به گزارش خبرگزاری آریا ، در سال جاری دولت ایران با کاهش درآمدهای نفتی خود سعی به اصلاح نظام بودجه‌ریزی و تأکید بر ایجاد درآمد پایدار به منظور اداره کشور علی‌الخصوص درآمدهای مالیاتی داشته است. اما با همه‌گیری ویروس کرونا و تأثیرات منفی آن بر بخش‌های اقتصادی دیگر نمی‌توان به درآمدهای مالیاتی امید چندانی داشت. از طرفی کاهش منابع و درآمدهای دولت از بخش‌های مالیات و عوارض با افزایش هزینه‌های جاری دولت در بخش بهداشت و درمان و افزایش چشمگیر هزینه‌های حمایتی دولت همراه شده است. بنابراین دولت اقدام به خصوصی‌سازی و واگذاری بخش قابل‌توجهی از اموال تحت مالکیت خود کرده است. اما با توجه به رکود چندساله حاکم بر اقتصاد کشور به علت تحریم‌ها جبران خسارت‌های ناشی از کرونا بر اساس این اقدام دولت کار بسیار دشواری است.
در سال‌های 1397 و 1398 ایران دچار کاهش سرمایه ثابت در اقتصاد شد و این امر سبب کاهش ظرفیت بالقوه تولید و به دنبال آن کاهش رفاه شده است. از سوی دیگر بالا بودن نرخ تورم برای دو سال پیاپی 1397 و 1398 و همچنین ادامه روند در سال 1399 سبب کاهش توانایی بنگاه‌های اقتصادی برای ادامه فعالیت شده است. تداوم این روند بر معیشت دهک‌های پایین تأثیرات مخرب و صعب‌العلاج خواهد داشت.
بر طبق آنچه گفته شد شیوع ویروس کرونا به متأثر شدن شدید تقاضای کل و عرضه کل در اقتصاد ایران منجر شده است. به این صورت که در بخش تقاضا مصرف خانوار به علت کاهش درآمد، عدم تمایل برای خرید، افزایش پس‌انداز به دلیل نا اطمینانی از آینده و کاهش صادرات به دلیل ملاحظات تحریمی و بهداشتی کشورهای طرف تجاری به‌شدت کاهش پیداکرده است. از طرف عرضه نیز با شوک‌هایی مانند تعطیلی اجباری بخش عمده‌ای از خدمات، افزایش هزینه و سخت شدن واردات مواد اولیه و آسیب دیدن زنجیره تولید کالا روبهرو است. بر اساس دسته‌بندی انجام‌شده از رسته‌های کسب‌و‌کارهای آسیب‌دیده از بیماری کرونا 14 رسته اصلی از شیوع ویروس کرونا آسیب جدی دیده‌اند.
این کسبوکارها بیش از چهار میلیون و 830 هزار شاغل معادل 32/20 درصد از اشتغال کل کشور را تشکیل می‌دهند. کاهش فعالیت این کسبوکارها قطعاً رفاه خانوار‌های زیادی را تحت تأثیر قرار می‌دهد. بر اساس نظرسنجی‌های صورت گرفته از بخش خصوصی، تولید در زمان شیوع کرونا 65 درصد کاهش پیداکرده است. 59 درصد کسبوکارها با کاهش تقاضا مواجه شده‌اند. همچنین 57 درصد کارگاه‌ها و فعالیت‌های اقتصادی با مشکل تأمین مواد اولیه برخورد کرده‌اند.
گزارش حاضر بحشی از گزارش مرکز بررسی‌های استراتژیک نهاد ریاست جمهوری است که بر اساس جمع آوری متقن ترین اطلاعات از بخش های مختلف اقتصادی کشور منتشر شده است. پایگاه اطلاع رسانی و پایش آثار اقتصادی کرونا با تنظیم بخشی از مهمترین آمارهای موجود در این گزارش، تصویری از کلیت آثار کرونا را بر اقتصاد کشور در پیش چشمان شما قرار داده است که البته تنها بخشی کوچک از کوه یخ را شامل می‌شود. افزون بر امارهای موجود در این گزارش خسارت بسیار قابل توجه حوزه نفت و افزایش بسیار چشمگیر هزینه نهادهای اجرایی و حاکمیتی در دوران شیوع کرونا را نیز باید محاسبه کرد. در بخشی از آمارهایی که مربوط به ماه‌های گذشته است، میزان خسارت با تخمین منطقی تا پایان آذرماه برآورد شده است.
