قابل پیش بینی است.

در زبان فارسی نیز با توجه به آن که کلمه ی تصادف یا تصادم، بار معنایی منفی و نهی کننده کافی ندارد، شایسته است سردبیران رسانه ها با همکاری فرهنگستان زبان و ادب فارسی و یا متخصصان ادبیات و همچنین پلیس راهور کلمات مناسبتری را به تحریریه ها پیشنهاد دهند تا با بهره گیری از آن کلمات حامل ادبیات اقناعی تر و موثرتری برای مخاطب ایرانی باشند.

ه – پیشنهاد می شود، در گزارش سوانح در حد ممکن مختصات انسانی و فضای برخورد برای مخاطب به تفصیل ترسیم شود و عنصر عاطفه نیز در ادبیات خبر لحاظ شود. نباید کلمه عابر را بدون وجوه انسانی به کار برد. به طور مثال در سانحه ای مرگبار راننده ی خودروی سواری، زن جوانی را به همراه فرزند خردسالش زیر گرفت. نه آن کامیونی با دو عابر تصادف کرد.

و – پوشش قوی و حرفه ای با گزارش مختصات برخورد، زمان، مکان و محیط برخورد ، خودرو یا خودروهای درگیر در سانحه و سرعت آن ها، گزارش پلیس از علت تخلف، سوابق تخلف و آمار سانحه در آن مکان، دلایل تکرار سانحه در هر نقطه و منطقه و به ویژه تمرکز بر ابعاد و پیامدهای انسانی سانحه همراه با مختصات جنسیتی، سنی، تحصیلی، شغلی و …. راننده و سرنشینان و قربانیان و مصدومان، با ذکر جزییات در حد مقدور می تواند در ذهن مخاطب تاثیر گذارتر باشد.

ز – در مکان های حادثه خیز نیز آمار تلفات سال های گذشته در ابتدای همان مکان نصب گردد. مثلا در این مکان در سه سال گذشته یک صد نفر کشته شده اند ….

ح – ارائه آمار کلی سوانح، میزان افزایش یا کاهش آن و بررسی عوامل موثر بر آن مورد توجه مستمر قرار گیرد و به ارائه سالانه ی آن اکتفا نشود.

ط – مطالبه پیگیرانه برای اتخاذ رویکرد سیستمیک و هوشمند از مراکز و مسئولان ذیربط در وضع قوانین، رعایت استانداردهای جاده یا و خودرویی و ایمنی، ارتقاء آموزش، انجام پژوهش های لازم و دوره های بازآموزی برای همه عناصر موثر در پیشگیری از جمله رسانه ها بر اساس آخرین دستاوردهای جهان و پیاده سازی دقیق سیاست ها به همراه مطالبه از مردم برای رعایت اصول پیشگیری به شکل مستمر مد نظر باشد.

ی – نهایتا در گفت و گو ها و میزگردهای تبیینی – تحلیلی دلایل وقوع هر سانحه ی مهم و سوانح به طور کلی و راه های پیشگیری از آن به شکل مستمر مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد و راه حل های کارشناسی ارائه شود. همچنین روند موفقیت ها یا ناکامی ها در کنترل سوانح با توجه به هدفگذاری ها در برنامه کشوری مورد توجه قرار گرفته و مسئولین امر مورد پرسش قرار گیرند.

ک– در موضوع خبرنگاران و هر گونه اعزام های دسته جمعی نظیر سربازان، معلمان، دانشجویان و …، ترسیم و مراعات پروتکل های حمایتی در مسیر ماموریت از جمله اعزام خودروهای حامی و هشدار در پیش و پس از خودروی جمعی ضرورتی مضاعف می یابد. همچنین هر گونه ماموریت غیر داوطلبانه تا اصلاح وضع موجود باید منتفی و ماموریت ها کاملا داوطلبانه باشد و حقوق حمایتی مضاعف برای همه ی اقشاری که لازمه ی شغلشان فداکاری بیشتر است از جمله خبرنگاران و خانواده های ایشان در صورت وقوع هر گونه سانحه پیش بینی شود.

امید است با عنایت به خداوند منان و اهتمام رسانه ها به اقدامی موثر و مستمر، شاهد کاستن از ارتفاع و عمق این فاجعه انسانی در میهنمان باشیم.

یاداوری

الف: آمارها گرد شده و تقریبی است و بر اساس آخرین آمار تا سال ۱۳۹۸ در ایران (پیش از کرونا) و ۲۰۲۰ در جهان ارائه شده است.

ب: این یادداشت یک یادداشت مقدماتی است و ان شاء الله با یادداشت های دیگری تکمیل و به روز رسانی خواهد شد. تاکید اصلی یادداشت بر نقش رسانه ها و ابعاد کمپین های رسانه ای در پیشگیری از سوانح است که در حوزه مطالعات نگارنده قرار دارد. بخش های دیگر یادداشت فهم ضمنی نگارنده از مطالعات مختلف است. نگارنده، تخصصی در حوزه سوانح و پیشگیری ندارد و باید کارشناسان امر سایر بخش های یادداشت را بررسی کارشناسی نمایند.