نیروی کار: متاسفانه در کشور یک مرجع آماری واحد و نظام آماری جامع و یکپارچه در رابطه با اشتغال و بیکاری وجود ندارد و مراکز و مراجع مختلف بر اساس تعاریف متفاوت و در خلأ یک کدینگ ملی و با روش‌های غیراستاندارد، هر از گاهی آمار بیکاری را اعلام می‌کنند که وجه مشترک تمامی این آمارها، عدم ابتناء آن‌ها براساس اطلاعات ثبتی و عملیاتی است. اخیراً نسخه آزمایشی سامانه ملی اشتغال و کسب و کار (LMIS) از سوی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی راه‌اندازی شده است، که می‌تواند در زمینه تعیین آمار واقعی (ثبتی و عملیاتی) اشتغال و بیکاری مؤثر واقع گردد. بنابراین در رابطه با تعداد بیکارشدگان ناشی از ویروس کرونا، آمار واحدی وجود ندارد و در ادامه به آمارهای اعلامی از مراکز تحقیقاتی مختلف پرداخته شده است.
• مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی؛ نتایج بررسی‌ها نشان می‌دهد تحت سناریوهای مختلف تهیه‌شده بین 7/5 تا 11 درصد از ستانده اقتصاد درنتیجه شیوع ویروس کرونا کاهش خواهد یافت. همچنین بین 2/8 تا 6/4 میلیون نفر از شاغلین فعلی، متأثر از شیوع ویروس شغل خود را از دست خواهند داد.
• سازمان تامین اجتماعی؛ بنا به تخمین یکی از پژوهش‌های انجام‌شده در مرکز آمار و داده‌های هیئت‌امنای سازمان تأمین اجتماعی و صندوق‌های تابعه حدوداً 7/64 میلیون نفر (30 درصد) شاغلین کشور در بخش غیررسمی اشتغال دارند. با این فرض که 40 درصد از نیروی کار غیررسمی در سه دهک پایین درآمدی هستند طبق تخمین 3 میلیون نفر شاغل بخش غیررسمی به‌شدت به حمایت اجتماعی نیاز دارند.
• موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی؛ در اردیبهشت‌ماه سال 1399 با شیوع بیماری کرونا، بسیاری از فعالیت‌های اقتصادی در واحدهای صنفی تعطیل شد و اشتغال‌زایی آن‌ها به‌شدت درخطر افتاده است. بر اساس بررسی‌های انجام‌شده تا قبل از بازگشایی اصناف کم‌خطر و متوسط ریسک در سطح کشور، در اصناف توزیعی از 950 رسته حدود 115 رسته فعال و بقیه غیرفعال و یا دارای فعالیت اندک بوده‌اند. در اصناف تولیدی نیز از 981 رسته، تنها 80 رسته شغلی فعال و بقیه غیرفعال و یا دارای فعالیت اندک بوده‌اند. این وضعیت برای اصناف خدماتی و خدمات فنی بسیار نگران‌کننده بود و تقریباً رسته‌های شغلی این دو گروه از اصناف با تعطیلی مواجه هستند. با توجه به محاسبات انجام‌شده یک کاهش اشتغال موقتی حداقل 3 میلیون نفر در اصناف مشاهده می‌شود. در بین گروه‌های چهارگانه اصناف، اصناف توزیعی با 35 درصد کاهش شغل با کمترین کاهش مواجه شده‌اند اما به دلیل سهم بالای آن در ایجاد اشتغال این کاهش بسیار بالا است.
• اتاق اصناف ایران؛ 57 گروه صنفی از کرونا آسیب دیده و در مجموع ماهانه بالغ بر 27 هزار میلیارد تومان (فقط شامل اجاره و دستمزد حداقلی کارکنان طی دو ماه اول شیوع کرونا) خسارت ایجاد شده است. طبق این محاسبات، در حدود 1/45 میلیون واحد صنفی به طور مستقیم از کرونا آسیب دیده‌اند. برآورد شده تا پایان سال جاری، مجموع خسارات وارده حداقل به 202/5 هزار میلیارد تومان برسد.
کشاورزی و امنیت غذایی/ بیش از 11 هزار میلیارد تومان حدود 75 درصد بهره‌برداران کشاورزی در ایران را کشاورزان کوچک‌مقیاس با مالکیت زمین(کمتر از 5 هکتار ) تشکیل می‌دهند یعنی بیش از دوسوم کشاورزان کمتر از 5 هکتار زمین زراعی و بیش از چهارپنجم باغداران کشاورز کمتر از 5 هکتار باغ دارند. این کشاورزان در شرایط عادی بدون کرونا نیز در تأمین منابع مالی، سرمایه‌گذاری در فناوری، به‌کارگیری روش‌های جدید تولید، به‌کارگیری ماشین‌آلات و بازار فروش با مشکلات مواجه هستند.
بررسی شواهد آماری نشان‌دهنده اثرگذاری 7/8 درصدی شیوع ویروس در بخش مصرف و 10 درصدی در بخش صادرات، در ماه اسفند 1398 است و درنتیجه میزان حداقل خسارت ناشی از این بحران در ماه اسفند 1398 در حدود 3,250 میلیارد تومان در بخش مصرف و 700 میلیارد تومان در بخش صادرات تخمین زده می‌شود. تداوم شیوع ویروس کرونا در ماه‌های فروردین و اردیبهشت 1399 توانسته است دامنه خسارت‌ها را به‌صورت تصاعدی گسترش دهد.
همه‌گیری ویروس کرونا سبب افت قابل‌توجه میزان صادرات محصولات کشاورزی ایران شده است. این خسارات به میزان 114/167 هزار میلیارد ریال برای 60579 واحد تنها تا اردیبهشت سال 1399 برآورد شده است. درآمد کشاورزان به‌طور متوسط 7/8 درصد کاهش پیداکرده است و همچنین با توجه به کنترل و محدودیت‌های اعمال‌شده در مبادی گمرکات ایران، تجارت در بخش کشاورزی نیز با 10 درصد زیان مواجه شده است. مجموع خسارت وارده بر بخش کشاورزی حدود 11,5 هزار میلیارد تومان گزارش شده است.
تجارت خارجی/ 16 میلیارد دلار تجارت خارجی ایران در سال 2020 با کاهش 16 میلیاردی به حدود 70 میلیارد دلار رسیده است. صادرات نفت ایران با توجه به تحریم‌ها و همه‌گیری ویروس کرونا به‌سختی آن‌هم در حجم بسیار اندک صورت پذیرفت. از حجم ارزش تجارت 85 میلیارد دلاری کشور در سال 1398، میزان واردات و صادرات کشور به ترتیب 43/7 و 41/3 میلیارد دلار بوده است. با توجه به شیوع ویروس کرونا، پیش‌بینی می‌شود حداکثر صادرات کشور در سال 1399 به 30 میلیارد دلار برسد. این موضوع در حالی است که حداقل نیاز ارز وارداتی حدود 35 میلیارد دلار برآورد شده است. با این فرض که حتی اگر ارز موردنیاز کالاهای اساسی کشور ثابت بماند بیشترین کسری ارز به حوزه تولید اصابت خواهد کرد چراکه بر اساس آمار موجود بیش از 80 درصد از واردات کشور را کالاهای سرمایه‌ای، واسطه‌ای، قطعات و مواد اولیه تشکیل می‌دهند.
فرهنگ، گردشگری و صنایع دستی/ بیش از 9000 میلیارد تومان درمجموع بخش خدمات بالغ‌بر 50 درصد تولید ناخالص داخلی ایران را به خود اختصاص داده است که هرگونه بحرانی در این بخش کل اقتصاد ایران را با مخاطره مواجه خواهد کرد. لازم به ذکر است که این بخش قابلیت انبار محصولات و فروش بعد از کرونا را ندارد و درنتیجه درآمدهای ازدست‌رفته در ماه‌های بعد جبران نمی‌شود. در زیر بخش‌های خدمات، صنعت گردشگری که در سال‌های اخیر از رونق بسیار قابل‌توجه در بخش زیارتی و درمانی برخوردار بوده آسیب جدی خواهد دید.
بر اساس گزارش وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی در سال 1398 حدود 10 میلیون نفر گردشگر خارجی وارد کشور شده‌اند و انتظار می‌رود به این دلیل که فصول بهار و تابستان زمان مناسبی برای ورود گردشگران خارجی به کشور است بالغ‌بر 70 درصد این درامدهای ارزی ناشی از ورود گردشگران در سال 1399 در معرض خطر قرارگرفته است و فعالان بخش گردشگری با کاهش 80 درصدی فروش خود مواجه شده‌اند.
پیامد استمرار وضعیت بحرانی همه‌گیری کرونا و تعطیلیهای سراسری مراکز فرهنگی، هنری و رسانه‌ای و همچنین توقف رویدادهای متنوع ملی و بینالمللیِ بخش فرهنگ، هنر و رسانه طی 6 ماه اول سال جاری، خسارات بسیاری را بر کسب و کارها و فعالان اقتصادی بخش وارد آورد.
در فرآیند ثبت اطلاعات فعالان اقتصادی آسیب دیده برای ارائه به وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، 186 هزار نفر فعال آسیب‌دیده، شناسایی و میزان خسارت وارده بر سه رسته اصلی فعالیت‌های اقتصادی فرهنگی، هنری و رسانه‌ای بر مبنای اطلاعات دریافتی تا پایان شهریور ماه 99، حدود 3000 میلیارد تومان و با تخمین منطقی تا پایان آذرماه بیش از 4 هزار میلیارد تومان برآورد شد.
علاوه بر این شاغلان رسمی بیکار شده در تأسیسات گردشگری از ابتدای شیوع کرونا تا پایان مردادماه سال جاری 78505 نفر بوده‌اند.
همچنین حوزه‌های فرهنگی، رسانه‌ای و هنری نیز بنا به گفته فعالان و مسئولان این بخش بیش از 5000 هزار میلیارد تومان آیسب دیده اند.
بخش‌های درمانی/ بیش از 25000 میلیارد تومان بخش‌های درمانی خارج از کشور بر اساس گزارش حلال احمر تا پایان اردیبهشت‌ماه سال جاری به میزان یک‌میلیون و سیصد هزار دلار خسارت‌دیده‌اند.
همچنین با توجه به خسارت‌های شدید شیوع کرونا و تحریم‌ها کارانه کادر درمانی بیمارستان‌های دانشگاه‌ها و دانشکده‌های علوم پزشکی تا پایان تیرماه جاری بالغ بر 9 هزار میلیارد تومان است که از این مبلغ 5/6 میلیارد تومان مربوط به معوقات سال 1398 است که مقرر گردیده پرداخت شود. اما معوقات سال جاری با مشکل در تامین اعتبار برای پرداخت روبهرو هستند. علاوه بر این در حوزه تحقیقات و فناوری بخش بهداشت در حدود 1000 میلیارد تومان خسارت به کشور وارد شده است.
در حوزه درمان خسارات واردشده ذیل سازوکارهای مختلف به شرح زیر است:
• اُفت درآمدهای اختصاصی بیمارستان‌ها: افت درآمدهای اختصاصی بیمارستان‌ها به صورت متوسط 30 درصد بوده است که در 7 ماهه ابتدایی سال باعث کاهش درآمد به میزان 5 هزار میلیارد تومان شده است.
• هزینه اقلام حفاظتی برای بیماران و کادر درمان نسبت به سال گذشته 4 هزار میلیارد تومان افزایش داشته است.
• افزایش ساعت کاری سبب پرداخت 445 میلیارد تومان پرداختی اضافه به کادر درمان شده است.
• ارتقای سیستم اکسیژن طبی در بیمارستان‌های علوم پزشکی در حدود 250 میلیارد تومان هزینه در بر داشته است.
• افزایش هزینه‌ها به منظور تامین تجهیزات پزشکی سرمایه‌ای جهت تجهیز مراکز درمانی کشور به میزان 5/5 هزار میلیارد تومان.
• ناتوانی در پرداخت اعتبارات مربوط به بیماران روانی، سوختگی، مسمومین و مصدومین غیر تصادفی ، بیماران خاص و صعب‌العلاج به میزان 200 میلیارد تومان
• افت درآمد آزمایشگاه‌های دولتی و غیر دولتی به دلیل عدم مراجعه حضوری به ترتیب به میزان 500 میلیون تومان و 2 هزار میلیارد تومان بوده است و همچنین هزینه تفکیک محیط‌های بیماران در آزمایشگاه‌های کشور به میزان 25 میلیارد تومان افزایش هزینه داشته است.
• هزینه خرید تجهیزات و لوازم آزمایشگاهی مورد نیاز برای انجام تست‌های تشخیصی مولکولی کووید 19 به میزان 375 میلیارد تومان.
در مجموع خسارت وارد شده به حوزه سلامت ناشی از بیماری کرونا در حدود 25 هزار میلیارد تومان تخمین زده می‌شود.
حوزه جوانان/ بیش از 150 میلیارد تومان با توجه به فعال بودن حدود 32000 باشگاه ورزشی در سطوح مختلف در کشور، حسب بررسی‌های صورت گرفته باشگاه‌های فعال در کشور هر یک بین 5 تا 45 نفر کارکنان داشته که چنانچه خسارت وارده بر باشگاهی با حداقل کارکنان موردمحاسبه قرار گیرد ، ماهیانه حدود 250 میلیون ریال خسارت برآورد می‌شود. مجموع خسارت تقریبی ناشی از شیوع ویروس کرونا برای مدت 6 ماه در حوزه‌های مرتبط با جوانان 110 میلیارد تومان برآورد می‌شود که با تخمین منطقی این خسارت تا پایان آذرماه به بیش از 150 میلیارد تومان رسیده است.
صنعت بیمه/ بیش از 10 هزار میلیارد تومان شیوع ویروس کرونا تأثیر قابل‌توجهی در نظام تولیدی کشور و به‌تبع بر صنعت بیمه کشور دارد. با توجه به تعدیل نیروی کار موجود، افزایش تعداد ترک کارهای اعلام‌شده از سوی کارفرمایان مشمول قانون تأمین اجتماعی، کاهش تولید و عدم امکان جذب نیروی کار جدید در کارگاه‌ها تنها در اسفندماه سال 1398 ، فروردین، اردیبهشت و خردادماه سال جاری به ترتیب 1500، 3000 ، 2900 و 2500 میلیارد تومان منابع حق بیمه کاهش داشته است.
همچنین توقف و کاهش بخش عمده انجام بازرسی دفاتر قانونی اشخاص حقوقی در ماه‌های اسفند 1398 و فروردین و اردیبهشت‌ماه سال جاری بیش از 1000 میلیارد تومان فرار مالیاتی به همراه داشته است. علاوه بر این‌ها در سال 1398 بیش از 950 هزار نفر از رانندگان حمل‌ونقل درون و برون‌شهری با پرداخت 13/7 درصد حق بیمه سهم خود، از 13/5 درصد سهم هدفمند سازی یارانه‌ها برخوردار بوده‌اند که با توجه به وضعیت جاری ، مبلغ امهال حق بیمه سهم راننده در دوماهه اول سال 1399 بابت هرماه بیش از 300 میلیارد تومان است.
حمل‌ونقل/ حدود 25000 میلیارد تومان با شیوع ویروس کرونا و وضع محدودیت‌های ناشی از آن صنعت حمل‌ونقل در هر دو حوزه مسافری و باری دچار ضرر قابل‌توجهی در 5 ماهه ابتدای سال 1399 نسبت به سال 1398 شده است. بررسی آمار عملکردی وزارت راه و شهرسازی نشان می‌دهد میزان کل خسارت وارده بر حوزه‌های مختلف حمل‌ونقل کشور، از دوران شیوع ویروس کرونا (اسفند 1398 تا مرداد 1399)، 4/5 هزار میلیارد تومان بوده است که بخش هوایی و ریلی سهم قابل‌توجهی از خسارت حاصله (90 درصد) را متحمل شده‌اند.
در صورت ادامه وضع موجود حداقل کاهش درآمدی سال 1399 نسبت به سال 1398 برای 6 ماهه دوم سال در بخش مسافری در سه زیر بخش جاده‌ای، ریلی و هوایی به ترتیب 2/6، 0/31 و 19/3 هزار میلیارد تومان برآورد می‌شود. همچنین در بخش باری نیز در هر سه زیر بخش جاده‌ای، ریلی و هوایی به ترتیب 0/36، 0/8 و 1/71 هزار میلیارد تومان حداقل کاهش درامد برآورد می‌شود.
آموزش و پرورش/ بیش از 870 میلیارد تومان محیط مدرسه علاوه بر اینکه فرصت‌های آموزشی را در اختیار دانش‌آموزان قرار می‌دهد، سلامت اجتماعی، عاطفی و روانی آنان را نیز ارتقا می‌دهد. گفتنی است در پی بحران کرونا بسیاری از این تعاملات برگرفته از محیط مدرسه حذف شده است به نحوی که دانش‌آموزان علاوه بر محرومیت کامل آموزشی، دچار اختلال‌های عاطفی و اجتماعی نیز خواهند شد که این امر در بلندمدت می‌تواند علاوه بر آموزش، خسارت بسیار شدیدی را بر جسم و روان دانش‌آموز داشته باشد. خسارت وارده در ابعاد کیفی و کمی قابل‌بررسی است که در بعد کمی شاهد تحمیل هزینه‌های اضافی از جمله خرید مواد ضدعفونی‌کننده، افزایش هزینه اینترنت، کاهش درآمدهای اختصاص و عمومی، افزایش نرخ بازماندگان از تحصیل خواهیم بود و در بعد کیفی بر کیفیت یادگیری، فعالیت‌های ورزشی و بدنی، تعاملات اجتماعی کودکان، محدود شدن نظارت و بازرسی، تضعیف اهداف آموزشی اثرگذار خواهد بود. خسارت وارد بر این بخش حدود 875 میلیارد تومان است.
شرکت‌های دانش بنیان و استارتاپ‌ها / بیش از 1000 میلیارد تومان بیش از 90 درصد از 5394 شرکت دانش‌بنیان، به ویژه در بخش‌های فناوری زیستی، کشاورزی و صنایع غذایی، مواد پیشرفته، ساخت تجهیزات و ماشین‌آلات، برق، الکترونیک، فوتوالکترونیک و مخابرات، فناوری اطلاعات و خدمات تجاری‌سازی، با مشکلات عدیده‌ای در حوزه کاهش تقاضای محصولات، کاهش درآمد و فروش، عدم توان پرداخت حق بیمه نیروی انسانی، فقدان نهاده‌ها و تجهیزات مورد نیاز و کمبود سرمایه در گردش روبهرو هستند. از طرفی دیگر بر اساس برآوردهای انجام‌شده بسیاری از استارتاپ‌های فعال در حوزه پلت‌فرم‌های اینترنتی با مشکلات عدیده‌ای نظیر کاهش فروش، تعدیل کارکنان و مواردی از این دست روبهرو هستند. به عنوان نمونه استارتاپ‌های حوزه گردشگری با کاهش 80 درصد فروش، استارتاپ‌های اطلاع‌رسانی خدمات تفریحی و فرهنگی مانند رزرو و فروش بلیط یا پلت‌فرم‌های تخفیف گروهی به‌طور متوسط با کاهش 85 درصدی فروش و استارتاپ‌های حوزه جابه‌جایی اینترنتی بار و مسافر با کاهش بیش از 20 درصدی تعداد سفر مواجه بوده‌اند.
بر اساس آخرین آمار موجود در معاونت علمی و فناوری رئیس‌جمهور و صندوق نوآوری و شکوفایی، به بیش از 400 شرکت آسیب دیده از کرونا در حدود 5600 میلیارد ریال تسهیلات ویژه تخصیص یافته است. همچنین از طریق صندوق‌های غیردولتی پژوهش و فناوری از شرکت‌های فناور غیر دانش‌بنیان نیز که از این بیماری آسیب دیده‌اند، حمایت‌هایی به وسیله این معاونت و صندوق نوآوری و شکوفایی انجام شده است. در این راستا به بیش از 92 شرکت بالغ‌بر 610 میلیارد ریال تسهیلات پرداخت شد. با توجه به حمایت‌های انجام‌شده در این معاونت، صندوق نوآوری و شکوفایی و سایر صندوق‌های و سازمان‌های حمایتی در حوزه دانش‌بنیان از مشاغل آسیب‌دیده، برآورد می‌شود بیش از 10000 میلیارد ریال به این حوزه خسارت وارد شده باشد. به این مبلغ می‌بایست افت میزان فروش شرکت‌های دانش‌بنیان که در سال گذشته بالغ‌بر 120 هزار میلیارد تومان بوده است را نیز اضافه نمود که متأسفانه آمار دقیقی از آن در دسترس نیست.
-->